Urva ibn Zubayr raziyallouu anuu otalari Zubayrdan bunday deb nakl kiladilar: «Bi’ru Ma’unada qorilar shahid bo‘lib, Amr ibn Umayya asir tushgan paytda (mushriklarning boshlig‘i) Omir ibn Tufayl Omir ibn Fuhayraning jasadini ko‘rsatib: «Bu kim?»—deb so‘radi. Amr ibn Umayya: «Bu Omir ibn Fuhayraning jasadi»,— dedi. Shunda Omir ibn Tufayl: «Bu o‘ldirilgandan keyin, jasadining ko‘tarilib yer birlan osmon o‘rtasida turganini ko‘rdim, keyin yana yerga qaytib tushdi»,— dedi. Qorilarning o‘ldirilgani haqidagi xabar Janob Rasulullohga yetib kelganda ul zot sahobalarga buni ma’lum qilib: «Birodarlaringiz boshiga musibat tushibdi, ular «Yo rabbimiz, sening bizdan va bizning sendan rizo bo‘lganimizni do‘stlarimizga xabar qilg‘il!» deb Olloh taolodan iltijo qilibdilar»,— dedilar. Shu kuni Urva ibn Asmo’ va Munzir ibn Amr ham shahid bo‘lgan erdilar. Keyinchalik, Zubayr ibn Avvom ikki o‘g‘liga shu ikki shahid ismini qo‘ydi».

Anas raziyallohu anhudan naql kilinadi: «Janob Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bir oy davomida ruku’dan keyin duoi Qunutni o‘qib Ra’l va Zakvon qabilalarini duoi bad qildilar, nuqul: «Usayya Olloh taolo va uning rasuliga osiy bo‘ldi»,— der erdilar».

Bu yerda yuqoridagi hadis takrorlangan.

Osim al-Ahvol bunday deydilar: «Men Anas ibn Molik raziyallohu anhudan: «Namozda Qunut duosi ruku’dan avval o‘qiladimi yoki keyinmi?» —deb so‘radim. Anas: «Ruku’dan oldin»,— dedilar. Men: «Bir odam sizning «ruku’dan keyin» deganingizni aytgan erdi»,— dedim. Anas: «Xato gapiribdi. Janob Rasululloh Qunutni faqat bir oy davomida ruku’dan keyin o‘qiganlar, xalos. Bunga sabab shuki, u kishi yetmishta qorini mushriklarga ta’lim bergani yuborgan erdilar, chunki ikki o‘rtada shu haqda shartnoma bor erdi. Ammo, mushriklar shartnomaga xiyonat qilib, yetmishta qorining hammasini o‘ldirdilar. Shundan keyin, Janob Rasululloh bir oy davomida ruku’dan so‘ng Qunutni o‘qib, mushriklarni duoi bad qilganlar»,— dedilar».

31- bob. Xandaq, ya’ni Ahzob g‘azoti haqida

(Izoh: Rasululloh sallallohu alayhi va sallam hijratning 4-yili Banu Nazir nomli yahudiylar qabilasini Madinadan haydab chiqargan vaqtlarida ularning kattalari Makkaga borib, Qurayshni musulmonlarga qarshi yana urush qilmoqqa ko‘ndirdi, shuningdek boshqa qabilalarga ham borib, ularni ham Madinaga qo‘shin tortishga rozi qildi. Shunday qilib, Abu Sufyon boshliq Quraysh, Sufyon ibn Abu Shams boshliq Banu Salim, Talha ibn Huvaylid boshliq Banu Asad, Uyayna boshliq Fizora, Mas’ud ibn Rajiyla boshliq Ashja’, Horis ibn Avf boshliq Banu Murra — hammasi bo‘lib o‘ng ming kishilik mushriklar qo‘shini Madinaga yana bostirib keldilar. Musulmonlarning soni ersa bor-yo‘gi mingta erdi. Shuning uchun ham bu gazot «Ahzob», ya’ni «Ko‘p jamo’a» deb ataldi).

