5- bob. Agar er xotiniga «Men seni tark etdim» yoki «Men senga ruxsat berdim» yoki «Bo‘shsan» yoki «Erklisan» deb ayqa-yu, bundan taloq qilmoqni nazarda tutmagan bo‘lsa, niyatidagi bo‘ladi!

Olloh azza va jalla: «Va ruxsat beringizlar ularga yaxshilik ila!» — deydi. Olloh taolo yana: «Va sizlarga yaxshilik ila ruxsat beray (deb aytgil!)» — deydi. Shuningdek, Olloh taolo: «Yaxshilik ila nikohda saqlanur yoki xursand qilib (mahrlarini berib) qo‘yib yuborilur»,— deydi. Olloh taolo: «Yoki ularni yaxshilik ila tark etingizlar!» — deb ham aytadi.

Oisha raziyallohu anho rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bizga o‘rgatdilarki, ota-onamiz bizni ul zotdan ajralmog‘imizga buyruq bera olmas erkanlar».

6- bob. «Sen menga haromsan!» deb xotiniga aytgan er xususida

Hasan raziyallohu anhu: «Niyatidagi bo‘ladi»,— deydilar.

Ilm ahli: «Agar er xotinini uch taloq qilgan bo‘lsa, xotini unga haromdur!» — deyishib, «harom» so‘zini «taloq» va «ajralish» ma’nosida qo‘llashadi. Bu yerdagi «harom» so‘zi taomga nisbatan ishlatiladigan «harom» kabi ermas, chunki halol taomni harom deyilmaydi, balki taloq qilingan ayolni harom deyiladi. Olloh taolo uch taloq xususida: «Bundan keyin ul xotin unga halol So‘lmas, toki boshqa bir erga nikoh qilinmasa»,— deydi. Ibn Umardan agar uch taloq qilgan kishilar haqida so‘ralsa, «Basharti bir bor yoki ikki bor taloq qilgan bo‘lsang, ul holda Janob Rasululloh menga qayta nikohlab olmoqni amr qilganlar va agar uch bor taloq qilgan bo‘lsang, unda xotining sendan bo‘lak erga nikohlanmaguncha senga haromdur!» — der erdilar.

Oisha raziyallohu anho rivoyat qiladilar: «Bir kishi xotinini taloq qilib erdi, erga tegib ketdi. Keyin, u ham uni taloq qildi. Chunki, uning olati popuk singari lapashang bo‘lib, xotin undan qoniqmas erdi. Shul boisdan ham u uni tezda taloq qilgan erdi. Ushal xotin Janob Rasulullohning huzurlariga kelib: «Yo Rasulalloh! Erim meni taloq qildi, keyin men boshqa erga tegib erdim, u olyati popuk singari lapashang bo‘lganidan arang bir marta yaqinlik qila oldi, xolos, shunda ham meni qoniqtira olgani yo‘q. Endi, men ilgarigi erimga halol bo‘lamanmi?» —dedi. Janob Rasululloh: «Ilgarigi eringga, toki hozirgi ering sening va sen uning asaldonidan zavq olmas erkansan, halol bo‘lmaysan!» — dedilar».

6- bob. Olloh taolo sizga halol qilgan narsani o‘zingizga harom qilmangiz!

Sa’id ibn Jubayr Ibn Abbosning «Agar kishi xotiniga: «Sen menga haromsan!» — desa, talok; bo‘lmaydi, chunki sizlar uchun Janob Rasulullohda yaxshi ibratlar mavjud-dur!» deb aytganlarini eshitgan erkanlar.

Oisha raziyallohu anho rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Zaynab binti Jahshning hujrasiga kirib, u yerda asal tanovul qilib, uzoq qolib ketadirgan odat chiqardilar. Shunda men Hafsa birlan til biriktirib: «Agar Janob Rasululloh birortamizning hujramizga kirib kelsalar, ul zotga «Sizdan mag‘ofir (asalga o‘xshash sassiq yelim) hidi kelyaptimi, mag‘ofir tanovul qildingizmi?» deb aytamiz, deb kelishib oldim. Keyin, Janob Rasululloh xotinlaridan birining huzuriga kirib erdilar, u ul zotga boyagi gapni aytdi. Janob Rasululloh: «Yo‘g‘-e, Zaynab binti Jahshning huzurida asal tanovul qilgan erdim, endi sira ham asal tanovul qilmayman!» — dedilar. Shunda «Ey payg‘ambari muhtaram! Olloh taolo sizga halol qilgan narsani o‘zingizga harom qilmangiz!» degan oyati karima nozil bo‘ldi. Olloh taolo payg‘ambarimizning «Yo‘g‘-e, asal tanovul qilgan erdim» degan gaplarini nazarda tutib, Oisha va Hafsa onamizga qarata: «Payg‘ambar ba’zi xotinlariga ohista (pichirlab) biror so‘z aytganda...»—deb murojaat qildi».

