Rabi binti Mu’avviz aytadilar: «Men kelin bo‘lib tushirilgan kechaning ertasiga ertalab Janob Rasululloh kirib keldilar-da. men solgan to‘shakka xuddi siz o‘ltirganingizdek o‘ltirdilar. Qizchalar ersa, doira chalishib, Badrda vafot qilgan otalarini eslashardi, ularning bittasi: «Oramizda Janob Payg‘ambar borlar, ertaga nima bo‘lishini ham biladilar» — deb kuyladi. Shunda Janob Rasululloh: «Bunday deb aytmagil, avvalgi marsiyangni aytavergil!» — dedilar».

Ibn Abbos raziyallohu anhu rivoyat tsiladilar: «Janob Rasulullohning do‘stlari, u kishi birlan birga Badrda ishtirok qilgan kishi — Abu Talha raziyallohu anhu Janob Rasulullohning «Qaysi bir uyda it bo‘lsa yoki jonli narsaning surati bo‘lsa, o‘sha uyga farishtalar kirmaydi-lar» deb aytganlari haqida xabar berdilar».

Husayn ibn Ali rivoyat tsiladilarki, Hazrat Ali bunday deb aytgan erkanlar: «Badr janggida menga berilgan g‘animatlar (o‘ljalar) orasida bir tuya ham bor erdi, uni Janob Rasululloh o‘lja taqsimlayotgan vaqtlarida menga bergan erdilar. Men Janob Rasulullohning    qizlari    Fotimaga    uylanadigan    bo‘lganimda,    Baniy    Qaynuqo’ qabilasidan bo‘lmish bir bo‘yoqchi men birlan birga bo‘yoqchilar huzuriga borib, ulardan menga isiriq olib berishni va’dalashdi. Undan nikoh to‘yimda foydalanmoqchi erdim. Ikki tuyam ansoriylardan birining uyi yonida cho‘kkan erdi. Men egar-jabduqlarni olib, tuyalarimning yoniga bordim. Ne ko‘z birlan ko‘rayki, ikki tuyam o‘rkachi kesilgan, qorni yorilgan, jigari qirqib olingan holda yotardi Bu manzarani ko‘rib dahshatga tushdim, «Buni kim qildi?» — deb so‘radim. Shunda odamlar menga bunday deyishdi: «Hamza ibn Abdulmuttalib shunday qildi. U bir necha ichuvchi ansorlar birlan mana bu uyda o‘ltiribdir. Yonida qayna (qo‘shiqchi ayol) va yaqin do‘stlari ham bor. Qayna ashula aytayotib. «Ey Hamza, semiz tuya so‘ya olurmisan?!»—dedi g‘amza qilib. Shunda Hamza darhol o‘rnidan turdi-da, tuyalarning o‘rkachini kesdi, qornini yerib jigarini qirqib oldi». Men Janob Rasulullohning huzurlariga bordim, nyolarida Zayd ibn Horisa o‘ltirgan erkanlar. Janob Rasululloh ne maqsadda kelganimni so‘radilar. Men: «Yo Rasulalloh Bugun Hamza menga qattiq tajovuz qildi, tuyalarimning o‘rkachini kesib, qornini yorib, jigarini qirqib oldi, o‘zi bir necha aroqxo‘rlar birlan bir uyda o‘ltiribdi»,— dedim. Janob Rasululloh ridolarini keltirishni buyurdilar, so‘ng uni kiyib, piyoda yo‘lga tushdilar. Men va Zayd ibn Horisa ortlaridan ergashdik. Janob Rasululloh Hamza va boshqa aroqxo‘rlar o‘ltirgan uyga borib, ichkariga kirishga ruxsat so‘radilar. Ijozat bo‘lgach, ichkariga kirdilar va Hamzani qilgan ishi uchun malomat qila boshladilar. Shu payt Hamza mastlikdan qizargan ko‘zlari birlan Janob Rasulullohning avval yelkalariga. keyin yuzlariga tikildi, so‘ng: «Siz kim bo‘libsiz, mening otamning qulisiz, xolos!» — dedi. Janob Rasululloh Hamzaning qattiq mastligini, unga nasihat befoyda erkanini bilib, orqalari birlan ohista qaytib chiqib ketdilar, biz ham birga chiqdik».

Ibn Mu’atstsal rivoyat tsiladilarki, Hazrat Ali Sahl ibn Hanifning Badr ishtirokchisi erkanligini aytibdilar. Hazrat Ali Sahl ibn Hanifdan 5 yoki 6 yosh katta erdilar.

