* * *
Muhayriq yahudiy olimlaridan edi. Tavrotdan olgan ma’lumoti Makkadan hijrat qilgan zot haqiqatda payg‘ambar ekanini ko‘rsatib turardi. Ammo u Abdulloh ibn Salomga o‘xshab vaqtida payg‘ambarga imon keltirmagan, keyinchalik esa, yahudiylarning tazyiqidan qo‘rqib musulmon bo‘lishga jur’at etolmagan edi.
Rasululloh (s.a.v.) qo‘shinni olib, jangga ketganlaridan keyin u endi haqiqatga yuz burishning fursati yetdi, degan fikrda bir yerga yig‘ilib o‘tirgan qavmdoshlarining huzuriga keldi:
—   Ey yahudiylar, Muhammad Ollohning haq payg‘ambari ekanini juda yaxshi bilasizlar. Turinglar, borib unga yordam beraylik, — dedi.
—   Bugun shanba. Biz hech qaerga borolmaymiz, jang ham qilolmaymiz. Buni o‘zing ham bilasan, ey Muhayriq! — deb javob qilishdi ular.
Muhayriq jahli chiqib baqirib yubordi:
— Qurib ketsin shanba kunlaringiz!
Xunobi chiqqan holda ulardan uzoqlashdi. Bir necha qarindoshini yig‘ib, bunday dedi:
— Butun molmulkimni vaqf qilaman. Uni qaerga sarflashni Muhammad ibn Abdulloh hal etadi.
Keyin shahd bilan uyiga kirib, qurollanib chiqdi va Uhudga yo‘l oldi. Jang boshlanmay turib musulmonlarning qarorgohiga yetib keldi. Rasuli akramning yonlariga kelib, o‘zini tanishtirdi va kalimai shahodat keltirib, musulmon bo‘ldi. Jangda shahid bo‘lsa, butun molmulkini vaqf etganini ma’lum qilgach, qo‘shinning oldingi safidan o‘rin oldi.

* * *
Madinaning Bani Zafar mahallasida yashaydigan Quzmon o‘zi musulmon bo‘lgan bo‘lsa ham, qalbdan imonning mazasini topmagan kishilardan edi. Qo‘shin Uhud tog‘iga ketganida u uyida o‘tirishni afzal bildi. Ertalab ko‘chaga chiqqanida bir xotin unga:
— Sening bizdan nima farqing bor? — deb qoldi. Yana bir xotin qo‘shimcha qildi:
— Sening yurtingga dushman bostirib keladi, Makkadan kelgan muxojirlar dushmanga qarshi jangga ketadi, sen bo‘lsang, o‘zing madinalik bo‘laturib xotinlarday uyingda o‘tirsang...
Quzmon hech narsa demadi. Chunki ayollar haq so‘zni aytishgan edi. U jimgina uyiga qaytib kirdi. Bir ozdan keyin qurollangan holda chiqdi va Uhud tog‘iga yo‘l oldi. Qarorgohga kelganida, hali jang boshlanmagan edi. Hech kimga bir og‘iz so‘z aytmay, safga qo‘shildi.

* * *
Erta tongda Madinaga kirib kelgan asli madinalik Amr ibn Uqaysh shaharda g‘arib bir holatni sezdi. Hamma tomonda xotinxalaj, erkaklardan esa asar ham yo‘q. Hayron bo‘lib, bir ayoldan so‘radi:
— Nimalar bo‘lyapti o‘zi bu yerda?
Ayol unga qurayshliklar bostirib kelishganini, hamma ularning hujumini qaytarish uchun Uhudga ketganini aytdi.
Amr darxol qurolini qo‘lga olib, yo‘lga tushdi. Jang boshlanmay turib Uhudga yetdi va Rasulullohning (s.a.v.) yonlariga kelib:
— Bu yerga Qurayshga qarshi jang qilish uchun keldim. Istasangiz, avval musulmon bo‘lib, keyin jangga kiray. Istasangiz, avval jang qilib, keyin Islomni qabul qilay, — dedi.
— Avval musulmon bo‘l, keyin jang qil!
Amr Rasuli akram (s.a.v.) xuzurlarida kalimai shaYa hodat keltirib, Islom dinini qabul etdi, keyin jangchilar safiga qo‘shildi.
