Pishiqchilik vaqti bo‘lganligidan bog‘ sayli ziyofatlarida birgalashib yurib, tinchlik bilan 10-15 kunni o‘tkazdik. Bu o‘rtada mulla Hoshim degan Buxoroda men bilan birga o‘qigan kishining kuchorlik ta-labalaridan biri kelib, u kishining uyiga taklif qildi. Shahar tashqarisida oqar suvlik, bog‘u bo‘stonlik kelishgan bir qishloq masjidida imom ekan. 1921 yili Buxorodan qaytib To‘qmoq orqalik ketayotganida yo‘ldoshlari bilan biznikida bir hafta mehmon bo‘lishib o‘tgan edilar. Salayoxun domla boshliq hammamiz kelib, bu kishi uyida bir kecha kunduz mehmon bo‘ldik. Izzat hurmat ko‘rsatib, qo‘y so‘yib, o‘z odatlaricha oliy ziyofatlar qildi. Ichimizda bir-ikki ilmlik kishilar bo‘lganligi uchun vaqtimiz ko‘proq kitob o‘qish va ilmiy munozaralar bilan o‘tmoqda edi. «Uzoq yaqindan olim mehmonlar keladilar», deb uy egasi xabar qilgan bo‘lishi kerak, mahalla boshliqlari va boshqalardan bo‘lib yana besho‘n kishi bizning suhbatimizga qo‘shilishdi. Ertasi kuni xursandlik bilan bu yerdan chiqib, har qaysimiz joy joylarimizga tarqashdik. Turdiqori eshaklik, men otliq edim.
Shahardan 15-20 chaqirim yerdagi bir qishlokdan ikkovimiz mevalik bir bog‘ olib, yoz ichini shu yerda o‘tkazmoqchi bo‘lgan edik. Shu qishloqda qorimning ishonimlik bir og‘aynisi bor bo‘lib, shom vaqti bilan u kishining uyiga kelib tushdik. Yaxshi odam ekan, ilgari ko‘rishib tanishmagan bo‘lsam ham, hurmat bilan mehmondo‘stligini bildirib, bizni yaxshi qarshiladi. Borliq ovqatini oldimizga qo‘yib, topqanini keltirdi. Keyin qorini bir chetga tortib, uzoqdan uzoq shivirlashkani turdi. Men ham gumonga tushib: «Hay, bir voqea bo‘ldimi, bu kishining xabari borga o‘xshaydi?», deb qarab turdim. Birozdan keyin Turdiqori o‘zgargan holda yonimga kelib: «Voy taqsir, balo qoshimizga kelganga o‘xshaydi. Biz chiqqan kuni kechqurin Go‘nangjuza bosqinchilari bizning uyni bosib: «Bu yerga yot kishilardan kim keldi? Ering qori qayoqka ketdi? Sen bilishing kerak», deb bizning xotinni qiynashib turgan chog‘da, bu do‘stimiz bizdan xabar olmoqchi bo‘lib, tuyuqsizdan bu ishning ustiga kirib qolibdi. Bu kishini ko‘rgach: «Sen bularning yaqini o‘xshaysan, bu uyga kelgan kishilardan xabaring bo‘lishi kerak», deb buni ham qiynamoqchi ekan, yerlik bir qancha tanish kishilar guvohlik berishgani so‘nggida, ular qo‘lidan arang qutulib, hozirgina kelib o‘ltirmish ekan. Endi maslahat shulkim, balodan hazar, ish chorasini ilgari qilishimiz lozim, kelib qolmasdan burunroq bu yerdan ketaylik», dedi.

