4-bob. Agar kishi sheriklik quldagi o‘z hissasini ozod qilsa-yu, (ammo sheriklarining hissalarini ham to‘lashga yetarli) moli bo‘lmasa, ul holda (qulga o‘rtacha narx qo‘yilib, sheriklar hissasi) ixtiyoriy va baholi qudrat uzish sharti birlan qul zimmasiga yuklanur

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bunday deb marhamat qildilar: «Kimki sheriklik quldagi o‘z hissasini ozod qilsa-yu, (ammo uning o‘z sheriklari hissalarini ham to‘lashga yetarli) moli bo‘lmasa, ul holda qulga o‘rtacha narx qo‘yilib, sheriklar hissasi ixtiyoriy (va baholi qudrat) uzish sharti birlan qul zimmasiga yuklanur».

5-bob. Qul ozod qilish, taloq va shu kabi masalalar borasidagi xato va unutishlar xususida. Qul faqat Olloh taolodan savob umidida ozod qilinur!

Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Har kishining (o‘z ishidan ko‘zlagan yaxshi yo yomon) niyati (maqsadi) mavjud. Ammo, (bandalik yuzasidan) unutguvchi va xato qilguvchining (yomon) niyati (maqsadi) yo‘qdur» — deb marhamat qilganlar.

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bunday deb marhamat qildilar: «Olloh taolo meni deb ummatimni ko‘ngillari vasvasa qilgan, (ammo) qilmagan yoki aytmagan narsa uchun gunohkor qilmaydirgan bo‘ldi».

Umar ibn al-Hattob raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bunday deb marhamat qildilar: «(Har qanday) ishlar (qandaydir) niyat birlan (qilinur). Shunga ko‘ra har kishining (o‘z ishidan ko‘zlagan yaxshi yo yomon) niyati mavjuddur. Kimning hijrati Olloh taolo va uning Rasulini deb qilingan bo‘lsa, demak uning hijrati Olloh taolo va uning Rasulini deb qilingandur va kimning hijrati mol-dunyo orttirish yoki biror ayolga uylanish uchun qilingan bo‘lsa, demak uning hijrati o‘zi ko‘zlagan o‘shal narsalar uchun qilingandur».

6-bob. Agar kishi: «Bu Olloh taolonikidur!» — desa-yu, shunda u quliga ozodlik berishni va bunga birovni guvoh qilishni niyat qilgan bo‘lsa...

Qays raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Abu Hurayra raziyallohu anhu Islomni qabul qilgani (ya’ni, Janob Rasulullohning huzurlarida Islomni qabul qilib, ul zotga bay’at qilgani Madinaga) kelayotganlarida g‘ulomlari (qullari) ham o‘zlari birlan birga bo‘lib, yo‘lda bir-birlarini yo‘qotib quyishdi. Keyin, Abu Hurayra Janob Rasulullohning huzurlarida o‘ltirganlarida g‘ulomlari ham yetib keldi. Shunda ul zot: «Ey Abu Hurayra, mana g‘uloming oldingga keldi», — dedilar. Abu Hurayra: «Darhaqiqat, men sizni guvoh qilib ayturmanki, u ozoddur!» — dedilar. Abu Hurayra (Madinaga kelayotib):
«Nechog‘lik darozu mashaqqatli bo‘lsa ham bu tun,
Meni qutqarsa bas kufr iskanjasidan butun!»
deb aytgan choglaridaeq uni ozod qilmoqni niyat qilib qo‘ygan erdilar».

Bu yerda yuqoridagi hadis mazmunan takrorlangan.

7-bob. Bolaning onasi haqida

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Qiyomat belgilaridan biri shuki, cho‘ri (qo‘l ayol) o‘z xo‘jayinini tugur», — dedilar». (Ulamolarning aytishlaricha, Janob Rasululloh bul so‘zlari birlan Qiyomat arafasida haromi bolalarning benihoyat ko‘payib ketmog‘iga, hattoki shunday bola tuqqan ona, o‘shal bola otasining mulki bo‘lganidan, go‘yokim uning farzandiga ham bir cho‘ridek bo‘lib qolmog‘iga yoxud cho‘rilardan podshohlar tug‘ilmog‘iga yoki bolalarning o‘z onalariga itoat qilmay, ularni cho‘rini urgandek urib, so‘kib o‘zlariga xizmat qildirmoqlariga ishora qilgan ekanlar).

