ЖИЗЗАХ ВИЛОЯТИ - ЎзА  таркибидаги вилост. А еспубликанинг марказий қисмида. 1973 й. 28 дек.да ташкил стилган. Шим.-шарқда Қозоғистон А еспубликаси ва Сирдарё вилости, жан.-ғарбда Самарқанд, Аавоий вилостлари, жан.-шарқда Тожикистон А еспубликаси б-н чегарадош. Майд. 21,1 минг км2. Аҳолиси 991 минг киши (2001). Ж. в.да 12 қишлоқ тумани (Арнасой, Бахмал, Дсстлик, Жиззах, Зарбдор, Зафаробод, Зомин, Мирзачсл, Лахтакор, Янгиобод, Фориш, Ғаллаорол), 7 шаҳар (Гагарин, Даштобод, Дсстлик, Жиззах, Маржонбулоқ, Лахтакор, Ғаллаорол), 8 шаҳарча (Бсстон, Зарбдор, Зафаробод, Зомин, Ўсмат, Учқулоч, Янгиқишлоқ, Қсйтош), 95 қишлоқ фуқаролари йиғини бор (2001). Маркази — Жиззах ш. (Ж. в. туманлари ҳақида тегишли мақолаларга қ.)

Табиати. А ельефи тоғлик, қир ва текисликлардан иборат. Жан. қисмини Туркистон тизмасининг тармоқлари (Молгузар тизмаси), ғарбини Аурота тизмасининг шарқий қисми сгаллаган. Шим., шим.-ғарби ва шарқий қисми (Мирзачсл ва Қизилқум чслининг жан.-шарқи) текисликдан иборат. Иқлими кескин континентал. Янв.нинг сртача т-раси —Г дан —4° гача, июлники 28°. Тоғ олдиларида иқлим чсл ва даштларга нисбатан юмшоқ. Йиллик ёғин вилост жан.да 400—500 мм, шим. да 250— 300 мм. Вегетаяис даври 210—240 кун. Йиллик қуёшли кунлар 2800—3000 соат. А­нг йирик дарёлари — Сангзор, Зоминсув. Тоғлардан оқиб тушувчи сой ксп. А­кинларни суғориш учун Тустортар канали, 1- ва 2-Жан. Мирзачсл каналлари, Жиззах, Зомин, Қoровултепа сув омборлари қурилган. 2001 й.да Арнасой сув омбори қурила бошланди. Арнасой, Айдарксл ва Тузкон кслларидан балиқчиликда фойдаланилади. Тоғ ён бағирларида ёввойи жийда, арча, бодом, ёнғоқ, наъматак, зира, ровоч, зирк кабилар ссади. Аввойи ҳайвонлардан оқ тирноқли айиқ, чисбсри, тулки, қуён, қобон, бсрсиқ, жайра учрайди; бургут, лочин, қора турна, булдуруқ, тувалоқ, тустовуқ, қирғовул, ёввойи срдак, каклик каби қушларнинг 150 дан ортиқ тури мавжуд. Вилостда Зомин миллий боғи, Зомин ва Аурота давлат қуриқхоналари ташкил қилинган.
Таркибида темир, олтингугурт, водород, радий, кремний кислотаси, карбон гази, ишқор бслган шифобахш минерал сувлар бор. Ғаллаорол, Фориш, Мирзачсл туманларида бальнеологик санаторийлар фаолист ксрсатади. Сульфатхлорид натрийли Чимқсрғон балчиғидан физиотерапис ва даволаш профилактика муассасаларида фойдаланилади.
Фойдали қазилмалардан олтин, кумуш, вольфрам, қсрғошин, рух, темир, молибден, мармар, волластонит, базальт, гранит, корунд, оҳак бор.

Аҳолиси 1 км2 га 46,9 киши тсғри келади (2001). Аҳолининг кспчилиги сзбеклар, шунингдек, қозоқ, қирғиз, тожик, рус, татар, турк, украин, немис, форс, арман ва б. Жами 70 дан ортиқ миллат вакили сшайди. Шаҳарликлар 30%, қишлоқ аҳолиси 70% ни ташкил стади.

Хсжалиги. Ж. в. республика и. ч.да ва маданий тараққиётида салмоқли срин тутади. Хусусан, пахта, ғалла, сабзавот, мева, чорва маҳсулотлари етиштирилади. Боғдорчиликни ривожлантиришга сътибор берилмоқда. Қурилиш материаллари, халқ истеъмол моллари ишлаб чиқарадиган корхоналар салмоғи ошди. Вилостда тадбиркорликни ривожлантириш мақсадида 2,5 млрд. ссмдан зиёд кредит маблағлари ажратилди. Фаолист ксрсатаётган 9400 га сқин хсжалик субъектларининг қарийб 8300 таси нодавлат хсжаликларидир.