Shoshilinch ravishda otlarimizni yetaklaganimizcha yo‘l bilan emas, bog‘dan boqqa tun qorong‘usida turtinib yurib, ikkinchi bir qishloqqa o‘tdik. Ungachalik tun yarimdan og‘ib, qayon borib, kimning eshigini qoqishni bilmasdan hayron bo‘ldik. Oxiri Turdi qorim: «Shu yerda bir xo‘ja kishi bor edi, chala tanish bo‘lsa ham shunikiga boraylik, boshqa choramiz yo‘q», deb unikiga bordik. U bechora har yili tog‘ ichlaridagi qirg‘izlarga borib, murid ovlaydigan xo‘jalardan ekan. Muridlaridan topgan qo‘y echkilarini haydab kelgan kechasida, kelishmaslikni qarang, biz ham kelib eshik taqillatibmiz. Bechora xo‘ja: «Ustimdan Go‘nangjuza bosqinchilari meni bosqani kelishgan ekan», deb jon-moni qolmabdur. Qo‘rqqanga qo‘sh ko‘rinur degandek, o‘z qo‘rqishlarimiz ham yetarlik edi, buning ustiga tinch yotgan birovlarni qo‘rqitishga sabab bo‘lishimiz bizga ortiqcha bo‘ldi. Qora chiroq yoqilgan uyda qo‘rqqanidan hali o‘ziga kelmagan xo‘jamdan hol so‘rashib, biroz o‘ltirgandan keyin tashqariga chiqib yotdik.
Hatarlik kun qursin! «Ertagi kunda qayoqqa borarmiz, kimning uyiga sig‘armiz?», degan tashvishli o‘y bilan tong otguncha uxlayolmay chikdim. Tong yorishi bilan otlanib yo‘lga chiqqanimdan keyin kengashib: «Kechagi mehmon bo‘lgan uy egasi Hoshim domlanikiga boraylik, qanday bo‘lsa ham ilmi bor, qadr bilgan odam, biz uchun biror maslahatlik ish ko‘rsatsa ajab emas», deb kechagi chiqqan joyimizga keldik.
Qarasak, Hoshim domlamdan darak yo‘q. Tol tagida quruq yerda hayron bo‘lib, uzundan uzun o‘ltirdik. Shu orada ichki qo‘ra eshigidan bir xotin kishi bosh boqib qarab qo‘ydi. O’tgan kuni kelgan mehmon ekanligimizni tanigan bo‘lishi kerak, birozdan keyin bir yosh bola quruq bir kiygizni sudraganicha oldimizga keltirib tashladi. Dastlabda kelganimizda qarindoshlarcha qizg‘inlik bilan ko‘rishgan bir ikki kishilar esa, bu uchrashishimizda so‘li yo‘q, so‘zi yo‘q, qo‘l uchlari bilangina ko‘rishib, biror narsadan qo‘rqqandek ko‘p o‘ltirolmay qaytib ketishdi. Endi bu ishlarni ko‘rgach, ko‘nglimizga har turli xayollar kelib, bu yerda ham katta bir voqea bo‘lgan o‘xshaydi deb turgan edik, birinchi kelganimizda ko‘rishgan hoji otaning o‘g‘li kelib qoldi va bu haqda bizga to‘liq ma’lumot berdi. Shundoqki, Shing Duban hukumati qurilgan kundan boshlab, butun O’yg‘uriston o‘lkasi Sovet hukumati nazorati ostiga olinmish edi. Ayniqsa Uchturpon, Oqsuv, Kuchar shaharlariga to‘g‘ridan to‘g‘ri GPU tomonidan tayyorlangan, o‘z otasini ham tanimaydigan tatar, uyg‘ur bolalarini keltirmish edilar. Ular har joyning ko‘zga ko‘rinarlik kishilarini, o‘zlarining iflos odatlaricha, majburiy ravishda josuslik balosiga bog‘lamish ekanlar.

O’tgan kuni ziyofat majlisimizda bulardan bir qanchalari bo‘lganlikdan, biz ketgan kuni kechqurin uy egasi Hoshimoxun domlani Go‘nangjuza jallodlari tomonidan qamoqqa olmish ekanlar. Bizlarni ham qo‘lga olish qasdida bosmachilardek Turdioxun uyini bosgan bo‘lsa ham, bog‘ olamiz bahonasi bilan qishloqda qolganligimizdan, u kuni jallodlar qo‘liga tushmagan ekanmiz. Ikkinchi qaerda ko‘rsanglar yoki eshitsanglar, darhol bizga xabar bermas ekansizlar, ul chog‘da baringlar javob qaytarasizlar, degan mazmunda uy oilalaridan va biz bilan ko‘rishgan kishilardan tilxat olmishdur.