Oisha raziyallohu anho rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam asal va halvoni xush ko‘rar erdilar. Asr namozidan qaytganlarida barcha xotinlarining huzuriga birma-bir kirib, suhbatlashib chiqur erdilar. Keyin, Hafsaning huzurida ko‘proq qolib ketadirgan odat chiqardilar, surishtirib bilsam, Hafsaga uning qavmidan bo‘lgan bir ayol bir idishda asal tortiq qilgan erkan. Janob Rasululloh o‘sha asaldan tanovul qilib, ko‘proq ushlanib qolar erkanlar. Men o‘zimga-o‘zim: «Xudo haqi, ul zotni bir boplaymiz!» — dedim-da, Savda binti Zam’aga: «Ul zotning huzuringga kirmoqlari turgan gap, huzuringga kirganlari-da: «Mag‘ofir yedingizmi?» — deysan, ul zot: «Yo‘q»,— deydilar. Sen: «Sizdan kelayotgan sassiq hid nimaning hidi?» — deysan. Ul zot: «Hafsa menga asal yedirgan erdi»,— deydilar. Sen: «Demak, asalarilar urfut gulidan asal olgan erkan-da!» — deysan, men ham shunday deyman»,— deb tayinladim. So‘ng, Safiyyaga: «Ey Safiyya, sen ham shunday deb aytgil!»—dedim. Ushanda Savda: «Xudo haqi, Janob Rasululloh  hujram  eshigiga  kelib  turganlarida  sen  menga  buyurgan  gapni  sendan qo‘rqqanimdangina aytmoqchi bo‘ldim»,— deb erdi. Janob Rasululloh Savdaga yaqinla-shishlari hamonoq, u: «Yo Rasulalloh, mag‘ofir yedingizmi?» — dedi. Ul zot: «Yo‘q»,— dedilar. U: «Sizdan anqiyotgan sassiq hid nimaning hidi?» — dedi. Ul zot: «Hafsa menga asal yedirgan erdi»,— dedilar. U: «Demak, asalarilar urfut gulidan asal olgan erkanda!» — dedi. Keyin, men ham ul zot huzurimga kirganlarida shu gapni aytdim, Safiyyaning huzuriga kirganlarida u ham shunday dedi. Janob Rasululloh Hafsaning huzuriga kirganlarida, Hafsa: «Yo Rasulalloh, sizga asal yedirib qo‘yaymi?» — deb erdi, ul zot: «Yegim kelmayapti»,— dedilar. Shundan keyin, Savda menga: «Xudo haqi, biz Janob Rasulullohga asalni harom qilib qo‘ydik!»—dedi afsuslanib. Men unga: «Ovozingni o‘chir!» —dedim».

7- bob. Nikohiga olmay turib taloq qilolmaydi!

Olloh taolo: «Ey mo‘minlar! Agar mo‘mina ayollarni nikohingizga olgan bo‘lsangizlar-u, so‘ng ularni jimo’ qilmay turib taloq qilgan bo‘lsangizlar, ularni iddada saqlamog‘ingiz lozim ermas, ularning mahrlarini berib, yaxshilik ila qo‘yib yuboringizlar!» — deydi.

Ibn Abbos yuqoridagi oyatga binoan «Olloh taolo taloqni nikoxdan keyinga qo‘ydi»,— dedilar. Ko‘pgina boshqa roviylar ham shul haqda rivoyat qilishadi, jumladan ash-Sha’biy: «Ayol nikohdan ilgari taloq qilinmaydi»,— deydilar.

8- bob. Agar kishi o‘z xotinini majburan: «Bu mening singlim»,— desa, u taloq bo‘lib qolmaydi!

Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Ibrohim alayhissalom xotinlari Sorani: «Bu mening singlim»,— deganlar va bu birgina Olloh azza va jallaning o‘ziga ayondur»,— dedilar.