Muso ibn Uqba: «Bu gazot 4- yil shavvol oyida bo‘lgan erdi»,— deydilar.

Nofi’ raziOllohu anhu bunday deydilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Uhud kuni Ubaydullohga jang qilmoqqa ijozat bermadilar, chunki u o‘n to‘rt yoshda erdi. Xandaq kuni ersa ijozat berdilar, shu vaqtda u o‘n beshga kirgan erdi».

Saxl ibn Sa’d bunday deydilar: «Biz Rasululloh sallallohu alayhi va sallam birlan birga Xandaqda bo‘ldik. Boshqalar xandaq qazishar, biz ersak tuprogini yelkamizda tashir erdik. Shunda Janob Rasululloh: «Yo Olloh, haqiqiy hayot oxirat hayotidir! Muhojirlar birlan ansorlarni magfirat qilgin!»—dedilar».

Anas ibn Molik raziyallohu anhu bunday der erdilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Xandaqqa kelganlarida muhojirlar birlan ansorlar ertalabki salqinda xandaq qaziyotgan erdilar. Ularning bu ishni qilib beradirgan qullari yo‘q erdi. Janob Rasululloh ularning charchab, ochiqib qolganlarini ko‘rib: «Yo Olloh, oxirat hayotidan o‘zga hayot yo‘qdur! Muhojirlar birlan ansorlarni magfirat qilgin!»—dedilar. Ular: «Biz Muhammadga bay’at qilganmiz, umrimiz boricha jihod qilgaymiz »—deb javob qilishdi».

Anas raziyallohu anhudan bunday deb naql qilinadi.: «Muhojiru ansorlar Madina atrofida xandaq qazishib, tuprogini yelkalarida tashir erdilar va nuqul: «Muhammadga bay’at qilganmiz, umrimiz boricha islomga sodiqmiz!» — deyishar erdi. Janob Rasululloh ersalar ularga javoban: «Yo Olloh, oxirat xayriyatidan o‘zga xayriyat yo‘qdur! Ansoru muhojirlarga barakot ato etgil!»—dedilar».

Anas raziyallohu anhu deydilarki, bir hovuch arpa keltirishib, uni biroz hidlangan yoqqa solib qovurishibdi, so‘ng odamlarga tortishibdi. Ular och bo‘lganlaridan badbo‘yligiga qaramay o‘zlarini zo‘rlab tanovul qilishibdi.