Hazrat Umar raziyallohu anhudan nakl tsilinadiki, u kishining qizlari Hafsa binti Umar avval Xanis ibn Huzofaning xotini erdi. Xanis ibn Huzofa Janob Rasulullohning ashoblaridan bo‘lib, Badrda ishtirok qilganlardan erdi. U kishi Madinada vafot qilib, Hafsa tul qolganlarida Umar raziyallohu anhu Hazrat Usmonga kelib: «Agar xohlasangiz, Hafsani sizga nikohlab qo‘yaman»,— dedilar. Hazrat Usmon: «Men o‘ylab ko‘rayin»,— deb javob berdilar. «Men bir kun kutdim,— deydilar Hazrat Umar,— keyingi kun Hazrat Usmon: «Buguncha uylanmay turishga qaror qildim»,— deb uzr aytdilar. Keyin, Abu Bakr Siddiqqa uchradim-da, u kishiga: «Agar xohlasangiz, Hafsani sizga nikohlab berayin»,— dedim. Abu Bakr ersa. hech qanday javob qilmadilar. Men Abu Bakrdan qattiq g‘azablandim. Bir kecha kutdim. Uchinchi kun Janob Rasululloh Hafsaga sovchi yubordilar, men uni ul zotga nikohlab berdim. Keyin, Abu Bakr menga kelib: «Siz menga «Hafsani nikohlab berayin» deganingizda, men javob qilmadim, siz mendan qattiq g‘azablangan bo‘lsangiz kerak, shundaymi?»—dedilar. Men: «To‘g‘ri»,— dedim. Abu Bakr: «Men taklifingizga rozi bo‘lardim-u, lekin Janob Rasululloh qizingizga uylanmoq niyatida erkanliklarini aytgan erdilar, men bu sirni sizga ocha olmadim. Agar Janob Rasululloh unga xaridor bo‘lmaganlarida, men olgan bo‘lardim»,— dedilar».

Abu Mas’ud al-Badriy rivoyat tsiladilarki, Janob Rasululloh: «Erkak kishining o‘z oilasiga qiladirgan sarfi ham sadaqadur»,— degan erkanlar.

Urva ibn Az-Zubayr xalifa Umar ibn Abdulazizga bunday deb hikoya tsiladilar: «Mug‘iyra ibn Shu’ba Kufa shahrining amiri bo‘lgan paytda bir kun asr namozini kechiktirdi. Shunda Badr ishtirokchisi bo‘lmish Abu Mas’-ud Uqba ibn Amr al-Ansoriy uning huzuriga kirib, bunday dedi: «Yaxshi bilasizki, Janob Rasulullohning huzurlariga Jabroil alayhissalom tushib, namoz o‘qidilar. Janob Rasululloh ham ul zot birlan birga besh vaqt namoz o‘qidilar, keyin Hazrat Jabroil Rasulullohga: «Sizga shunday namoz o‘qish buyurildi»,— dedilar». (Bu hadisning ma’nosi shuki, har bir namoz o‘z vaqtida o‘qilishi kerak).

Abu Mas’ud al-Badriydai nakl kilinadiki, Janob Rasululloh bunday degan erkanlar: «Baqara» surasining oxirida ikki oyat bor, kimki shu ikki oyatni kechasi o‘qisa, unga kifoya qiladi (Bu ikki oyatning savobi ulug‘ligiga ishoratdur). Oyatlar quyidagicha: «Omanar-rasulu bimo unzila ilayhi mirrabbihi val-mu’minun kullun omana billohi va maloikatihi va kutubihi va rusulihi, lo nufarriqu bayna ahadim-mirrusulih va qolu sami’no va ata’no g‘ufronaka rabbano va ilaykal-masir.

Lo yukallifullohu nafsan illo vus’aho, laho mo kasabat va alayho moktasabat, robbano lo tuoxizno in nasiyno av axta’no, rabbano va lo tahmil alayno isran kamo hamaltahu alallaziyna min qablino, rabbano va lo tuhammilno mo lo toqata lano bih va’fu anno vag‘fir lano varhamno, anta mavlono, fansurno alal-qavmil-kofirin»