9- bob. Tutqun va majburning hamda mast va majnunning talog‘i haqida

Taloq, shirk va boshqa shunga o‘xshash masala xususida mast va majnunga nisbatan hukm bir bo‘lib, bular yanglishish va aql-hushning joyida ermasligi oqibatidir. Chunki, Rasu-lulloh sallallohu alayhi va sallam: «Amallar niyatga bogliq bo‘lib, har kimga niyat qilgani nasib bo‘ladi!» — deb aytganlar. Sha’biy bu haqda: «Parvardigoro, agar unuqak yoki xato qilsak yohud vasvasa oqibatida nojoiz xatti-harakatlar qilib qo‘ysak, bizni jazolamagil (aybdor qilmagil)!» — deb tilovat qilganlar. Janob Rasululloh o‘zining qilgan gunohini tan olgan kishidan: «Jinni ermasmisan?»—deb so‘raganlar. Hazrat Ali bunday deydilar: «Hamza ikki tuyamning qornini yordi. Shunda Janob Rasululloh Hamzani koyiy boshladilar, Hamza ersalar mast ko‘zlarini tikib: «Sizlar otamning qullari ermasmisizlar?!» — dedilar. Janob Rasululloh Hamzaning mast erkanliklarini bilib, tashqariga chiqdilar, biz ham ul zot birlan birga chiqib ketdik». Hazrat Usmon: «Majnun va mast kishining talogi o‘tmaydi»,— deydilar. Ibn Abbos: «Mast va majbur qilingan kishining talog‘i nojoizdur»,— deydilar. Uqba ibn Omir: «Vosvosning talog‘i joiz ermas»,— deydilar. Ato. «Agar kishi xotinini taloq qila boshlagan bo‘lsa (ya’ni, birinchi martadan to uchinchi martagacha), har galgi taloqning o‘z shartlari mavjud»,— deydilar. Nofi’: «Bir kishi xotinini qat’iyyan taloq qildi, agar xotin erining uyidan chiqib keqa...»,— dedilar. Ibn Umar: «Agar u erining uyidan chiqib keqa, eridan uzilkesil ajragan bo‘ladi, basharti chiqib ketmasa, ul holda hechqisi yo‘q»,— dedilar. Zuhriy «Agar shunday va shunday qilmasam, xotinim uch taloq bo‘lsin!» deb aytganlar haqida gapirib: «Ushal qasamni ichgan vaqtida qalbida nima deb, nimani niyat qilgan bo‘lsa, undan o‘sha xususida so‘raladi. Agar u qasam ichgan vaqtidagi o‘zi istagan   maqsadi   birlan   qalbiga   tugib   qo‘ygan   niyatini   ayqa,   bu   uning   iymonu halolligiga havola»,— deydilar. Ibrohim: «Agar er xotiniga: «Mening senga ehtiyojim yo‘q!» — deb ayqa, niyatidagi hisobga o‘tadi va har bir odam o‘z tili birlan taloq qilmog‘i lozim!» —deydilar. Qatoda: «Basharti, er (yangi uylangan) xotiniga «Agar homilador bo‘lsang, uch taloqsan!» deb ayqa, ul holda u xotinini har gal hayzdan poklanganda bir marta jimo’ qiladi, agar xotininig homilador bo‘lgani ma’lum bo‘lsa, demak bola o‘zidan bo‘lgan»,— deydilar. Hasan: «Agar er xotiniga: «Uyingga (ota-onangnikiga) jo‘na!» — desa, niyatidagi hisobga o‘tadi»,— deydilar. Ibn Abbos: «Xotinni taloq qilsam, o‘zimni rizo qilgan bo‘laman, qul ozod qilsam, Olloh taoloni rizo qilgan bo‘laman!» — deydilar. Zuhriy: «Agar er xotiniga: «Sen xotinim ermassan!» — desa, niyat qilgani hisobga o‘tadi, ya’ni shunda xotinini talok, qilmoqni niyat qilgan bo‘lsa, taloq bo‘ladi»,— deydilar. Hazrat Ali: «Uch toifa odamlarga, ya’ni majnun tuzalguncha, bola balog‘atga yetguncha, uyqudagi uyg‘onguncha gunoh yozilmasligini bilmaysanmi?!» — deydilar. Hazrat Ali yana: «Jinnining talog‘idan bo‘lak barcha taloq hisobga o‘tadi»,— deydilar.

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Olloh taolo ummatimni ko‘nglidan o‘tkazgan, ammo qilmagan yoki gapirmagan narsasi uchun gunohkor qilmaydi» —deb aytganlar».

Qatoda: «Ko‘nglida (ichida) taloq qilsa, taloq hisobga o‘tmaydi»,— deydilar.