Oisha raziyallohu anho rivoyat qiladilar: «Utba ibn Abu Vaqqos (ular chog‘ida) birodari Sa’d ibn Abu Vaqqosga: «Zam’a (ibn Qays al-Omiriy) cho‘risining o‘g‘li mendan bo‘lgandur, uni o‘z (tarbiyangga) olgil!» — deb vasiyat qildi. Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Fath yili (Makkaga) kelganlarida Sa’d Zam’a cho‘risi o‘g‘lini olib, ul zotning huzurlariga bordilar, Zam’aning o‘g‘li Abd ham ul kishi birlan birga bordi. Sa’d: «Yo Rasulalloh, bul (bola) birodarimning o‘g‘li bo‘lib, (o‘lar chog‘larida): «U mening o‘g‘limdur (uni o‘z tarbiyangga olgil!)» — deb menga vasiyat qilganlar», — dedilar. Zam’aning o‘g‘li Abd ersa: «Yo Rasulalloh, bul (bola) mening ukam bo‘lib, (otam) Zam’a cho‘risining o‘g‘lidur va otamning to‘shaklarida dunyoga kelgandur», — dedi. Shunda Janob Rasululloh Zam’a cho‘risining o‘g‘liga nazar solib, uning Utbaga o‘xshashligini ko‘rdilar. Ammo, bolani (Utbaning birodariga bermay), Zam’aning to‘shagida dunyoga kelgani boisidan, uning o‘g‘li Abdga topshirdilar. So‘ng, ul zot Savdaga: «Bul boladan yuzingni yashirib yurgil!» — dedilar. Chunki, bola (Savdaning otalari Zam’aning to‘shaklarida tug‘ilgan bo‘lsa-da), Utbaga o‘xshar erdi, Savda ersalar, Janob Rasulullohning xotinlari erdilar».

8-bob. Mudabbarni (ya’ni, xo‘jayini: «O’lsam, ozodsan!» — deb aytgan qulni) sotib olish haqida

Jobir ibn Abdulloh raziyallohu anhu rivoyat qiladilar:  «Bizlardan bir kishi (ya’ni, Abu Mazkur al-Ansoriy) o‘z quliga: «O’lsam, sen ozodsan!» — deb qo‘ygan erdi, (ammo uning o‘zi kambag‘al bo‘lib), muhtojlikda (kun ko‘rur) erdi. Keyin, Janob Rasululloh yordam qilmoq maqsadida o‘shal qulni sotib, pulini unga bergan erdilar. O’shal qul o‘tgan yili vafot etdi».

9-bob. Homiylik (huquqi)ni sotish va hadya qilish haqida

Ibn Umar raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam (qulga) homiylik (huquqi)ni sotish va hadya qilishdan qaytardilar».

Oisha raziyallohu anho rivoyat qiladilar: «Men (cho‘ri) Barirani sotib (olmoqchi bo‘ldim). Shunda Bariraning xo‘jayinlari unga homiylik (huquqi)ning o‘zlarida qoldirilishini shart qilib qo‘yishdi. Men buni Janob Rasulullohga aytib erdim, ul zot: «Uni (sotib olib) ozod qilaver, chunki homiylik (huquqi) pul to‘lagannikidur!» — dedilar. Keyin, men uni (sotib olib) ozod qildim. Janob Rasululloh uni o‘z huzurlariga chaqirib, erining huzuriga qaytib borish yo bormaslik ixtierini berdilar, (chunki Barira ozod, eri ersa qul erdi). Barira: «Agar u menga muncha va muncha (narsa) bersa ham, huzurida qolmasman!» — deb o‘z (ozodligini) afzal ko‘rdi».

10-bob. Agar (musulmon) kishining mushrik birodari yoki amakisi asir olinsa, (ozod qilinmoqlari uchun) ulardan fidya (tovon) olinadimi?

Anas raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning amakilari Abbos (musulmonlar tomonidan asir olindilar). Shunda ul kishi Janob Rasulullohga: «Men o‘zim uchun ham, Uqayl uchun ham fidya to‘ladim», — dedilar».