Oradan bir necha soat o‘taro‘tmas, Amr xali bir vaqt namozini o‘qishga ham ulgurmay, Islom dini buyurgan ibodatlarning hech birini bajarishga fursat topmay, ammo eng martabalisini ado etib, shahidlik sharbatini ichajak va o‘zini jannatning eshigi oldida ko‘rajak.

IKKI DO’STNING DUOSI

Qo‘shin dushmanga qarshi saf tortib turar ekan, Sa’d ibn Abu Vaqqos tirsagidan bir kishi turtayotganini payqab, yoniga qaradi.
—   Menga qara, — derdi u kishi.
—   Gapir, ey Abdulloh, qulog‘im senda.
—   Odamlardan xoli bir joyga o‘taylik Nariroq borishdi. Abdulloh ibn Jaxsh gap ochdi:
— Ko‘rib turibsan, ey Sa’d, hozir jang boshlanadi. Balki bugun umrimizning oxirgi kunidir. Duo qilaylik deb chaqirdim seni. Avval sen duo qil, men «omin» deb turaman. Keyin men duo qilaman, sen «omin» deysan.
— Roziman, ey Abdulloh. Avval Sa’d duoga qo‘l ochdi:
— Ollohim, meni jang qilishga mohir, sarsari bir dushmanta yuzma-yuz qil. U bilan mardonavor savashay. O’zing meni qo‘lla, dushmanni yer tishlatay, qurolini, kiyim-kechaklarini tortib olay.
U duo qilganida Abdulloh har namozda tilga olinadigan muborak kalimani qaytarib, «omin, omin» deb turdi.
Navbat Abdullohga keldi:
— Ollohim, jang qilishga mohir, sarsari bir dushmanga yuzma-yuz kelishni menga ham nasib ayla. Jang qilaylik, u meni shahid etsin. Kiyimlarimni yechib olsin, burnim, quloqlarimni kessin. Shu holda Sening
xuzuringga boray. «Ey bandam, senga nima bo‘ldi. Burning, quloqlaring qani?» deb so‘raganingda, men: «Ollohim, ularni Sening va payg‘ambaringning yo‘lida jang qilganimda kesdilar», deb aytay va Sen tasdiqla, ey Ollohim!
Abdulloh duosini tugatib, hayajon bilan tinglayotgan do‘stiga qaradi:
—   Ey Sa’d, nima uchun «omin» demayapsan?
—   Omin, omin.
Keyin har ikki do‘st bir-biriga Olloh subhonahu va taolo huzurida uchrashishni tilab, vidolashishdi.

57
DUSHMAN SAFLARIDA

Abu Sufyon, nima qilib bo‘lsa ham Bani Abduddorni musulmonlarga qarshi gijgijlash kerak, degan o‘yxayol bilan band edi. Ularga qarata:
— Badrda nimalar qilib qo‘yganingizni, Qurayshni qanday sharmanda etganingizni hamma ko‘rdi. Bu gal ham shunday qiladigan bo‘lsangiz, oldindan tug‘ni bizga bering. Bu sharafli ishni harom qilmang, — dedi.
Bu gapdan Bani Abduddorning jahli chiqdi.
— Hali jang boshlansin, bizning nimalarga qodir ekanimizni o‘shanda ko‘rasizlar. Tug‘ ko‘tarishga loyiq mizmi, yo‘qmi, bir ozdan keyin ma’lum bo‘ladi! — deyishdi qizishib.
Abu Sufyonning maqsadi ham ularga aynan shu gapni gapirtirish edi.
Bu orada Quraysh xotinlari dovul chalib, qo‘shiq ayta boshlashdi.
Olg‘a ketar bo‘lsangiz, poyandozlar to‘shaymiz.
Bilingki, biz qochoqmas, g‘oliblarni xushlaymiz.
Olg‘a otilib chiqing, sizga quchoq ochaylik.
Suyib erkalangancha, qo‘ynimizga olaylik.
Ammo agar qaytsangiz, sevish yo‘q, deb aytamiz.
Sizdan ayri, so‘qqabosh bizlar uyga qaytamiz.
Abu Sufyonning xotini Hind boshchiligidagi bu xotinlar hozirdanoq urushni olovlantirish vazifalarini keragidan ortik darajada ado etishga kirishishgan edi.
Qo‘shinning o‘ng tomonidan suvoriylar o‘rin olishdi. Ularga Xolid ibn Valid qo‘mondonlik qilardi. Chap tomondagi qismni mashxur Abu Jahlning o‘g‘li Ikrima boshqarardi. Abu Sufyon bosh qo‘mondon sifatida qo‘shinning o‘rtasida turdi.