Jobir raziyallohu anhu bunday deydilar: «Biz Xandaq kuni chuqur qaziyotib qattiq yerga duch kelib qoldik. Shunda odamlar Janob Rasulullohning oldilariga borib: «Ey Ollohning rasuli, biz qattiq yerga duch kelib qoldik, (kavlab bo‘lmayapti)»,— deyishdi. Janob Rasululloh ularga: «Men tushaman»,— dedilar-da, o‘rinlaridan turdilar, lekin qorinlari juda och erdi, chunki uch kundan buyon tuz totmagan erdik. Janob Rasululloh cho‘kichni oldilar, SO’NG chuqurga tushib, zarb birlan qattiq yerga urdilar. Qattiq yer ushalib-ushalib ketdi. Shunda men: «Yo Rasulalloh, menga izn bersangiz, uyga borib kelsam!» — deb javob oldim. Uyga borib, xotinimga' «Janob Rasulullohning juda och qolganlarini sezyapman, biror yegulik narsang bormi"» dedim. Xotinim: «Ha, ozgina arpa birlan bitga uloqcham bor», dedi. Men uloqni so‘ydim, xotinim arpani tuyib, UN qildi. Go‘shtni qozonga soldim-da, Janob Rasulullohning oldilariga bordim, bu vaqtda xamir ko‘pchib, non yasalgan, qozon ersa allaqachon o‘choqqa osilgan erdi. Men Janob Rasulullohga «Menga biroz taom tayerlab quyishgan erkan Ye Rasulalloh, o‘zingiz birlan bir-ikki kishini olib men borlai yuring dedim. Janob Rasululloh mendan: «Taomingiz qancha» -deb so‘radilar. Men bor taomni aytdim «Ko‘p erkan, juda yaxshi Xotiningizga ayting, men borgunimcha go‘shtni qozondan, nonni tandirdan olmay gursin —dedilar. Janob Rasululloh. Keyin, barcha muhojiru ansorlarga «Turingizlar!» — dedilar-da, birgalaishb meniig uiimga keldilar. Men xotinimga: «Sho‘ring qursin, Janob Rasululloh o‘zlari birlan muhojiru ansorlarni hamda ular birlan birga yana bir qancha kishilarni olib keldilar* dedim. Xotinim menga. «Janob Rasulullox sizdan ovqatntng qanchaligini so‘raganmidilar'»—dedi. Men «Ha», dedim. Janob Rasululloh ersalar odamlarga Uyga kiringizlar, to‘planishmangizlar — deb nonni tandirdan uzib, sho‘rvani, suzib beraverdilar. Hamma tuygandan keyin ham qozonda go‘sht, tandirda non ortib qoldi. Keyin, mening xotinimga «Bu ovqatdan o‘zing ham yegin, qushnilarga ham tortiq, qilgin, chunki odamlar och»,— dedilar»

Sa’id ibn Miyno’ Jobir ibn Abdulloxdan naql qiladilar: «Men Xandaq kavlangan kuni Janob Rasulullohning qattiq och qolganlarini ko‘rdim Xotinimning oldiga borib. «Janob Rasululloh qattiq ochlar, yegulik biror narsang bormi?» — dedim. Menga bir qop olib chiqib berdi, unda bir so’ arpa bor erdi. Bundan tashqari bir kichkina qo‘zichog‘imiz ham bor erdi. Men qo‘zini so‘ydim, xotinim arpani yanchib, un qildi. Keiin, go‘sht nimtalab qozonga soldim-da, Janob Rasulullohning oldilariga jo‘nadim. Keta.yotganimda xotinim «Meni Janob Rasululloh birlan sahobalar oldida uyaltirib qo‘ymang '» deb ta’yinlab qoldi. Men sekin borib «Yo Rasululloh, uyimizda bir qo‘zichoq bor erdi, so‘ydim, ozgina arpa yanchib un qildim, yoningtzga bir kishini olib, men birlan yuringiz!» — dedim. Janob Rasululloh qattiq ovoz birlan: «Ey xandaq kavlayotganlar, Jobir sizlarga dasturxon tayerlabdi, hammangiz bu yoqqa kelingizlar, (Ey Jobir), men borguncha qozonni o‘choqdan tushirmay va nonni yopmay turingizlar!» — dedilar. Men uyga bordim, Janob Rasululloh ham ashoblari birlan bordilar. Shunda xotinim: «Men aytganday qilmabsiz-da?!»—dedi. Men: «Sen aytganday qildim», — dedim-da, Janob Rasulullohning oldilariga xamirni olib keldim, u kishi xamirga tupurib baraka tiladilar, keyin qozon oldiga borib, unga ham tupurib baraka tiladilar. So‘ng: «Nonvoyni (ya’ni, xotiningni) chaqir, men birlan birga non yopsin, qozonni ersa olovini pasaytirib, o‘choqdan tushirmangizlar!» — dedilar. Olloh taolo haqi, sahobalar yeb-ichib, to‘yib turib ketganlarida ham qozon to‘la go‘sht, tandir to‘la non qolgan erdi. Vaholanki, sahobalar roppa-rosa ming kishi erdilar».