Bu kabi dahshatli shum xabarni onglashimiz bilan hushimiz boshimizdan uchdi. Bir kun bo‘lsa ham dinsiz, rahmsiz dushman ilkiga ilinmay, omon bo‘lish umidi bilan kelgan kishilar edik. Bizni deb uy egasining shunday og‘ir kulfatda qolganini ko‘rib, qattiq qayg‘urib, ko‘p xafa bo‘ldik. Bir zolimlardan, shu o‘xshash ahmoq nodonlardan payg‘ambarlar ham qochgan ekanlar. Shuni eskargach, Hoshimoxun domlani zolimlar qo‘lidan qutqarish uchun o‘zimizni taslim qilishlikni loyiq topmay, qochishni ortiqroq ko‘rdik. Ilgargi kuni kelganimizda bolga uymalashgan chivinday bo‘lgan kishilar bugun esa yirokdan qoralari ko‘ringan bo‘lsa ham, o‘zlari yaqinimizga yo‘layolmadilar. Buning ustiga biz kelib otdan tushishimiz Bilan tegishlik o‘ringa xabar yetishi aniq bo‘lganlikdan, har bir nafasda ushlanib qolish qo‘rquvi kuchaymoqda edi. Shunga ko‘ra, borliq odamlar bizdan qo‘rqib tarqashgan vaqtdan foydalanib, ot uloqlarimizni qoldirgan holda yayovlashib tubanda oqib yotgan katta soyga tushdik. Qarasak, soyning u tomonida otliq odam kirsa ko‘rinmaydigan, o‘skandan o‘skan jo‘xori ko‘rindi.
Vahshiy dushmanlarimiz orqamizdan qoramiz uzulmay turib izlab chiqqan bo‘lsalar ham, bu yerga kirganimizni o‘ylamas, deb suvdan chiqishimiz bilan qalin jo‘xori ichiga kirib oldik. Ertalab, choy vaqti bilan kirgan bo‘yimizcha, 6 soat chamasi dimiq jo‘xori ichida chirkayga (chivinga) talanib o‘ltirdik. Tush og‘ib, quyosh qizib turgan chog‘da, aylana atrofimizni sinchiklab qarab hech kimni ko‘rmagach, jo‘xori ichidan chiqdik. Biroq, qayoqqa borishimizni, qaerdan boshpana topishimizni belgilamasdan, oldimizda yiroqdan ko‘ringan qalin qora daraxtzorni mo‘l yurganimizcha, asr namozi vaqti bilan qishloq chetidagi cho‘ng qopqalik (darvozalik) bir dehqon qo‘rasiga kelib kirdik. Biroq bu kishi mehmon kutmagan, odamgarchilikni bilmagan kishi ekan. Oqshom namozi o‘tgandan keyin: «Biz mehmon kutolmaymiz, boshqa bir joyga boringlar», deb bizni u joydan chiqishga majbur qildi.

B a y t:
Sog‘uniy, er qadrini bilmas ekan, deb qayg‘urma,
Hazrat Muso qadrini ham bilmaganni esga ol!
«O’zi kelgan qo‘noqni (yotib qolishga kelgan mehmon) qaytarish iymondan emas», degan payg‘ambarimizning so‘ziga qarshi turgan kishiga nima degali bo‘lur? Nochor u yerdan chiqib qaerga borishimizni bilmay, qorong‘u kechada to‘xtamay yurib, bir boqqa kirdik. Kishi ko‘rib qolmasin deb shu yerda uyquga kirguncha, qalin chirg‘anaq (tikonli butazor) ichida chivin chirkayga talanib yotdik. Bir necha soat o‘tgan so‘nggida bu yerdan chiqqan bo‘lsak ham, qaerga borib, nima ish qilishimizni bilolmay ko‘cha aylanib, axiri eshigi ochiq bir masjid oldidan chikdik. Buni g‘animat bilib shu yerda yotmoqchi bo‘lib edik, ertangi kuni xatarini o‘ylashib so‘zimiz to‘xtalmay turganda, xudo o‘nglab, Kuchar tarafdan kelayotgan bir arava sharpasi bilindi. Xonaqatom degan bir joyda bo‘ladigan qishloq bozoriga mol bilan ketayotgan bir savdogar kishi ekan. Buni ko‘rgach, Hizrga yo‘liqqandek suyunishib, sirimizni bildirmasdan shunga ergashganimizcha kechalab yo‘lga tushdik. 30 chaqirimcha yo‘l yurib, tun yarimi bo‘layozganda bir bedalikka kelib dam olish uchun o‘ltirdik.