(Oyatlarning mazmuni: «Payg‘ambar o‘ziga parvardigori tomonidan nozil qilingan narsaga iymon keltirdi va mo‘minlar ham hammalari Olloh taologa va uning farishtalari, kitoblari hamda elchilariga iymon keltirdilar. (Ular derlarki): «Biz Olloh taolo elchilarining hech birini ajratmasmiz, Ey rabbimiz, biz eshitdik va itoat etdik, sening mag‘rifatingni tilarmiz va sening dargohingga qaytmoqlik bordur!» va (yana) derlarki: «Olloh taolo hech kimga qudrati yetmaydirgan narsani buyurmas, kishining yaxshiligi ham, yomonligi ham o‘ziga bo‘lur. Ey rabbimiz, agar (biror hukmingni) unitib yo xato qilib qo‘ysak, bizni kechirgil! Ey rabbimiz, bizga bizdan ilgarigilarga yuklaganing kabi og‘ir yuk yuklamagil! Ey rabbimiz, bizga qudratimiz yetmaydirgan yukni ham yuklamagil, bizni kechirgil, mag‘firat qilgil va rahm etgil, sen bizning xojamiz erursan, bizni kofirlar ustidan g‘olib qilgil!»).

Mahmud ibn Rabi’adan naql kilinadiki, Janob Rasulullohning Badr ishtirokchisi bo‘lgan ashoblaridan biri Atbon ibn Molik bir kuni Jonob Rasulullohning huzurlariga keldi...

(Imom Buxoriy bu va bundan oldingi hamda keyingi hadislarni, ularning mazmunidan qat’iy nazar, roviylarning Badr ishtirokchisi ekanliklari uchungina keltirganlar).

Abdulloh ibn Omir ibn Rabi’a rivoyat kiladilarki, Xalifa Umar ibn Xattob Qudoma ibn Maz’unni Bahraynga hokim qilib yubordilar. U Badr ishtirokchilaridan bo‘lib, Xazrat Umarning o‘g‘illari Abdulloh va qizlari Hafsaga tog‘a erdi.

Rofi’ ibn Xudayj Badr ishtirokchisi bo‘lmish ikki amakilaridan naql kilib: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam ekinzorlarni ijaraga berib foyda olmoqdan qaytarganlar»,— debdilar. Shunda roviylardan biri bo‘lmish Solim ibn Abdullohga: «Siz ham ekinzorlarni ijaraga berib foydalanasiz-ku?!»— deyishibdi. Solim: «Ha, Rofi’ning o‘zi ham bu ishni ko‘p qilardi»,— debdilar.

Abdulloh; ibn Shaddod: «Men Rufo’a ibn Rofi’ al-Ansoriyni ko‘rdim, u kishi Badr ishtirokchisi erdilar»,— deydilar.

Badr ishtirokchisi bo‘lmish Amr ibn Avf rivoyat kiladilarki, payg‘ambarimiz Muhammad sallallohu alayhi va sallam Abu Ubayda ibn Jarrohni Bahraynga soliq yig‘ib kelmoqqa yubordilar. Chunki, Janob Rasululloh Bahrayn birlan sulh tuzib, u yerga Alo ibn al-Hazramiyni amir etib ta’yinlagan erdilar. Abu Ubayda Bahrayndan ko‘p mol birlan qaytib keldi. Bu xabarni eshitgan ansoriylar bomdod namozini o‘qib bo‘lib, Janob Rasulullohga ro‘para bo‘ldilar. Janob Rasulullox. ularni ko‘rib kuldilar-da: «Abu Ubaydaning ko‘p mol birlan qaytganini eshitibsizlar-da!»—dedilar. Hammalari baravariga' «Ha, eshitdik, yo Rasulalloh!» — deb javob berdilar. Shunda Janob Rasululloh: «Xursand bo‘lingizlar, Ollox taolo muyassar qiladirgan narsaga umid qilingizlar, lekin Ollox taologa qasamyod qilamanki, sizlarning kambag‘allashmog‘ingizdan ermas, boyib ketmog‘ingizdan, boylikka mehr qo‘ymog‘ingizdan qo‘rqaman. Chunki, sizdan oldingi qavmlar ham boyib, boylikka mehr qo‘ygandan so‘ng, boylik ularni xalok qilgan erdi»,— dedilar.

Nofi’ rivoyat kiladilarki, Ibn Umar raziyallohu anhu har qanday ilonni ko‘rsalar, o‘ldirar edilar. Abu Luboba al-Badriy raziyallohu anhu Janob Rasulu.llohning uylarda yashovchi jinlarni o‘ldirmoqdan qaytarganlari haqidagi hadislarini aytganlaridan keykn. Ibn Umar ham uy ilonlarini o‘ldirmaydigan bo‘ldilar. (Chunki odamlarninig uyida yashovchi oq rangli yoki kichkina ilonlar jinlar toifasidan erkanligi aytiladi).