Саноати. Ҳоз. Ж. в. қадимдан Буюк ипак йслида жойлашганлиги бу худудда савдо маданистининг тез ривожланишига таъсир стди. Илк срта асрларда жаҳон бозорида Жиззахда жун ва теридан тайёрланган маҳсулотларга талаб катта бслган. 8—9-а.ларда кулоллик, заргарлик, аравасозлик каби маҳаллаларининг мавжудлиги миллий ҳунармандчиликнинг сша даврларда ривожланганлигидан дарак беради.
Вилостдаги и. ч. саноат тармоқларини ҳудудий жиҳатдан Жиззах, Ғалла-орол, Даштобод, Дсстлик ш.ларидаги саноат тармоқларига ажратиш мумкин. Булар фойдали қазилмаларни қазиб чиқариш, пахтачилик ва ирригаяис б-н боғлиқ бслган тармоқлар, пахтани қайта ишлаш, слектротехника саноати, қурилиш материаллари и. ч., кимё, енгил саноат (ип йигирув, пайпоқ тсқиш, устки трикотаж ф-калари), озиқ-овқат саноатидир. Вилостда қурилиш материаллари, озиқ-овқат маҳсулотлари, халқ истеъмоли моллари ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг салмоғи сезиларли. Шулардан Даштобод қурилиш материаллари, Зомин оникс, Бахмал мармар, ғишт з-длари, Даштобод, Дсстлик ун к-тлари, Жиззах мебель ф-каси ишлаб турибди. Ж. в.да кончилик тармоғи ҳам ривожланган. Маржон булоқ олтин кони, Қсйтошдаги оҳак, волластонит, вольфрам, Кстармада оҳак, Учқулочда қсрғошин конлари фаолист ксрсатмоқда. 1991 — 2001 й.лар давомида Ж. в.да жаҳон андозаси даражасидаги маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи замонавий қсшма корхоналар ташкил қилинди. Вилостда қсшма, кичик ва хусусий корхоналар мавжуд. Қсшма корхоналарда ишлаб чиқарилаётган саноат маҳсулотининг салмоғи тобора ортиб бормоқда. «Жибри» (Ўзбекистон — Буюк Британис) қсшма корхонаси йилига 50 минг т чигитни қайта ишлаб ссимлик ёғи ишлаб чиқаради, «Кумуш тола» (Ўзбекистон—Тожикистон) қсшма корхонаси йилига 80 т дан зиёд ипак толасини тайёрлайди, «Лахта интернейшнл» (Ўзбекистон—Сурис) қсшма корхонаси йилига 10 минг т линтдан яеллюлоза и. ч. қувватига сга, «Бахмалшароб» (Ўзбекистoн—Лольша) қсшма корхонасида минерал суви қадоқланади. Шунингдек, пахта толасидан сшилган ип тайёрловчи «Иржартекстиль» (Ўзбекистон—Локистон), ёғ-мой ва совун ишлаб чиқарувчи «Мадина» (Ўзбекистон—Хитой), «Жиззах—Телеком» (Ўзбекистон —Индонезис), Қсйтош шаҳарчасида «Волластонит» и. ч. яехи (Ўзбекистoн—А оссис), саноат маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи «Восток ЛТД», «Белогорск» қсшма корхоналарининг ҳиссаси сезиларлидир. Йилига 1 млн. дона аккумулстор тайёрловчи «Ўзсксайд» қсшма корхонаси фаолист ксрсатади (2002). «Зилолатекс» акяисдорлик жамистида 250 т нитрон матоси и. ч. қуввати ишга туширилди.

Қишлоқ хсжалиги. Вилост қ. х.нинг асосий тармоғи — пахтачилик. Лахта скини майдони вилостдаги суғориладиган ер майдонининг асосий қисми (110 минг га)ни ташкил стади. Вилостнинг 12 туманидан 10 тасида пахта скилади. 1994 й.дан Ж. в.да ғалла скиладиган майдон кескин оширилди. 2000 й.да 317,7 минг т ғалла тайёрланди. Ғаллачиликни ривожлантириш учун табиий шароитлар ва б. имконистлар мавжуд, Вилост қ. х.да пиллачилик хам салмоқли срин тутади. Жойларда йилига 440—480 т пилла етиштириш имконини берадиган табиий ресурслар сратилди.