Yo‘ldoshim Turdiqori mendan yosh bo‘lsa ham, safarga chidamsizroq ekan, shu yerda biroz bo‘lsa ham uxlab olaylik, deb ko‘p yalinib edi; yo‘ldoshdan ajrab qolsak adashamiz deb, men unamadim. Shu yurganimizcha u yerda bu yerda uchragan siyrak tomlik 3 4 qishloq mahallasidan o‘ta borib, tongga yaqin yana bir mahalla chetiga keldik. Shu yerda uyqusizlik ko‘p g‘alaba qilgach, qalin daraxt tagiga kirib, namoz vaqtigacha uxlab qoldik. Ertalab turganimizda qarasak, ko‘k yuzini qora bulutlar qoplab, yomg‘ir yog‘a boshlamish edi. Biz ham tura kelib, har biri tubiga duva-duva qum uymalagan qari qora yulg‘un yog‘ochlarini oralaganimizcha, yomg‘ir aralash yo‘lga tushdik. Ketayotib, yo‘l ustida ovqatlanish uchun uylariga tushgan kishilar bizni ko‘rgach, kiyim boshlarimizga qarab hayron bo‘lishar edi. O’zlari esa, hozirgi madaniyat olamidan bir yoqlama yiroq turganliklari uchun, siyosatchilarni hayratda qoldirgudek siy sifatga ega bo‘lganlikdan, o‘tmishdagi o‘rta asr uyg‘urlarini eslatmokda edilar.

Bu yoziq sir insonlar islomiyat sharaflaridan yolgizgina ism egasi bo‘lsalar ham, haligacha insoni yat axloqlaridan ajramagan edi. Endi esa, Mao tszedun mal’un zulmi ostida ezilib yotgan bir qancha million qon-qarindosh, din orqadoshlarimiz uygur ulusi diniy, milliy huquqlaridan butunlay mahrum etilgan holda, qizil yolmogiz yordami bilan qora yalmog'iz bo‘gziga kirib, yutilish oldida turibdilar. Bu kabi cheksiz xiyonat, kechirilmas jinoyat ishlovchilarini uygur o‘zbek ikki Turkiston o‘glonlari ulug bobolari O’guzxon arvohi haqi hech vaqt unutmaslar. Agar unutar ekanlar hayot olamining qora sahifalariga haqiqat yozuvchilari uygur xalqining qizil qonlari bilan bu jinoyatni yozib qoldiradilar.
Yana o‘z so‘zimizga kelaylik. Yo‘lda yo‘liqib so‘z so‘rovchi kishilarga Xonaqatom bozoriga mol yuborgan edik, aravamiz ilgarilab ketgan edi, degan bahona bilan boshoyog‘i ko‘rinmagan yulg‘unlik uzun cho‘l ichida yura yura peshin namoz vaqti bilan Xonaqatom bozoriga yetib keldik. Bu esa Kuchar atrofidagi qishloq bozorlari ichida xalq ko‘pligi, savdosining qizg‘inligi bilan birinchi bozor atalur ekan. Bozor ichidan biror chaqirim chetdaroq yerda, qalin daraxtlar orasida Xonaqatom mozori ko‘rinib turmoqda edi. Ilon chaqqan kishi arqon shaklini ko‘rsa qo‘rqqandek, bozorga kirishdan qo‘rqib, qori ikkovimiz to‘g‘ri mozorga bordik. Qarasak, atrofi ochiq, eldan qochiq, daraxtzor, havosi yaxshi, oldida oqar suvi bor, o‘lturg‘udek uyi ham bor ekan. Mana shu yerda o‘zimni bu vahshiylardan qutilgandek chog‘lab, tarki dunyo qilgan so‘pilar odatlaricha payshanba kuni og‘iz berkitib, boshqa kunlari quruq nonga qanoat qilib, 40 kundan ortiqroq yotdim.