Anas raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Bir guruh ansorlar Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan (huzurlariga kirmoqqa) izn so‘rashdi. (Ul zot izn berib, ichkariga kirishgach): («Yo Rasulalloh), bizga ruxsat bersangiz, singlimizning o‘g‘li Abbosdan fidya olmasak!» — deyishdi. Janob Rasululloh: «Ul kishidan bir dirham ham kam (fidya) olmangizlar!» — dedilar».

11-bob. Mushrikning (qul) ozod qilgani haqida

Hishom raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Hakim ibn Hizom raziyallohu anhu johiliyat davrida yuzta qulni ozod qilib, yuzta tuyani qurbon qilgan erdilar. Musulmon bo‘lganlarida (ham) yuzta tuyani qurbon qilib, yuzta qulni ozod qildilar. Ul kishining o‘zlari bul haqda bunday deydilar: «Men Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan: «Yo Rasulalloh, mening johiliyat davrida (gunohlarimdan) pok bo‘lib, (parvardigorga yaqin bo‘lmoq) niyatida qilgan (xayru-ehsonlarim) xususida ne deysiz, (ularning biror savobi bormikan?)»— dedim. Shunda ul zot: «Ilgarigi qilgan amali solihlaring ustiga musulmon ham bo‘lding!» — deb marhamat qildilar». (Ya’ni, kishining kofirlik davrida qilgan amali solihlari, agar u keyin musulmon bo‘lsa, zoe ketmas, aks holda muglaqo naf’i yo‘qdur).

12-bob. (Kofir) arablarni qul qilib, hadya qilgan, sotgan, (ayollarini) jimo’ qilgan va (ulardan) tovon undirgan hamda bola-chaqalarini asir olgan kishi xususida

Olloh taoloning qavli: «Olloh hech narsaga qudrati yetmaydirgan bir qul birlan Biz o‘z tarafimizdan ato etgan yaxshi rizqdan bildirmay va oshkora xayru-ehson qilib turgan bir odamni misol qilur. Ikkisi teng bo‘la olurmi?! Barcha maqtovlar Ollohga xosdur, lekin ularning ko‘plari buni bilmaslar» («Nahl» surasi, 75-oyat).

Marvon va Misvar ibn Maxra raziyallohu anhumo rivoyat  qiladilar: «Havozin qabilasi elchilari Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning huzurlariga (musulmon bo‘lib) kelib, o‘zlarining o‘lja olingan mollari birlan asir olingan odamlarini qaytarib bermoqlarini so‘raganlarida, ul zot (ularning gaplarini yaxshiroq eshitish va o‘zlarining gaplarini ularga yaxshiroq eshittirish uchun) o‘rinlaridan turdilar-da, ularga: «Mening uchun eng yoqimli suz — rost so‘zdur! Ikki narsadan birini (qaytarib bermog‘imni) tanlangiz, yo asirlarni yoxud mollarni! Men sizlarni kutgan erdim» — deb aytdilar. (Darhaqiqat), Janob Rasululloh Toifdan (Ji’ronaga) qaytganlarida bir necha kun ularning kelishlarini kutib, (asirlarni mujohidlarga taqsimlamay turgan) erdilar. (Keyin, ul zot, ulardan darak bo‘lmagach, asirlarni o‘shal yerda taqsimladilar. Shul asnoda Havozin qabilasi elchilari huzurlariga kelib qoldi). Havozin qabilasi elchilari Janob Rasulullohning ikki narsadan birinigina qaytarib berajaklarini anglagach: «Biz asir olingan odamlarimizni (qaytarib bermog‘ingizni) tanladik», — deyishdi. Shunda Janob Rasululloh musulmonlar ichra tik turib, Olloh taolo sha’niga uning o‘zi o‘zlariga bildirgan jamiki hamdu sanolarni aytdilar, so‘ngra: «Ammo ba’d, darhaqiqat mana bu birodarlaringiz huzurimizga tavba qilib kelibdilar. Men ularga asir olingan odamlarini qaytarib bermog‘imni ma’qul ko‘rdim. Sizlardan kimki yaxshilik qilib, yaxshilik ko‘rmoq istasa, (o‘ziga taqsim qilingan asirlarni, evaziga biror narsa so‘ramay, Havozin qabilasiga) topshirsin! Va sizlardan kimki (o‘ziga taqsim qilingan) asirlarni biror haq badaliga (topshirmoqni) istasa, topshiraversin, biz uning (asirlari) evaziga Olloh taolo bizga kofirlardan jihod qildirmay olib beradirgan dastlabki o‘ljalardan ulush berurmiz», — dedilar. Odamlar: «Biz Rasululloh sallallohu alayhi va sallam uchun shuni (ya’ni, asirlarni Havozin qabilasiga topshirmoqni) ma’qul ko‘rdik!» — deyishdi. Janob Rasululloh: «Biz qaysi biringiz bunga rozisiz-u, qaysi biringiz rozi emassiz, bilmasmiz. Boringizlar, (oqsoqollaringiz birlan maslahatlashingizlar), keyin ular ne qarorga kelganingizni bizga ma’lum qilsinlar!» — dedilar. Odamlar (o‘z oqsoqollari oldiga) bordilar, oqsoqollar (asirlarni qaytarib bermoq ma’qulligini ularga maslahat berdilar. Barchalari shunga rozi bo‘lgach), oqsoqollar Janob Rasulullohning qoshlariga kelib, barcha odamlar asirlarning qaytarib berilmog‘iga rozi ekanligini ma’lum qildilar».