Anas ibn Molik raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Ansoriylardan bir necha kishi Janob Rasulullohdan izn so‘rab, bunday dedilar: «Yo Rasulalloh, ijozat bersangiz, jiyanimiz Abbosning fidyasidan kechsak!». Janob Rasululloh: «Olloh taologa qasamyod qilurmenki, bir dirdam ham kechmaysizlar!»—dedilar (Badr janggida asirga tushgan makkalik mushriklarning har biridan jarima olib, qo‘yib yuborishga qaror qilingan erdi. Shu asirlar orasida Janob Rasulullohning amakilari Abbos ham bor erdilar. Hazrat Umarning Abbosning qo‘l-oyog‘larini mahkamroq bog‘laganlarini Janob Rasululloh ko‘rib, kechasi birlan uxlamay chiqdilar Bundan xabar topgan ansorlar kechasi Abbosning qo‘l-oyog‘larini yechib yuborib, buni Rasulullohga aytdilar. Shunda Janob Rasulullohning bir oz chehralari yorishganini ko‘rgan ansorlar: «Abbosni butunlay ozod qilsak, Janob Rasululloh xursand bo‘larkanlar» — deb o‘ylab, fidya olmay qo‘yib yubormoqqa izn so‘rashdi, ammo Janob Rasululloh qarorni buzmadilar).

Miqdod ibn Amr al-Kandiy (bu kishi Baniy Zuhra qabilasiniig ittifoqchisi, Badrda Janob Rasulullox birlan birga bo‘lgan) rivoyat qiladilar: «Men bir kuni Janob Rasulullohga: «Yo Rasulalloh, aytingchi, men bir kofirga yo‘liqib qolsam-u, u birlan jang qilsam, shunda u mening bir qo‘limni qilich birlan chopib tashlasa, keyin bir daraxtning panasiga yashirinib: «Men musulmon bo‘ldim»,— desa, shu gapidan keyin men uni o‘ldirsam bo‘ladimi yoki yo‘qmi?» — dedim. «Uldirmaysan»,— dedilar Janob Rasululloh. «Axir u mening qo‘limni chopib tashlagandan so‘ng kalima keltirdi-ku?!»— dedim men taajjublanib. Janob Rasululloh: «Baribir uni o‘ldirmaysan, agar o‘ldirsang, u sening uni o‘ldirmasingdan avvalgi holatingga tushadi, sen ersang, uning kalima keltirmasidan avvalgi holatiga tushasan!»—dedilar».

Anas ibn Molik raziyallohu anhu aytadilar: «Badr urushi kuni Janob Rasululloh: «Abu Jahlga nima bo‘lganini kim ko‘rib keladi »—dedilar. Shunda Ibn Mas’ud (jang maydoniga) borib ko‘rdilarki, Afro’ning ikki o‘g‘li uni qilich birlan chopib tashlabdi, u o‘lim talvasasida erdi. Ibn Mas’ud: «Ey Abu Jahl, bu senmi-san?»—deb xitob qildilar. Abu Jahl: «Uldirgan ki-shingizdan ulug‘roq kishi bormi?!» — deb kinoya qildi. Abu Mijlaz aytadilarki, Abu Jahl: «Qaniydi, meni mana shu dehqonlardan bo‘lak kishilar o‘ldirgan bo‘lsa!» — deb afsus qildi (Abu Jahl shunday takabbur erdiki, hatto qotillari oddiy mehnatkash bo‘lganidan afsuslandi)».

Hazrat Umar raziyallohu anhu aytadilar: «Janob Rasululloh vafot etganlarida men Abu Bakrga: «Yuringiz, birodarlarimiz bo‘lmish ansorlar oldiga boraylik!» — dedim. Yo‘lda bizga ulardan ikki solih kishi uchradi. Men ular haqida Urva ibn az-Zubayrga aytganimda, u bu ikki kishining biri Uvaym ibn So’ida, ikkinchisi Ma’n ibn Adiy bo‘lib, ular Badr ishtirokchilari erkanliklarini aytdi».

Qays ibn Abu Hozim aytadilar: «Badr ishtirokchilariga har yili besh mingdan nafaqa berib turilardi. Hazrat Umar: «Men bundan buyon har bir Badr ishtirokchisining oladigan haqini yanada oshiraman»,— dedilar.