Bizning Chiqish, Botish ikki Turkiston xalqi ichida ilgaridan beri mozorparastlik bid’ati, to‘g‘ridan to‘g‘ri aziz avliyolarga sig‘inish odati ko‘p rivoj olgandir. Shunga ko‘ra, ko‘pchilik qishloq xalqi Xonaqatom mozorini Turkistonda hikmat aytgan mashhur Qulxo‘ja Ahmad Yassaviy mozori deb ishonar ekanlar.

Bu yoziq sir insonlar islomiyat sharaflaridan yolgizgina ism egasi bo‘lsalar ham, haligacha insoni yat axloqlaridan ajramagan edi. Endi esa, Mao tszedun mal’un zulmi ostida ezilib yotgan bir qancha million qon-qarindosh, din orqadoshlarimiz uygur ulusi diniy, milliy huquqlaridan butunlay mahrum etilgan holda, qizil yolmogiz yordami bilan qora yalmog'iz bo‘gziga kirib, yutilish oldida turibdilar. Bu kabi cheksiz xiyonat, kechirilmas jinoyat ishlovchilarini uygur o‘zbek ikki Turkiston o‘glonlari ulug bobolari O’guzxon arvohi haqi hech vaqt unutmaslar. Agar unutar ekanlar hayot olamining qora sahifalariga haqiqat yozuvchilari uygur xalqining qizil qonlari bilan bu jinoyatni yozib qoldiradilar.
Yana o‘z so‘zimizga kelaylik. Yo‘lda yo‘liqib so‘z so‘rovchi kishilarga Xonaqatom bozoriga mol yuborgan edik, aravamiz ilgarilab ketgan edi, degan bahona bilan boshoyog‘i ko‘rinmagan yulg‘unlik uzun cho‘l ichida yura yura peshin namoz vaqti bilan Xonaqatom bozoriga yetib keldik. Bu esa Kuchar atrofidagi qishloq bozorlari ichida xalq ko‘pligi, savdosining qizg‘inligi bilan birinchi bozor atalur ekan. Bozor ichidan biror chaqirim chetdaroq yerda, qalin daraxtlar orasida Xonaqatom mozori ko‘rinib turmoqda edi. Ilon chaqqan kishi arqon shaklini ko‘rsa qo‘rqqandek, bozorga kirishdan qo‘rqib, qori ikkovimiz to‘g‘ri mozorga bordik. Qarasak, atrofi ochiq, eldan qochiq, daraxtzor, havosi yaxshi, oldida oqar suvi bor, o‘lturg‘udek uyi ham bor ekan. Mana shu yerda o‘zimni bu vahshiylardan qutilgandek chog‘lab, tarki dunyo qilgan so‘pilar odatlaricha payshanba kuni og‘iz berkitib, boshqa kunlari quruq nonga qanoat qilib, 40 kundan ortiqroq yotdim.
Bizning Chiqish, Botish ikki Turkiston xalqi ichida ilgaridan beri mozorparastlik bid’ati, to‘g‘ridan to‘g‘ri aziz avliyolarga sig‘inish odati ko‘p rivoj olgandir. Shunga ko‘ra, ko‘pchilik qishloq xalqi Xonaqatom mozorini Turkistonda hikmat aytgan mashhur Qulxo‘ja Ahmad Yassaviy mozori deb ishonar ekanlar.

Mana shu yerga kelgach payqab qarasam, Kuchardan 80 90 chaqirimcha janub tarafda Taklimakon cho‘llarining g‘arbiy etagi, Himoloy tog‘larining sharqiy tomonidan chiqqan Torim daryosi bo‘yiga kelgan ekanman. Shu yerdan Lobnur ko‘li orqalik To‘g‘rak jangali (to‘qayzori) oralagan yo‘l bilan 12 kunda to‘g‘ri Xo‘tan shahriga chiqsa bo‘lar ekan. Bu yerga kelgandan keyin kishi bilmas, dushman qadami yetmas tinch joyga keldim o‘xshaydi desam, bir ikki juma o‘tishi bilanoq: «Vay, falon mozorga xo‘jamlardan shundoq bir kishi kelibdimish», degan so‘z tarqalib, atrofdagi odamlar ziyoratga kelgali turishdi.