Oisha raziyallohu anho rivoyat kiladilar: «-Ey Muhammad, dushman tepangizdan ham, pastingizdan ham bostirib kelgan paytda ko‘zlarning baqrayib, yuraklarning bo‘g‘izlarga tiqilib kolganini bir eslangiz-a!» degan oyati karima Xandaq kuni nozil qilingan erdi».

Barro ibi Ozib rivoyat qiladilar: «Janob Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Xandaq kuni tuproq tashigan ' erdilar, hatto qorinlari chang bo‘lib ketgan erdi. Ushanda ' quyidagi she’rni aytgandilar:

«Xudo haqqi, xudovandim qilmaganda hidoyatlar, Ado etmas edik bizlar ro‘za birla ibodatlar! Esonlikni ato etg‘il, mudom bizga xudovandim, Rubaro‘ kelganda dushman bizga baxsh et matonatlar! Tajovuzla chiqib bizga urush qildi necha mushrik, , Agar fitna tilar, urdik yetkazib biz jarohatlar». Keyin, oxirgi satrdagi «urdik» so‘zini qayta-qayta takrorlagandilar».

Ibn Abbos raziyallhuu anhu aytadilar. «Janob Rasululloh: «Men Sabo shamoli birlan nusrat topdim, Od qabilasi ersa Dabur shamoli birlan halok qilindi»,— dedilar. (Xandaq g‘azotida bor-yo‘g‘i 2 soat jang bo‘lgan. Bu jangda Sabo shamoli dushmanlar yuziga urilib, otgan o‘qlari orqaga qaytib ketgan. Od qabilasi ersa uzoq davom etgan Dabur bo‘roni sababli aqllaridan ozib, quloqlari kar bo‘lib, 'yoppasiga halok bo‘lishgan)».

Ibn Umar: «Urushning ne erkanligin birinchi bor Xandaq kuni ko‘rdim»,— deydilar.

Ibn Umar rivoyat qiladilar: «Men Xafsa raziyallohu anhoning huzurlariga kirdim. Shunda: «Odamlar o‘zingiz 'Ko‘rib turganingizday ish qilishdi, menga amirlikdan biror mansab tegmadi»,— dedim. Xafsa: «Odamlarga qo‘shil, chunki ular seni kutib turishipti, qo‘rqamanki, ularning oldida sen bo‘lmasang, yana ikki guruhga bo‘linib ketishadi»,— dedilar. Hafsa gaplarini tugatmay, chiqib ketdim. Odamlar ikki guruhga bo‘linib ketgandan keyin, Mu’oviya ularga: «Kimki bu ish yuzasidan gapirishni xohlasa, bu yerga chiqsin! Albatta, biz Abdulloh ibn Umardan ham, uning otasidan ham xalifalikka loyiqroqmiz!» —deb xitob qildi. Xabib ibn Maslama menga: «Mu’oviyaning so‘ziga javob qilmaysanmi?»—dedi. Men sallamning uchini qo‘yvorib: «Bu ishga sendan ko‘ra loyiqroq ana shu odam islom yo‘lida senga va otangga qarshi jang qilgan kishidur!» — demoqchi bo‘lib og‘iz juftladim-u, lekin «Biror nojo‘ya so‘zni aytib qo‘ysam, bu so‘z musulmonlarning bo‘linib ketishiga sabab bo‘lsa-chi? Kel, qo‘y, tag‘in qon to‘kilmasin, mening gapim o‘zim xohlaganimdan boshqacha tushunilmasin!» — dedim-da, o‘zim-ni tiydim, bu dunyoda sabr qilgan kishiga Ollohning jannatda beradirgan mukofotini o‘yladim. Habib ersa menga: «Jazodan qutulib qolding!» — dedi».

Sulaymon ibn Surd rivoyat qiladilar: «Janob Payg‘ambarimiz Xandaq kuni bunday dedilar: «Biz Qurayshga qarshi g‘azot qilgaymiz, ular ersa bizga g‘azot qilolmagaylar!»