Jubayr ibn Mut’im aytadilar: «Otam Mut’im: «Men Janob Rasulullohning shom namozida «Vat-Turi» surasini o‘qiganlarini eshitdim, mening qalbimda iymonning mustahkam o‘rin olishiga birinchi sabab shu bo‘ldi»,— degan erdilar. Janob Rasululloh otam haqida: «Agar Mut’im ibn Adiy tirik bo‘lib, Badrda asir tushgan kofirlarni afv etilishini so‘raganda, men ularni uning ixtiyoriga topshirgan bo‘lardim!»—deganlar».

Sa’id ibn Musayyab bunday deydilar: «Birinchi fitnaning sodir bo‘lishi birlan, ya’ni Hazrat Usmonning o‘ldirilishi birlan Badr ishtirokchilaridan birortasi qolmadi (Hazrat Usmon o‘ldirilganlaridan so‘ng ham Ali, Talha, Zubayr va boshqa ko‘plab Badr ishtirokchilari uzoq vaqt yashaganlar. Shuning uchun ham «Birortasi qolmadi» degan gapdan «Ularning halokati boshlandi» degan ma’no tushuniladi). Ikkinchi fitna sodir bo‘lishi     birlan,     ya’ni     Harra     voqe’asi     sodir     bo‘lishi     birlan     Hudaybiyya ishtirokchilaridan birortasi qolmadi. (Harra — Madina tashqarisidagi bir joy bo‘lib, hijratning 63- yili Mu’oviyaning o‘g‘li Yazid askarlari birlan bo‘lgan jangda muhojirlar va ansoriylardan 700 kishi halok bo‘lgan. Hudaybiyya — Makka atrofida joylashgan joy nomi. Hijratning 8- yili payg‘ambarimiz ko‘plab sahobalari birlan Makkaga Ka’ba ziyoratiga yo‘l olganlar. Hudaybiyya degan joyga kelib tushganlarida Makka kofirlari elchi yuborib, musulmonlar birlan sulh tuzganlar. Bu sulh sharti bo‘yicha Janob payg‘ambarimiz ashoblari birlan bu yil Makkaga kirmay qaytib ketishlari, kelasi yilda ersa Qurayshlar Makkani musulmonlar ziyorati uchun bo‘shatib berishlari kerak erdi, Janob Rasululloh bunga rozi bo‘lganlar). Keyin, uchinchi fitna sodir bo‘ldi, oradan ko‘p o‘tmay odamlarga tinchlik, farovonlik yetdi (Hijratning 130-yili, Marvon ibn Hakamning xalifalik davrida Madinadan Abu Hamza ismli kishi chiqib, Madina, Makka va Toif amiri bo‘lgan Abdulvohid ibn Sulaymon birlan hokimiyat talashdi va Makkani bosib oldi. Bu xabar xalifaga yetgach, Abdulmalik ibn Muhammad boshchiligida 4 ming kishilik qo‘shin yubordi. Xalifa qo‘shini birlan bo‘lgan jangda Abu Hamza va uning butun askarlari qirib tashlandi)».

Oisha onamiz raziyallohu anho rivoyat tsiladilar: -Men Ummu Mistah birlan yonma-yon ketayotgan erdim, oyog‘i toyilib ketib, «Noumid bo‘lgur, Mistah!» deb o‘z o‘g‘lini qarg‘adi. Men: «Qanday yaramas so‘z aytding-a, Badr ishtirokchisi bo‘lgan kishini shunday qarg‘aysanmi?»—deb uni koyidim. Shunda Ummu Mistah mening haqimda ba’zilar tuhmat qilishayotganini, tuhmatchilardan biri ersa o‘zining o‘g‘li erkanligini so‘zlab berdi».

Ibn Shihob rivoyat tsiladilar: «Janob Rasululloh Badrda o‘ldirilib, jasadlari chuqurga tashlangan kofirlarga xitob qilib: «Ey kofirlar, Olloh taolga sizlarga va’da qilgan narsaning rost erkanligini ko‘rdingizlarmi?»—dedilar. Sahobalar: «Yo Rasulalloh, o‘liklarga gapiryapsizmi?» — deyishdi. Janob Rasululloh «Xozir bular men aytayotgan gaplarni sizlardan yaxshiroq eshitib turishibdi»,— deb javob berdilar. Badrda ishtirok qilib, o‘lja olgan qurayshiylarning jami 81 kishi erdi. Lekin, Urva ibn az-Zubayr: «Ularga o‘ljalar taqsimlab berildi, ularning soni ersa, 100 kishi erdi»,— derdilar. Ammo. Olloh taolo eng biluvchidur!».

Hishom ibn Urva otalaridan naql tsilib: «Badr kuni muhojirlarga 100 ta o‘lja bo‘lib berildi»,— deydilar.