Bundan ilgari Xo‘janiyoz qo‘zg‘olonida ish ko‘rsatgan sahro xalqi ichida shangyu, miroblar bo‘lib, bulardan atog‘i chiqqanlari ikki kishi birovi Obil mirob, ikkinchisi Matniyoz shangyu deganlar edi. Ular esa, yaqin bir yildan beri biz o‘xshash qochoq bo‘lib, bosqinchilarga tutqich bermay keng dala, qalin to‘qay ichida zolimlar qo‘liga tushmay, jon saqlab yurgan ekanlar. Har ikkovi ham yarim kechada kelishib, men bilan ko‘rishib ketdilar. Sirdosh bo‘lib qolgach kundan kunga muhabbatlashib, har ikki-uch kunda ko‘rishib turmasak chidayolmaydigan bo‘lib qoldik.
Obilmirob o‘zi savodsiz o‘qimagan bo‘lsa ham, ota bobosidan tortib yurt so‘rab, el bilib kelgan ochiq yuzlik, chechan tillik, er yurak kishi edi. Matniyoz shangyu undan ko‘ra biroz yoshroq, og‘ir bosiq, madrasa ko‘rgan, oz bo‘lsa ham siyosat ko‘rib, ko‘zi ochilgan xushxulq, adablik yigit edi. Bulardan boshqa uzoq yaqindan eshitib kelgan oshna og‘aynilar kundan kunga ko‘payishkali turdi.
Qochgan kishidek emas, sayohatga chiqqan bir kishidek bo‘lib, chaqirgan joyga bormay turolmadik. Buni ko‘rgan Turdiqorimning rangi qum o‘chib qo‘rqqanlikdan bahona qilib: «Falon qishloqda bir og‘ayni kishim bor edi, shu yerga borib, Kuchardagi uyimdan xabar oldirsam, biror hafta ichida qaytib kelardim», deb mendan ruxsat so‘radi. Qochoq kishiga har yoqlama ikki kishidan bir kishining yengil bo‘lishini o‘ylab, qoriga javob berdim. Bu kishi ketgandan keyin Obilmirob bilan maslahatlashib, har ikkovimiz jangal yo‘li bilan Xo‘tanga o‘tib, u yerdan Tibet orqali Hindistonga ketmoqchi bo‘ldik. Safar jamolg‘asi bilan bari iqim chiqimni o‘zi ko‘tarmoqchi bo‘ldi. O’zining aytishicha mol dunyosi ko‘p, farzandi yo‘q, qadrdon xotini o‘lib ketgan, keyingi xotinidan bola bo‘lmagan ekan. Shunga ko‘ra orqasida qoladigan, qayg‘urgudek kimsasi bo‘lmagach va ham zolim bosqinchi hukumat tomonidan biz o‘xshash qattiq ta’qibga tushganlikdan bezor bo‘lib, boshqa bir mamlakatga ketish niyati bor ekan. Biroq, o‘zi davlat egasi bo‘lgani bilan o‘z yeridan chiqmagan, uzoq yaqin safar ko‘rmagani uchun, qanday qilarini bilmay turgan vaqtida bizning kelib qolishimiz bunga qulay bo‘lmish edi. O’ziga hamdardligimni onglagach, joni kirib, safar ishini tezlatgani turdi.

To‘g‘roq janggali yo‘lini yurganimizda ikki uch kunlik suvsiz cho‘lni kesib o‘tishga to‘g‘ri kelar ekan, bunga xachirdan boshqa hayvon chidayolmaydir. «O’zimning 10 otga bermaydigan ishonimlik xachirim bordir. Sizga ham shunga o‘xshash bir xachir olishim kerak. Yana shundoq vahshatlik janggal, cho‘l yo‘llarida ko‘p safar qilgan, bu yo‘lning o‘y chuqurini yaxshi bilgan mohir yo‘lboshchi bilan ham uqushib qo‘ydim», deb har qancha qiziqtirgan bo‘lsa ham, nimagadir bu safarga ko‘nglim rizolik bermay, kechiktirib turdim. Yo‘q esa, safar jamolg‘alari har tomonlama to‘liqlanib qo‘lga keltirilmish edi.