Қ. х.да картошка, полиз, сабзавот, узум, ҳсл мева етиштириш б-н ҳам шуғулланилади. Бир йилда 25—30 минг т картошка етиштирилади. Лолиз ва сабзавотдан йилига сртача 70 минг т дан ҳосил олинади.

Ж. в.да 9,4 минг га дан ортиқ, майдон мевали боғ (олма, беҳи, шафтоли, срик, олча, гилос, анор), 7,9 минг га токзор, 2,4 минг га тутзор, 410 га ксчатзор. 78,7 минг га ер қсриқхонага айлантирилган.

Қ. х.да фойдаланиладиган ерлар 1241,4 минг га, шу жумладан ҳайдаладиган ерлар 478,5 минг га, шундан суғориладиган ерлар 266 минг га, лалми ерлар 212,5 минг га, сйловлар 850 минг га, пичанзорлар 12,5 минг га, ксп йиллик дарахтзорлар 21,5 минг га.
Дон скинлари 212 минг га, пахта скиладиган майдон 110,8 минг га, сабзавот-полиз скинлари 10 минг га, озуқа скинлари 12,5 минг га, 165 минг га срмонзор бор. (2001).

Ж. в.да жамоа, давлат, ширкат ва фермер хсжаликлари мавжуд. Фермер хсжаликларининг салмоғи ортиб бормоқда. Вилост қ. х.да чорвачилик алоxида срин тутади. Барча хсжаликларда 280 мингдан зиёд қорамол, 800 мингдан кспроқ қсй ва счки, қарийб 15 минг от, 410 мингга сқин парранда боқилади (2000).
Транспорти. Т. й. вилостда асосий транспорт турларидан. Умумий уз. 217 км (2001). Автомобиль йсллари ҳам салмоқли срин тутади. Ҳаво йсллари Жиззах ш.ни Тошкент ва б. вилост марказлари, шунингдек, Кавказ, Қрим б-н боғлайди. Жиззах ш. ксчаларида троллейбус қатнови йслга қсйилган.
Маданий-маориф, соғлиқни сақлаш ва спорги. 2000/01 сқув йилида вилостда 530 умумий таълим мактабида 253 минг сқувчи сқиди. Гимназислар, 2 академик лияейда 647 сқувчи таълим олади (2002). Мусиқа ва спорт мактаблари, гимназислар фаолист ксрсатмоқда. Вилостда 2 олий сқув юрти бор: Жиззах педагогика институти ва Жиззах политехника институти.

Ўзбекистoн ғаллачилик илмий тадқиқот ин-ти, оналик ва болаликни муxофаза қилиш илмий маркази фаолист ксрсатмоқда. Вилост шаҳар ва туманларида 1998—2001 й.ларда 7 коллеж ва 2 академик лияей бинолари қурилиб ишга туширилди. Улар замонавий сқув қуроллари ва техника б-н жиҳозланди. 32 касб-ҳунар коллежида 17293 сқувчи таълим олади. Академик лияейларда тайёрлов, асосан, 4 йсналишда олиб борилаётган бслса, касб-ҳунар коллежларида 33 мутахассислик бсйича сқитилади (2002).

Вилостда 5 музей (Жиззах вилост слкашунослик музейи, Шароф А ашидов музейи, Зомин тарихи музейи, Ҳамид Олимжон музейи, Меҳнат Қаҳрамони X. Аосиров музейи), 289 жамоат кутубхонаси (8 млн. нусхадан ортиқ асар), 126 клуб, 12 туман марказий, 73 қишлоқ ва шаҳар маданист уйлари, 77 бадиий ҳаваскорлик, 54 фольклор-стнографик жамоалар, 12 мақомчилар гуруҳи, 60 хореографик раке дасталари, вокал ва сстрада гуруҳлари фаолист ксрсатади.
Ж. в.да 3 театр: Юнус А ажабий номидаги вилост мусиқали драма театри, вилост қсғирчоқ театри, Гагарин ш.да қозоқ миллий театри бор.

Вилостда 1996 й.да ташкил стилган «Ўзбекнаво» гастроль коняерт бирлашмаси бслимининг ёш иқтидорли санъаткорларидан Л. Москалёва, Ф. Ибрагимова, Г. Султонова, О. Маликовлар «Ўзбекистoн —Ватаним маним», «Янги тароналар», «Садо—99» ксрик танловларининг ғолиби бслишди.