Jobir raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Aslam qabilasiga mansub bir kishi Janob Rasululloh masjiddaliklarida huzurlariga kelib, o‘zining zino qilib qo‘yganini aytdi. Shunda ul zot nafratlanib yuzlarini o‘girib oldilar. Boyagi kishi ul zotning o‘girilib olgan tomonlariga aylanib o‘tdi-da, zino qilganiga to‘rt marta iqror bo‘lib, o‘ziga o‘zi guvohlik berdi. Shundan so‘ng, Janob Rasululloh uni chaqirib: «Jinni-pinni ermasmisan? Uylanganmi-san?» — deb so‘radilar. U: «(Jinnilik dardim yo‘q), uylanganman»,— dedi. Ul zot uni namozgohda toshbo‘ron qilmoqni amr qildilar. U birinchi tosh tegishi birlanoq qochib qoldi, keyin uni Harrada quvib yetib, o‘ldirdik». Bu yerda yuqoridagi hadis takroran keltirilgan.

10-bob. Xul’ (kiyimni yechib berish) va bunda taloq qanday bo‘ladi?

Olloh taoloning qavli: «Va sizlar uchun nojoizdur ularga (xotinlarga) bergan narsalaringizdan (mahrlaringizdan) biror narsani qaytarib olmoqlaringiz, lekin er va xotin bundan buyon Olloh taoloning hukmlariga rioya qilgan holda birga yashay olmasak kerak, deb qo‘rqsalar, ul holda xotin mahridan kechib o‘zini qutqarib olsa, har ikkalasiga gunoh bo‘lmas».

(«Xul’ — kiyimni yechib berish» degan istilohning mazmuni quyidagicha: Er va xotin bir-birlari uchun kiyimdur, chunki Olloh taolo: «Xotinlar sizlar uchun va sizlar ular uchun kiyimdursizlar»,— deydi. Shunga ko‘ra, agar er xotinini taloq qilgisi kelmasa-yu, xotin o‘ziga berilgan mahr evaziga eridan taloq olsa va er qabul qilib, unga taloq bersa, go‘yoki har ikkalasi bir-biriga kiyimini yechib bergandek bo‘ladi).

Hazrat Umar ayolni unga berilgan taloq xatidan bo‘lak barcha mahri evaziga xul’ qilmoqlikka ijozat berdilar. Hazrat Usmon ayolni uning boshidagi sochlarini tang‘ib qo‘yadirgan bog‘ichidan bo‘lak barcha mahri evaziga xul’ qilmoqqa ijozat berdilar.

Tovus raziyallohu anhu: «Er va xotin Olloh taolo har biriga farz qilgan hukmlarni bundan buyongi hayotida bajara olmaslikdan cho‘chisa-yu, lekin er xotiniga ahmaqona gap qilmayotgan bo‘lsa, to xotin eriga «Men seni deb nahsdan poklanmoq uchun g‘usl qilib o‘ltirmayman!»—demaguncha, xul’ halol bo‘lmaydi»,— deydilar.

Ibn Abbos rivoyat qiladilar: «Sobit ibn Qaysning xotini Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning huzurlariga kelib: «Yo Rasulalloh, men Sobit ibn Qaysni xulq va burch xususida ayblay olmayman, lekin men islomga zid ish tutishni ham istamayman!» — dedi. Janob Rasululloh: «Unga bog‘ini qaytarib bermoqchimisan!» — dedilar (ya’ni, xotin mahrga berilgan bog‘dan voz kechib, eridan taloq olmoqchi). Xotin: «Ha»,— dedi. Janob Rasululloh uning eriga: «Bog‘ni qabul qilgin-da, xotiningga qat’iyan taloq ber!» — dedilar».

Ibn Abbos rivoyat qiladilar: «Sobit ibn Qaysning xotini Janob Rasulullohning huzurlariga kelib: «Yo Rasulalloh, men Sobit ibn Qaysga burch va xulq xususida ayb qo‘ya olmayman, ammo men unga toqat ham qilolmayman!» — dedi. Ul zot: «Unga bog‘ini qaytarib bermoqchimisan?» — dedilar. Xotin: «Ha»,— dedi».

Ibn Abbos rivoyat qiladilar: «Sobit ibn Qaysning xotini Janob Rasulullohning huzurlariga kelib: «Yo Rasulalloh, men Sobit ibn Qaysni burch va xulq xususida ayblay olmayman, lekin men kufrdan qo‘rqaman»,— dedi. Ul zot: «Unga bog‘ini qaytarib bermoqchimisan?» — dedilar. Xotin: «Ha»,— dedi. Keyin, xotin bog‘ni eriga qaytarib berdi, Janob Rasululloh eriga amr qilib erdilar, u xotinini taloq qildi».