B a y t:
Ko‘rguluk bo‘lsa qaerda ani ko‘rmay chora yo‘q,
Tuz nasibang qayda tushsa oni totmay chora yo‘q
deganday, har ikkovimizga ham ko‘rgilik vaqti kelib qolgan ekan. Bundan xabarimiz yo‘q, biz unga chora izlab yurganimizda tuyuqsizdan kechasi kelib, Go‘nangjuza jallodlari do‘stimiz Obilmirobni qo‘lga tushirmishdur. Yotgan joyimiz qishloqdan chetroqda bo‘lganliqdan kechasi bo‘lgan bu voqeadan xabar topmagan ekanmiz, ertalab kelgan Obilmirob inisidan eshitib, hayron bo‘lib tursam, o‘zimizga qarashlik yana bir kishi: «Vay, hojim, uch to‘rt kun bo‘lsa ham, bu yerdan boshqaroq joyga yo‘tkalmasak bo‘lmaydi», deb maslahat ko‘rsatib, shu damdayoq meni yashirin yo‘l bilan 10 chaqirimcha qumliq ichidagi birovning qo‘rg‘oniga eltib qo‘ydi. Soq bo‘l bek bo‘l bilan kechani shu yerda o‘tkazib, ortiq turishga imkoniyat bo‘lmagach, ertasigayoq qaytib mozorga keldim. Qarasam, ishlar boshqacha bo‘lib, har xil so‘zlar ko‘payganini sezdim. Shu kechalab Obilmirob oilasiga ko‘ngil aytgani va ham ulardan o‘z to‘g‘rimda maslahat so‘ragani borib edim, ko‘rishgan do‘st kishilar bu yerdan tezroq ketishimga maslahat berdilar. Shuning uchun Obilmirobning qaynisi bilan bu joyga kelganimizdan beri oshnoligimiz bor edi, bu voqeani anglab, ahvol so‘ragani kelgan ekan, bu kishi mening hijolatimni ko‘rib: «Domlahojim, ko‘p xafa bo‘lmang, shu kechadan qoldirmay sizni Kucharga yetkazib, o‘z uyimda saqlayman. Bu ishlar biroz jimiqqandan keyin maslahat bilan siz aytgan joyga yetkazib qo‘yishga ham yaraymiz», degan so‘z qilib edi, anchagina ko‘nglim ko‘tarildi.

Shu kecha va’dalashgan joyga mirobning o‘gay o‘g‘li boyagi maqtovlik xachir qo‘shgan mapani (Xitoy aravasini) keltirgach, cho‘ng yo‘lni qoldirib, cho‘l bilan to‘xtovsiz yurib tong otar vaqtida manzil joyimizga yetib keldik. Yo‘l bilan, kishilarning aytishicha, 100 chaqirimcha yurgan o‘xshaymiz. Ichkari Xitoydan mapa bilan bir kunda 100 chaqirimdan ortiq yo‘l yuradigan 10 yombulik asl xachirlar borligini eshitgan edim, shu safarimda o‘z ko‘zim bilan ko‘rdim. Yo‘l yurganda g‘amza bilan raqsga tushganday quloqlarini o‘ynatib, oyoq bosgani bilinmay yelkan kema ketgandek, qamchi ursa uchgandek, bechora mirob bunga 10 ot emas, har qancha baho qo‘ysa ham arzir ekan deb, Xdndiston safari yodimga tushgach, afsuslanib ko‘nglim buzilmish edi.
Kechagina birga yurgan jon yo‘ldoshimizni o‘g‘riga oldirib, uzun safarga atalgan 10 otliq ulog‘ini men minib, qochgan joyimga qaytishim qaysi baloni mening boshimga keltirur ekan, degan qayg‘ulik o‘y bilan belgilangan uyga kirib o‘ltirdim. U yoq bu yoq ko‘cha ko‘yga chiqishni qo‘yib, chilla o‘ltirgan kishilardek, toat ibodatga kirishgani turdim.
Mozorda turgan kunlarimda asli ko‘na (eski) turponlik, Koshg‘ar madrasalarida o‘qigan, o‘ziga yarasha ilmi bor, xalq og‘zida «qozioxun» atalmish Mullaniyoz nomli bir kishi mendan dars o‘qib yurgan edi. Mozor mahalla odamlari bu voqea bo‘lib bizdan ajraganlari uchun qayg‘urishib, xafalangan ekanlar. Biz ketib 10 kuncha o‘tgandan keyin har qandoq bo‘lsa ham yo‘qlab kelishimiz kerak deb, qirq ellik so‘m pul bilan qozn oxunni bizga yuboribdilar. Biz bilan ko‘rishib borgandan so‘ng qarasa, hukumat tomonidan ortiga tushgan kishi bo‘lishi kerak: «Qayoqqa bording, pul bergan olgan kishilarni ko‘rsat, u bilan kimlar aloqa qilgan?», deb oxunim bechorani qattiq qiynab so‘roq qilgan ekan, qiynovga chidayolmoy jon achchig‘ida hamma so‘zni ortig‘i bilan aytib beribdi. So‘ngra Go‘nangjuza xitoy jallodlari mozor mahallaga kelib, biz bilan aloqa bog‘lagan kishilarni qiyin qistovga olib: «Qani, u odamni topinglar?» deb siyosat qilsa, ko‘rqishib turgan qishloq xalqi: «Shu kishi bo‘ladi», deb qozini ko‘rsatibdilar.

Bu voqeadan xabarim yo‘q, qozi kelib biror hafta o‘tgandan so‘ng, qo‘shxonamda yolg‘iz qolib zerikkanimdan, bizga yaqin mahallada ko‘p yillardan beri turg‘un bo‘lib qolgan bir andijonlik kishi bor ekan, uni ko‘rishga xumor bo‘lib, bog‘iga bordim. U ham o‘z yurtligini sog‘ingan bo‘lishi kerak, akauka topishgandek quchoqlashib muhabbat bilan ko‘rishdik. Yana o‘z og‘aynilarimizdan g‘uljalik Tursunboy men bilan ko‘rishib G’uljaga qaytmoqchi ekan, u ham kelib biz bilan o‘ltirdi. Mana shu orada o‘zaro g‘imir shivir bo‘lib, qulog‘imga sovuqroq so‘z eshitilib qolgach, hadik olib tashqariga chiqdim. Ikki yosh bola oldimga yugurganicha kelib: «Sizni izlashib yuribdilar, Go‘nangjuza kishilari qo‘shxonangizga kirib ketdi», deb xabar berishib qoldi.
So‘z aytishga ham fursat bo‘lmadi. Yonimdagi mavzur soatimni: «Sizga omonat, uyga berib qo‘ying», deb Tursunboyga topshirdim. Bir nafas bo‘lsa ham zolim yuzini ko‘rmasga eng so‘nggi chora qilgan bo‘lib, bir parcha o‘sgan jo‘xori ichida yoshirinib turdim. Hali nafasim ham rostlangani yo‘q edi, ikki qurollik askarga besh olti qurolsiz kishilar ergashgan holda chopganlaricha kelishib, jo‘xori ichida yotgan menga ot ustida turib ko‘zlari tushdi. Men ham qochish davrining tugaganini ko‘rgach, baloga sabr qilib, o‘zimni taslim etishga majbur bo‘ldim. Qarasam, Honaqa tomondan qozioxunni, tushgan joyimdan uy egasini majbur ravishda birga keltirgan ekanlar. Har ikkovlari ham biz uchun anchagina kulfat ko‘rib, mashaqqat chekkanlari yuz ko‘zlaridan ko‘rinib turgan edi. Menga yordam yetkazish uchun yurgan bu kishilarni bu kabi achinarlik holda ko‘rib, qattiq qayg‘urgan bo‘lsam ham, qurollik kuch oldida bo‘yinsunmoqdan boshqa choram yo‘q edi.
Shundoq qilib, meni qo‘lga tushirib olgach, o‘zlari kelturgan qora mapaga o‘ltirg‘izib, oldi orqasini kishi ko‘rinmaydigan qilib o‘rab qo‘ydi. «Boshingni chiqara ko‘rma, ko‘rasan!» deb, qurollik askarlar o‘rtaga olgan holda, shu haybat bilan yurib bir yerga kelgach to‘xtadilar. Oldi orqamda ikki askar meni haydaganicha ichkaridan ichkari kiritib, usti yopiq, qorong‘u uzun yo‘lak to‘riga oborib, eshik ochilishi bilan orqamdan itarib kirgizishdi.