Ibn Avn raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Men Nofi’ga (maktub) yozdim, ul ham menga (maktub) yozib, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning Banu Mustaliq qabilasiga mollarini suv buyiga olib borib sug‘orib turganda to‘satdan g‘orat qilganlarini, ularning qarshilik ko‘rsatganlarini o‘ldirib, bola-chaqalarini asir olganlarini va Juvayriya raziyallohu anhoga (aynan) o‘shal kuni yetishganlarini ma’lum qildi».

Ibn Muhayriz raziyallohu anhu rivoyat qiladilar. «Men Abu Sa’id raziyallohu anhuni ko‘rib (uchratib, Banu Mustaliq g‘orati xususida) so‘radim. Shunda ul kishi bunday dedilar: «Biz Rasululloh sallallohu alayhi va sallam birlan birga Banu Mustaliq g‘azotiga chiqdik, (kofir) arablardan (ko‘pini) asir oldik. Keyin, ko‘nglimiz ayollarni tusab qolib, bo‘ydoqlik qiynab yubordi. (Asira ayollarni homilador qilib qo‘ymaslik uchun) maniyni tashqariga to‘kmoqchi bo‘ldik. Janob Rasulullohdan shul xususda so‘rab erdik, ul zot: «(Bunday) qilmoqlaringizning sira naf’i yo‘qdur, (chunki) Qiyomatga qadar vujudga keladirgan har bir inson albatta vujudga kelgaydur!» — dedilar».

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar. «Men Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan Banu Tamimning uch (xislat) sohibi ekanligini eshitdim. Shundan buyon men ularni yaxshi ko‘rib qoldim. Ul zot (Banu Tamimning birinchi xislati xususida): «Ular Dajjolga qarshi eng qattiq (jang qilguvchi) ummatimdurlar!» — deb erdilar. (Ularning ikkinchi xislati xususida ersa), ulardan zakot yig‘ib kelinganda: «Bu bizning qavmimizdan yig‘ib kelingan zakotdur!» — deb erdilar (ya’ni, Banu Tamimning o‘zlariga nasabdosh ekanliklariga ishora qilgan erdilar. Ularning uchinchi xislati shuki), Banu Tamimga mansub bir asira Oisha raziyallohu anhoning xizmatlarini qilib yurar erdi. Janob Rasululloh (uning xususida) Oisha onamizga: «Uni ozod qilgil, chunki u Ismoil alayhissalomning avlodlaridandur!» — deb erdilar».

13-bob. Joriyasiga (cho‘risiga) adab va ilm o‘rgatgan kishi haqida

Abu Muso raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «O’z joriyasiga g‘amxurlik va yaxshiliklar qilgan (ya’ni, yaxshi ta’lim-tarbiya bergan), so‘ng uni ozod qilib, unga uylangan kishiga ikki ajr ato etilur»— deb marhamat qildilar».