Ж. в.да 5 маданият ва истироҳат боғи, 2 болалар боғи, «Сангзор кўли» истироҳат боғи, Ҳ. Олимжон номидаги шоирлар боғи, «Ўрда» оромгоҳи, Жиззах, Зомин, Ғаллаорол, Пахтакор ш.ларида Хотира боғлари, «Маънавият ва маърифат», «Саломатлик ва гўзаллик», маҳалла ва ёшлар марказлари, «Истиқлол» ёшлар форуми, Бахт уйлари бор. Вилоятда Парпиота, Навкатота, Авлиёота Маликаждарота, Саъд ибн Ваққос, Сайфинота, Саврикота, Қавсота зиёратгоҳлари, Темур дарвоза, Хуттот, Қуёш тақвими обидалари, қад. Жиззах, Ҳошим қўрғон, Абдуллахон қўрғони, Кўкработ, Сабат каби археологик ёдгорликлар мавжуд.

Ж. в.да 67 касалхона, 47 та ҳудудий ва 13 марказий касалхона, 1 даволаш маркази, 16 махсус диспансер, 2,3 минг врач, шу жумладан стоматологлар, 9,9 минг ўрта маълумотли тиббий ходим бор. Вилоят тез ёрдам маркази, оналар ва болаларни муҳофаза қилиш илмий маркази, марказий болалар шифохонаси, вилоят туғруқхонаси, реабилитация маркази, ўсмирлар диспансери каби муассасалар ташкил этилди, 34 та хусусий шифохона, 170 дорихона, 7 та фитобар ишлаб турибди. Санаторий бор (2002).
Ж. в.да спортнинг кураш, бокс, мото пойга, енгил атлетика, каратэ каби турларида республика ва халқаро мусобақалар ўтказиш одатга айланди. 2001 й.да Жиззахда ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизимидаги ўқув юртлари талабаларининг «Баркамол авлод» спорт ўйинлари ўтказилди. Спортнинг 8 тури бўйича 2000 га яқин спортчи ёшлар Жиззах ш., Пахтакор, Ғаллаорол, Бахмал туманларидаги стадион ва спорт залларида беллашдилар.

Вилоятда жами 28 стадион, 2 та сув спорти саройи, 18 теннис корти, 136 спорт зали мавжуд. Жиззах ш.да Олимпия захиралари коллежи ишга туширилди. Коллежда умумий майд. 9 га (72x102 м ёпиқ спорт манежи) спорт мажмуида бир вақтда 11 турдаги спорт машғулотлари олиб борилади. Коллеж 4 теннис корти, 1 сузиш ҳавзаси, 200 ўринли ётоқхонага эга. Шунингдек, 2 футбол мактаби фаолият кўрсатади. Вилоят ёш спортчилари орасида бокс бўйича Осиё чемпиони Лазизбек Зо-киров, бир неча йиллардан буён шахмат бўйича халқаро мусобақалар совриндори, республика чемпиони, ўқувчи Юлдуз Ҳамроқуловалар бор.

Адабиёти. Ж. в. қадимдан илм-фан ва ижодкорлар ўсиб улғайган юрт. Бу заминда ўрта аcрларда шайх Абулҳасан Хараконий (950—1034), шайх Аба Али Фаюмардий (1084), Абу Тала ибн Наср ибн Жундабек ал-Усрушоний, Поянда Заминий, Соки Заминий каби ислом маърифати ва фиқҳ илмига улкан ҳисса қўшган алломалар яшаб ўтган. Кейинроқ 19—20-а.ларда Махмур Коризий, Убайдуллоҳ Аламкаш, Нарзулло Нарзий, Иномхон Махжур сингари ижодкорлар бой адабий мерос қолдирган. 20-а. ўзбек адабиёти ривожида Жиззахда туғилиб ўсган Ҳамид Олимжон, Шароф Рашидов, Назир Сафаров, Шукур Саъдулла, Сарвар Азимов каби адибларнинг муносиб ҳиссаси бор. 20-а.нинг охирларида Жиззахдан Келди Қодир, Жонибек Қувноқ, Эргаш Муҳаммад, Саъдулла Ҳаким, Рустам Ғаниев, Асрор Мўминов, Оқилжон Ҳусанов, Шарофат Ботирова, Иброҳим Дониш, Сайёра Тўйчиева, Венера Иброҳимова, Саттор Қорабоев, Мели Норматов, Фароғат Камолова каби ижодкорлар ўз маҳоратлари б-н адабий жамоатчиликка танилди. Гулчеҳра Шаҳобиддин қизи, Шаҳло Аҳроровалар шеърияти, қўшиқчилик маҳорати б-н ажралиб турди.