YAKKAMA-YAKKA OLISHUVLAR

Janggga hamma tayyor bo‘ldi. Quraysh qo‘shinidan Talha ibn Abu Talha o‘rtaga chiqib, baland ovoz bilan musulmonlarga xitob qildi:
— Biz o‘lsak, jahannamga ketar emishmiz, siz o‘lsangiz, jannatga emish. Qani, ichingizda jannatga ketishni yoki meni jahannamga yuborishni xohlovchi mard bo‘lsa, chiqsin o‘rtaga, bir jang qilaylik.
Talha bir necha daqiqa oldin Abu Sufyon gijgijlagan Abduddor o‘g‘illaridan edi. U maydonda ko‘p kutib qolmadi. Islom lashkari safidan bir yigit otilib chiqib, qarshisiga keldi.
—   Kimsan o‘zing?
—   Abu Tolibning o‘g‘li Aliman.
Xazrati Alining chikishini kutmagan Talha esankirab qoldi. Birinchi xujum qilgan kishi yengadi, degan o‘y bilan qilichini ko‘tarib raqibiga tashlandi. Hamlasi natijasiz qoldi. Navbat Hazrati Aliga keldi. Bilagi quvvatga to‘lgan Xazrati Ali qilichini xavoda birikki o‘ynatdida, Talxaning ustiga tushirdi. Birinchi hamladayoq bir sonidan judo bo‘lgan Talxa yerga yiqildi. Jon achchig‘ida bo‘g‘zidan otilgan faryod Uxud tog‘lariga urilib sado berib ulgurmasidanoq musulmonlarning takbirlari atrofni larzaga keltirdi.
Hazrati Ali ikkinchi marta yana qilich tushirmokchi bo‘lgan edi, ammo raqibi yolvorishga tushdi.
— Olloh haqqi, qarindoshlik haqqi, urma, ey Ali... Havoga ko‘tarilgan qilich bu safar sekin pastga tushdi. Hazrati Ali orkdsiga qaytib, safga qo‘shildi.
— Nega yana qilich solmading, ey Ali?
— U Olloh hakki va qarindoshlik haqqi qasam ichdi. Boshqa qo‘l ko‘tara olmasdim.
Maydonga yana birn otilib chiqdi. U Talxaning akasi Usmon edi. Musulmonlardan Hamza ibn Abdulmuttalib davraga tushdi. Hazrati Hamza ilk hamladayoq raqibining qo‘lini chopib tashladi. Ikkinchi urishida Usmon yerga yiqildi. Favvoraday otilib chiqqan qon ichra Usmonning ichki a’zolari ko‘rinib turardi. Shundan so‘ng Abduddor o‘g‘illari ketma-ket maydonga tushishdi, lekin hammasi musulmon jangchilar poyida yer tishlab qolaverishdi. Eng oxiri Talhaning o‘g‘li Musofiy o‘rtaga chiqib, raqib istadi. Qarshisiga chiqqan Osim ibn Sobit:
— Mana senga, ol buni Abu Aqloxning o‘g‘lidan! —deb bir o‘q otdi. O’q xatosiz nishonga tegdi. Musofiy yerga cho‘zildi. Qurayshdan bir necha kishi chopa kelib, uni maydondan olib chiqishdi. Bir soat avval o‘ldirilgan erining o‘limidan o‘ziga kelolmay turgani ustiga o‘g‘lining ham o‘lib borishi Sulofaning yongan yuragini qul qilib yubordi. Sulofa Quraysh xotinlariga qo‘shilib Uhudga kelgan edi. U chalajon o‘g‘lining boshini tizzasiga qo‘ydi:
— O’g‘lim, kim seni bu ko‘yga soldi?
Jon talvasasida tipirchilayotgan vujuddan xirillagan ovoz eshitildi:
— Bilmayman... kimligini... lekin Abu Aqloxning o‘g‘li... deganday bo‘ldi...
Sulofa qon to‘lgan ko‘zlarini osmonga qadab: «Osim ibn Sobit» deb g‘o‘ldiradi. Shu topda ayol urg‘ochi arslonga o‘xshab bo‘kirib yubordi:
— Endi mendan ko‘rasan, Osim! Butun tangrilar nomiga qasamki, sening bosh chanog‘ingga sharob quyib ichmagunimcha dunyo menga harom bo‘lsin!
Shu so‘zlarni aytganicha, jon taslim qilgan o‘g‘lining boshini yerga qo‘yib, o‘rnidan turdi. Keyin:
— Osim ibn Sobitni o‘lik yoki tirik xolda menga topshirgan kishiga yuzta tuya beraman, bilib qo‘ying, ey Makka ahli! — deya baqirdi.
Bu ovoz ayol kishining emas, yarador qonlonning na’rasiga o‘xshardi. Daxshatli edi, alanga bo‘lib yonayotgan yurakdan chiqayotgani bilinib turardi.

* * *
Bir payt Rasuli akram (s.a.v.) ko‘llaridagi qilichga ishora qilib:
— Haqqini berish sharti bilan bu qilichni mendan kim oladi? — deb atrofga nazar soldilar.
—   Men olaman!
—   Men olaman, yo Rasululloh (s.a.v.)!
Bir necha kishi qilichni olish istagini bildirdi. Xohlovchilar orasida Hazrati Abu Bakr, Hazrati Umar, Zubayr ibn Avvom, Sa’d ibn Abu Vaqqos va boshqa mashhur kishilar bor edi. Ammo Rasululloh (s.a.v.) ularning ovozini eshitmaganday, «Haqqini berish sharti bilan bu qilichni mendan kim oladi?» deyishdan to‘xtamas edilar.
Ikki-uch marta «Men olaman, men olaman, yo Nabiyalloh!» degan Zubayr ibn Avvom yana orzuyiga yetisha olmadi.
— Ey Ollohning payg‘ambari, bu qilichning haqqi nima ekan?
Rasuli akram (s.a.v.) bu savolni bergan kishiga qarab, bunday xitob qildilar:
—   Ey Abu Dujona, bu qilichning haqqi egilibbukilib qolgunga qadar dushman boshida o‘ynatmoqdir.
—   Unday bo‘lsa, haqqini ado etish sharti bilan bu qilichni menga berishingizni so‘rayman, yo Rasululloh!
Rasuli akram (s.a.v.) qilichni unga uzatdilar. Abu Dujona qilichni olgach, belidagi qizil lattani yechib boshiga o‘radi. Ilgaridan muhim janglarga boshiga qizil latta bog‘lab kirish unga odat bo‘lib qolgan edi. Keyin safdagi o‘rnini egalladi. Yakkama-yakka olishuv tugab, endi jangning asosiy qismi boshlanayotgan edi. Har ikki tomon ham birdaniga hamlaga o‘tdi. To‘qnashuv boshlanishi bilan Abu Dujona qilichini ko‘tarib, mag‘rur bir yurish qilib dushman safiga yaqin bordi. Rasuli akram (s.a.v.) jang maydonida bo‘lsa ham uning bu yurishiga munosabatlarini bildirdilar.
— Bunday yurish Olloh taologa xush kelmaydi. Lekin jang maydoni bundan mustasno.
Bu gapdan Abu Dujona xabarsiz edi. Zero, u haqqini ado etish uchun olgan qilichini dushman ustida o‘ynatish bilan band edi. U bor kuchi bilan «Yo Olloh!» deb qilich solar, urganini yo o‘ldirar, yoki jangga yaroqsiz holatga keltirar edi. Boshda qizil bog‘ich, ko‘zlarida o‘t chaqnab dushmanni larzaga solgan bu pahlavon qo‘shinning bir tomonidan kirib, narigi tomonidan chiqdi. U dovul chalib qo‘shiq aytayotgan xotinlar turgan chaylaga keldi. To‘satdan ovozi boricha baqirib jangchilarni g‘alayonga keltirmoqchi bo‘layotgan Abu Sufyonning xotini Hindga ko‘zi tushdi. Abu Dujonani ko‘rgan xotinlar qocha boshlashdi. Hind ham jon talvasasida xotinlarga ergashib qochayotganida, Abu Dujona uni quvib yetdi va boshiga qilich ko‘tardi. Ammo qilich xavoda ko‘tarilganicha qolib, Abu Dujona taqqa to‘xtadi: «Rasulullohning qilichlarini bir xotinning qoni bilan bulg‘amayman», degan andisha uni bu ishdan qaytargan edi.
Boshida o‘ynab turgan qilichdan joni halqumiga kelib baqirib qochayotgan Hind «hozir tushadi, hozir tushadi» deb turganida, qilichdan darak bo‘lavermagach, chukur nafas olib, orqasiga qaradi. Uzoqda boshiga qizil bog‘ich o‘ragan odamning qaytib ketayotganini ko‘rib, yangidan dunyoga kelganday suyunib ketdi.
Shu alfozda endi har tomonga tumtaraqay bo‘lib qochayotgan jangchilarga qarab: «Hayf sizga, ey Abduddor o‘g‘illari! Hayf sizga, ey lashkarning orqasida qolganlar! Uring dushmanni, kesing, to‘g‘rang, o‘ldiring ularni!» deb baqirdi. Keyin yonidagi xotinlarga jo‘r bo‘lib she’r o‘qishga tushdi:
«Olg‘a ketar bo‘lsangiz, poyandozlar to‘shaymiz.
Bilingki, biz qochoqmas, g‘oliblarni xushlaymiz...»
Hind aytayotgan she’r jangchilarning faryodlari ummoniga qo‘shilib yo‘q bo‘lib ketar, hech kimga ta’sir qilmas edi. Jon asrash qayg‘usida har tomonga qochayotgan jangchilar uning she’rini eshitadigan holatda emasdilar.
Abu Dujona yana maydonga tushib birinketin dushmanni yer tishlatayotganini ko‘rib turgan Zubayr ibn Avvom o‘zicha: «Rasululloh qilichlarini u odamga berganlarida ming bora haq ekanlar», dedi-da, o‘zi ham jangga kirishib ketdi.

* * *
Yetti qizini o‘g‘li Jobirga qoldirib vasiyat qilgan va: «Ertaga shahid bo‘lishdan umidvorman» degan Abdulloh ibn Amr ilk to‘qnashuvdayoq mushrikning zarbasidan qulagan, shahodat sharobini ichgan edi. Uhud tuprog‘idagi ilk shahid Abdulloh ibn Amr bo‘ldi.
Bir kun avval Rasululloh (s.a.v.) xuzurlariga kelib: «Siz meni mana shu cho‘loq oyoqlarim bilan jannatda oqsoqlanib yurishimni xohlaysizmi?» degan Amr ibn Jamuh ham shahid bo‘ldi. Uning qurollanib yo‘lga chiqishdan avval: «Ollohim, bu yerlarga yana kaytib kelishimga yo‘l qo‘yma», deya qilgan duosi ham shu tariqa ro‘yobga chiqqan edi.
Bu orada Hanzala ibn Amr jang maydonida Abu Sufyonga duch kelib, kuvonchdan ko‘zlari chaqnab ketdi. Bunday fursatni osonlikcha qo‘lga kiritib bo‘lmasdi. Uni o‘ldirish jangga nuqta qo‘yish degan gap edi. Qolaversa, musulmonlarning eng katta dushmanini yo‘q qilish sharafiga muyassar bo‘lardi. U vaqtni qo‘ldan boy bermay, hujumga o‘tdi. Abu Sufyon mingan otning oyog‘iga bir qilich solgan edi, ot yerga cho‘kdi. Abu Sufyon sakrab turib jangga kirishdi. Goh u, goh bu hamla qilib, yakkama-yakka olishuv bir necha daqiqa davom etdi. Nihoyat, Hanzala bor kuchini to‘plab bir qilich soldi, Abu Sufyon qulab tushdi. Hanzala darhol uning ustiga tashlanib, yerga bosdi. Bir qo‘li bilan soqolidan tutamlab, ikkinchi qo‘li bilan qilichini tutdi. Oyoqlari ostida jon holatda tipirchilayotgan Abu Sufyon hayotdan butunlay umidini uzgan edi.
Qalbi quvonchga to‘lib ketgan Hanzala qilichini osmonga ko‘tardi. Lekin raqibining boshiga tushirishga ulgurmadi. Avvaliga joyida qattiq bir sapchib tushdi, keyin vujudini boshdanoyoq kesib o‘tgan bir og‘riq his etdi. Undan keyin esa...
...shundoqqina yonboshidan chiqib kelib atrofini o‘rab olgan g‘oyatda go‘zal, xush, yoqimli mavjudodlarni ko‘rdi. Ular Hanzalaning qo‘llaridan tutib:
«Seni olib ketgani keldik, Hanzala. Sen oxirgi nafasinggacha Olloh va rasuliga bergan so‘zingga sodiq qolding. Endi esa Rabbing va’da qilgan jannatga noil bo‘lish vaqti keldi. Ammo avval seni chiroyli bir shaklda yuvintiramiz», deyishdi.
Hanzala ularga: «Hali jang tugagani yo‘qku!.. Men qaerga ketaman?..» deya olmadi. Ortiq so‘z aytishga quvvati qolmagan edi. Badanidan otilib chiqayotgan qonga qo‘shilib darmoni ham ketgan edi. Oxirgi nafasini berib, o‘zini malaklarning qo‘liga topshirdi...
Shaddot ibn Asvad Hanzalaning bag‘riga urgan qilichini sug‘urib oldi. So‘ngra yerda cho‘zilib yotgan safdoshiga qo‘lini uzatib:
—   Tur o‘rningdan, ey Abu Sufyon, — dedi.
   Hayotdan butunlay umidini uzgan Abu Sufyon endi onadan tug‘ilgan odamday bo‘lib o‘rnidan turdi. O’limdan qaytganiga sira ishongisi kelmasada, sevinchi ichiga sig‘masdi.
— Juda ham paytida kelding, ey Shaddot, — dedi u. — Lot haqqi qasam ichib aytamanki, hayotdan umidimni kesgan edim. U meni qo‘yday so‘ymoqchi bo‘ldi. Vaqt ziqligi uchun Shaddot yana jangga kirishib ketdi.
Abu Sufyon oyog‘i ostida jonsiz yotgan Hanzalaga kin va nafrat to‘la ko‘zlari bilan qarab:
— Kim kimni yakson qilganini ko‘rdingmi, ey bechora?.. — deb g‘o‘ldiradi.

* * *
Rasulullohning (s.a.v.) amakilari Hamza va jiyanlari Ali (Olloh ulardan rozi bo‘lsin) dushmanning dodini berib jang qilishardi. Sa’d ibn Abu Vaqqos, Zubayr ibn Avvom, Miqdod ibn Asvad singari pahlavonlar jang maydonida arslondek hamla qilib, raqiblarini yer bilan yakson etishardi. Ayniqsa, Sa’d ibn Abu Vaqqos jangga atay mohir, sarsari dushmanlarni tanlab olar, ularni birinketin yer tishlatayotganidan kuvonchi ichiga sig‘mas edi. Maydonda halok bo‘lganlarning aksariyati mushriklar edi.
Xotinlarga kalaka bo‘lishdan orlanib Uhudga kelgan Quzmon munofiq bo‘lsada, epchillik bilan qilich o‘ynatib, oldidan chiqqan har raqibni yer tishlatar, o‘zining hakiqiy jangchi, mohir qilichboz ekanini ko‘rsatar edi.
Quraysh qo‘shini kelganiga pushaymon bo‘la boshlagan bir holat yuzaga keldi. Suvoriylar qo‘mondoni Xolid ibn Valid, g‘alaba qozonishning birdan-bir yo‘li musulmonlarga orqa tomondan hujum qilish, degan qarorda qo‘l ostidagi otliqlarni olib, tog‘ning orqa tomoniga yo‘l soldi. Ammo Aynayn so‘qmog‘iga kelganida, musulmonlar avvaldan tadbirini ko‘rib, bu yerga ellik nafar o‘qchi qo‘yganlariga guvox bo‘ldi.
U otliqlar bilan orqasiga qaytdi. Lekin, negadir u yerdan uzoqlashgisi kelmay, o‘sha atrofda aylanib yurdi.
Quraysh qo‘shini asta-sekin tarqalib keta boshladi. Ba’zilar jon saqlash ilinjida allaqachon Makka yo‘lini tutgan edi. Badrdagidek bu gal ham g‘alaba madinaliklar tomonida ekani aniq bo‘lib qoldi.
Xolid ibn Valid yetti yuz kishilik bir guruhning uch ming kishilik qo‘shinni oldiga solib quvishini hech ham aqliga sig‘dirolmasdi. Buning ustiga, uch ming kishilik qo‘shin mudofaa uchun emas, qasos olishga kelgan edi. Xolid qochayotganlarni nafrat bilan kuzatib turar, lekin hamon jang maydoniga kirmasdan payt poylar edi.
Aynayn so‘qmog‘ida soqchilik qilayotgan guruh ortiq joylarida tura olmay qoldi. Chunki endi jang nihoyasiga yetay deb qolgan, sheriklari maydonda o‘lja yig‘ishga tushib ketishgan edi. To‘satdan kimdir:
— Ketdik, biz ham o‘lja yig‘amiz. Nega qarab turibmiz, jang tugadiku!.. — dedi.
Soqchilarning boshlig‘i Abdulloh e’tiroz bildirdi:
—   Rasulullohdan buyruq kelmagunicha bu yerdan qimirlamaymiz!
—   Buyruq kelishiga hojat yo‘q. Jang tugadi, qara, dushman qochyapti.
—   Qochsa ham, buyruqsiz bu yerni tashlab ketish yaxshi emas.
—   Ko‘rib turibsanku, hamma o‘lja yig‘yapti. Bunga bizning ham haqqimiz bor.
—   Sizlar Rasulullohning amrini oyoqosti qilyapsizlar.
—   Yo‘q, oyoqosti qilganimiz yo‘q. Rasululloh jang tamom bo‘lguncha bu yerda soqchilik qilishimizni istagan edilar. Mana, vazifamizni ado etdik.
Munozara uzoq davom etsa, pastdagi o‘ljadan quruq qolishlari turgan gap edi. Darhol pastga ena boshlashdi.
Abdulloh ibn Jubayr yonida qolgan bir nechta hamrohi bilan shu yerda soqchilikni davom ettirmoqchi bo‘ldi. Chunki ular turgan joy jang maydonining qon tomiri sanalardi. Lekin bunday muhim bir nuqtada to‘rtbesh kishi bilan hech narsa qilib bo‘lmasdi.
Ketganlar jang maydoniga hali yetibetmay, soqchilikka qolganlardan bir kishining:
— Ey voh, tamom bo‘ldik! — degan faryodi quloqlarni qomatga keltirdi.
Hammalari birdaniga orqaga qayrilib, ne ko‘z bilan ko‘rishsa, Xolid ibn Valid boshchiligidagi suvoriylar bostirib kelishardi. To‘qnashuv mo‘minlarning mutlaq mag‘lubiyati bilan tugab, bir necha daqiqadan keyin ulardan faqatgina jonsiz jasadlar qolishi tayin edi.
O’lim haq. Ammo Abdulloh ibn Jubayrni boshqa narsa qiynardi. U va qo‘l ostidagi soqchilar Rasuli akramning mendan buyruq kelmagunicha shu yerdan qimirlamanglar, degan amrlariga itoatsizlik qilishdi. Ertaga buning hisobini kim beradi, kim javob beradi bunga?!
Ammo vaqt ziq, otliqlar bostirib kelishayotgan edi. Abdulloh hamroxlariga baqirdi:
— O’q otinglar!..
Yoylardan ketma-ket o‘q uza boshlashdi. Biroq o‘q bilan ularni qaytarish imkonsiz. Mo‘minlar qilichlarini qindan sug‘urishdi. To‘qnashuv qizib ketdi. Mohir jangchi, usta qilichboz Xolid ibn Valid askarlariga to‘rtbesh kishi bas kela olarmidi. Holbuki, yolg‘iz Xolidning o‘zi ularning hammasini yengishi mumkin.
Abdulloh Abu Jahlning o‘g‘li Ikrimaning qilichi ostida jon berar ekan, hamrohlari umidsiz bir holda karshilik ko‘rsatishardi.
Oradan bir necha dakiqa o‘tib, qilichlarning jangirjungiri tindi. Otliqlar shaxd bilan pastlikka tushib borishardi, orqalarida ilmateshik bo‘lib ketgan jonsiz jasadlar qolayotgan edi.
— Ey Quraysh, qochmang, orqaga qayting!
Bu ovozni eshitib musulmonlar ham, qochayotgan mushriklar ham orqaga qarashdi. Yuqoridan Xolid boshchiligidagi otliqlar yopirilib kelishardi. Orqa tomondan qilingan bu hujum musulmonlarni dovdiratib qo‘ydi. Birpasda jangdagi vaziyat o‘zgarib, mushriklar foydasiga hal bo‘lgan edi. Musulmonlar ikkitomonlama qurshovda qolishdi.
Bir yigit bo‘kirgancha musulmonlar ustiga bostirib kelardi.
—   Bittadan emas, podaday bo‘lib kelinglar. Hammangizni so‘yib tashlayman! — derdi u. To‘satdan oldidan chiqqan, boshiga qizil latta tang‘igan jangchini ko‘rib, qilichini havoga ko‘tardi. Yakkama-yakka jang uzoqqa cho‘zilmadi. Boshini tang‘ib olgan jangchining shiddatli zarbasidan haligi maqtanchoq yigitning vujudi ikkiga bo‘lindi. Ketidan:
—   Abu Dujona Rasulullohning qilichini ana shunday o‘ynatadi! — degan ovoz eshitildi.

SHAHIDLAR SAYYIDI

Xazrati Hamza to‘qnashuv boshlanganidan beri sakkiz kishining hayotiga nuqta ko‘ydi. Uning qarshisiga kelgan hech bir dushman omon qolmasdi. Ammo jang boshlanganidan buyon qadambaqadam uni kuzatib yurgan yog‘ tulumiday qora tanli quldan bexabar edi. Qulni urush umuman qiziqtirmasdi. Jangda qaysi tarafning g‘olib chiqishi uning uchun ahamiyatsiz. Shu boisdan u jang maydonida sarsari kabi u yokdanbu yoqqa yurar, dushmanga arslonday xujum qilayotgan hazrati Hamzani tinmay kuzatardi.
Bu orada xalq ichida «xotin sunnatchisi» laqabi bilan tanilgan Ummu Anmorning o‘g‘li Sibo’ «Menga karshi chiqa oladigan bormi!» deb baqirib kela boshladi.
Ajal uni Hazrati Hamzaga ro‘baro‘ qildi.
— Bu yoqqa kel, ey xotin sunnatchisining o‘g‘li!
Bu gap Sibo’ga yoqmadi. U darrov qilichini havoga ko‘tarib raqibiga tashlandi. Ammo hamlasi natijasiz qoldi. Hazrati Hamza qilichini dast ko‘tarib, uning boshida o‘ynatdi va zarb bilan tushirdi. Sibo’ kimga duch kelganini endi tushungan, ammo kech bo‘lgan edi. Birinchi zarbadayoq yer tishlagan Sibo’ ikki narsadan pushaymon edi. Birinchisi, xayotdan ko‘z yumayotgani, ikkinchisi esa, darxol yoqasiga yopishgan va jazo berish uchun hozirlangan o‘lim farishtalari nazdidagi qo‘rquv.
Hazrati Hamza raqibini mahv etgach, qaddini rostlab oldi va atrofga bir qur ko‘z yugurtirdi. Qo‘lida nayza tutgan qopqora bir qulni ko‘rdi va u tomonga yugurdi. Ammo to‘satdan oyog‘i bir chuqurga tushib, yerga yiqildi. O’rnidan sakrab turmoqchi edi, ulgurmay qoldi. Orqasidan soyadek ergashibyurgan Vahshiy fursatdan foydalanib, nayzasini otdi. O’q xatosiz nishonga tegdi. Biqinidan kirgan nayza kindigining ostki qismidan teshib chiqdi. Hazrati Hamza jon holatida ikki-uch qadam tashladiyu, qaytib yerga yiqildi.
Uning yiqilganini ko‘rgan bir necha sheriklari yordamga yugurib kelishdi. Ammo endi hazrati Hamza nafas olmay yotar edi. Ular noiloj jasadni qoldirib, yana jangga kirishib ketishdi.
Musulmonlar kelganida o‘zini panaga olgan Vahshiy, nihoyat, jasad yonida hech kim qolmagach, asta-sekin yaqinlashdi. Avval nayzasini tortib chiqardi. Keyin pichog‘ini olib, hali sovib ulgurmagan jasadni ko‘kragidan qornigacha yordi. Jigarini sug‘urib oldi va shahd bilan yurib ketdi.
Vahshiy niyatiga yetdi. U Rasulullohni eng ko‘p g‘amga solgan va eng ko‘p ko‘zyoshi to‘ktirgan og‘ir jinoyatni amalga oshirgan va o‘zini la’nat yomg‘iriga tutdirganini hali bilmas edi.
«Olloh (Uning) rasuliga aziyat yetkazganlarni dunyoda va oxiratda la’natlagandir...» oyati bilan Vahshiy orasida qanday munosabat borligi bizga noma’lum. Mag‘firati cheksiz, ammo azobi shiddatli bo‘lgan Olloh taolo qiyomatda bu kimsaga qanday muomala qilishi ham faqat Ollohning O’ziga ayon. Lekin shu narsa aniqki, Rasululloh (s.a.v.) umrlarining oxirigacha bu qayg‘uli xotirani unuta olmayajaklar va kunlarning birida musulmon bo‘lganini aytib huzurlariga kelgan qotil Vahshiyga qarata: «Iloji boricha ko‘zimga ko‘rinmaslikka harakat qil. Menga amakimni eslatyapsan», deyajaklar.