Матбуоти, радио ва телевидениеси. Ж.в.да 2 вилост газ. («Жиззах ҳақиқати», «Джизакскас правда»), туман ва шаҳар газ.лари чиқади. Вилостда, шунингдек, тармоқ газ.лари, журналлар ҳам нашр стилади.

Вилост радиоси сз сшиттиришлари б-н вилост ижтимоий-сиёсий ҳаётида сз срни ва мавқеига сга. 1990 й.да Ж. в. телевидениеси ташкил стилиб, унинг биринчи ксрсатувлари сфирга узатилди. Жиззах ш.да «Бахтиёр — Шаҳбоз» фирмасининг телестудисси ксрсатувлар олиб боради. Вилост телерадиокомпанисси ҳафтасига 4 соат, Жиззах ш. телевидениеси 7 соат ҳажмдаги сшиттириш ва ксрсатувлар олиб боради. Жиззах ш.да кабелли телевидение ҳам ишласпти. Телетомошабинлар республика телевидениеси ва А оссиснинг ОА Т, А ТА  каналларини томоша қилишлари учун имконистлар мавжуд.

Меъморий ва тарихий ёдгорликлари. Қад. ва срта асрларда бунёд стилган меъморий ёдгорликлар бизгача етиб келмаган. Ўрта асрларга оид кспгина қалъа-қсрғон ва карвонсаройлар тепа ва қсрғон (Кслтепа, Оқтепа, А абот, Қсрғонтепа, Хонимқсрғон, Калистепа) каби номлар б-н аталади. Буларнинг сони 100 дан ортиқ. Жиззах ва Ғаллаорол туманлари ҳудудидаги Такалисойдаги қостошларда ибтидоий чорвачилик, овчилик даврига оид мингдан ортиқ расм, Бахмал, Ғаллаорол, Жиззах туманларида жуда ксп ер ости йсллари сақланган. 1956 й.да Бахмал тумани ҳудудидан Будда ибодатхонаси қолдиғи топилган. Ларпиота, Малик Гиркушоқ, Авлиёи Сероб, Ауриддин масжидларининг қолдиқлари сақланган. Фориш туманида қад. «Банд» тсғони қолдиғи ҳозир ҳам мавжуд. Жиззах туманида Узунота қабри бор. Бу ерда соҳибқирон Амир Темур 1404 й.декабрнинг сснгги кунида бир кеча тунаган. Жиззах руслар томонидан босиб олингандан сснг рус ҳарбий иш бошчилари назоратида маҳаллий аҳоли кучи б-н барпо стилган бир қанча иморатлар (уезд ҳокими биноси, рус аскарлари қароргоҳи, қамоқхона, черков) сақланиб қолган.
Ўрол Аосиров, А ас Аурқулова.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан

ЖИЗЗАХ ВИЛОЯТ ҚЎҒИА ЧОҚ ТЕАТА И — болалар театри. 1983 й. Жиззах ш.да ташкил стилган. А. Маматов, 3. Маҳмудовалар театрнинг илк актёрларидир. «Ўжар қуёнча» (М. Супонин) спектакли б-н очилган. А­нг схши спектакллари: «Фарҳод ва Ширин» (А. Аавоий), «Томошада томоша» (М. Ашурова), «Маккор тулкича» (В. Лавловские), «Кашмир қсшиғи» (Ш. А ашидов), «Томоша» (К. Қодиров, А. Аормат), «Бсғирсоқ» (Е. Латрик), «Қувноқ айиқчалар» (М. Лоливанова), «Оби ҳаёт» (М. Ашурова), «Шсх хстикча» (Темурбек), «Семурғ» (Ҳ. Олимжон) ва б. Ж. Мухторов, Ж. Мамараҳимов, 3. Мамараҳимова, 3. Маҳмудова, F. Йслдошев, Ф. Ҳасанов ва б. театрнинг етакчи актёрларидир. Ўзбекистон А еспубликаси қсғирчоқ театрлари 3-фестивалида «Фарҳод ва Ширин» спектакли б-н фестивалнинг снг олий мукофотига сазовор бслган (1992). Театрнинг саҳналаштирувчи реж. — А устам Алиев (2002). 1998 й. АҚШда гастролда бслган.
Абдувоҳид Хсжаев.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан