forum.ziyouz.com
Yurtdosh => Hamyurtlar => Surxondaryo viloyati => Mavzu boshlandi: muxbir 21 Yanvar 2010, 10:52:22
-
ТЕА МИЗ ТУМААИ - Сурхондарё вилостидаги туман. 1926 й. 29 сент.да ташкил стилган. Жан. ва ғарбдан Афғонистон, шаркдан Тожикистон, шим. дан вилостнинг Ангор ва Жарқсрғон, шим.ғарбдан Музработ туманлари билан чегарадош. Майд. 0,86 минг км2. Аҳолиси 78,6 минг киши (2004). Туманда 5 қишлоқ фуқаролар йиғини (Латтакесар, Лахтаобод, Учқизил, Хотинработ, Янгиариқ) бор. Маркази — Учқизил қишлоғи.
Табиати. Т.т. республиканинг снг жан.да, Термиз ш. сқинида жойлашган. Туман ҳудудининг шарқий қисми Ҳисор тоғ тизмасининг давоми Тсйинтоғ, Кайкитоғ ва унинг стаклари, Хотинработ ва Қизириқ чсллари ҳамда унинг давоми — Қорақир, Учқизил, Каттақум массиви, Аски Термиз адирлари ва қирлари билан банд. Бу ерлардан сйлов сифатида фойдаланилади. Жан. ва ғарби — Сурхондарёнинг Амударёга қуйилган қисми ва Амударё, Сурхондарё соҳилларидан иборат бслиб, тупроғи тақир ва шсрхок. Амударё, Қорасув, Шеробод дарёлари туман ҳудуди орқали стади. Фойдали қазилмалардан нефть топилган. Тупроғи, асосан, оч сарғиш қум аралаш тупроқ. Адир ва сойликларда (шим.ғарбида) қснғир қум тупроқ бслиб, чириндиси анча кам. Сурхондарё соҳилларида тсқай қснғир тупроғи ва қум тупроқ учрайди. Ўсимликлардан оқ саксовул, черкез, тароқбош, слтирбош, снтоқ; дарё бсйларида юлғун, жийда, терак, қиёқ, қамиш; тоғларнинг баланд қисмида бетага, дарахт ва буталардан арча, ёввойи мевали дарахтлар ссади. Амударё водийсида тсқайзорлар бор.
Аввойи ҳайвонлардан дарё бсйларидаги қамишзор ва чслларда қирғовул, каклик, тустовуқ, қуён, жайра, бсри, чисбсри, тулки, ёввойи мушук учрайди. Т.т. ҳудудида Сурхондарё қсриқхонаси жойлашган.
Туманда Занг канали (Сурхондарёдан сув олади), Ғалаба, АмуЗанг (Амударёдан сув олади) суғориш каналлари, Учқизил сув омбори қурилган. Иқлими кескин континентал. Июль ойнинг сртача траси 31,4°, снг юқори т-ра 48° га етади. Янв. ойининг сртача траси 2,8°, снг паст т-ра —21°. Туманнинг жан.шарқий қисмида «Афғон шамоли» ссади ва скинларга зарар етказади. Вегетаяис даври 226 кундан 266 кунгача. Азда транинг юқорилиги, илиқиссиқ кунларнинг узоқ давом стиши туманда иссиқсевар субтропик ссимликлар — ингичка толали пахта, хурмо ва ҳатто шакарқамиш, апельсин, мандарин етиштиришга имкон беради.
Аҳолиси, асосан, сзбеклар (80,2%), шунингдек, туркман, тожик ва б. миллат вакиллари ҳам сшайди. 1 км2 га 91,4 киши тсғри келади.
Хсжалиги. Туман хсжалигининг асосий тармоклари — пахтачилик, ғаллачилик, чорвачилик, мевачилик, полиз ва сабзавотчилик. Ингичка толали пахта етиштириш илк бор Т.т. да синаб ксрилган. Туман ҳудудида Ўзбекистон пахтачилик и.т. институтининг Сурхондарё филиали ишлаб турибди. Бу ерда селекяионер олимлар сснгги йилларда ингичка толали серҳосил ва тезпишар пахта навларини сратмоқдалар. «Термиз 1», «Термиз 16», «Термиз 24», «Термиз 31», навларидан юқори ҳосил олинмоқяа. Тумандаги жами 599 корхонадан 92 таси давлат ва 507 таси нодавлат корхоналардир.
Т.т. да 4 қсшма корхона, 14 акяисдорлик жамисти, 20 масъулисти чекланган жамистлар ва 339 саноат, қурилиш ва б. корхоналар бор.
Тумандаги 13 минг га суғориладиган ерда деҳқончилик қилинади, шундан 5400 га ерга пахта, 5179 га ерга ғалла, 560,2 га ерга сабзавот, 122,2 га ерга картошка, 104 га ерга полиз скинлари скилади. 394 га мевазор, 242 га ер токзор билан банд. Иҳота дарахтзорлари, срмонзорлар мавжуд. Т.т. да 9 ширкат, 1858 фермер хсжалиги фаолист ксрсатади, паррандачилик фкаси ишлаб турибди (2004).
Туманда жами 24,6 минг қорамол (шу жумладан, 12,5 минг сигир), 39,6 минг қсй ва счки, 329,7 минг парранда, 226 от боқилади (2003). Туман ҳудудидан т.й. линисси стган. Туман маркази (Учқизил қишлоғи) дан Термизга автобуслар қатнови йслга қсйилган.
2003/04 сқув йилида тумандаги 32 умумий таълим мактабида 22,5 минг сқувчи, 2 касбҳунар коллежида 950 сқувчи таълим олди. Лияей, болалар мусиқа мактаби, болалар ва ссмирлар спорт мактаби фаолист ксрсатади. Туман марказий кутубхонаси ва унинг тармоклари, 5 маданист уйи ва клуб муассасаси ишлаб турибди. 2 касалхона, 9 қишлоқ врачлик пункти, 18 фельдшеракушерлик пункти ва б. тиббий муассасаларда 87 врач, 641 срта тиббий ходим ишлайди. 2 шошилинч ёрдам стсси, 3 дорихона мавжуд (2003).
Туман ҳудудида «Жайранхона» бальнеологик шифохонаси, А еспублика тиббий тикланиш ва физиотерапис илмий тадқиқот интининг 180 сринга мслжалланган Термиз филиали ташкил стилган. Бу ерда қум ваннаси, буғ тераписси, минерал сув, туз ғорлари каби даволаш усуллари бор. Беморларни муолажа қилишда минерал суви, қум ва тогда ссувчи доривор ссимликлардан тайёрланган ичимликлардан кенг фойдаланилади. Сайёхлик маскани барпо стилган.
1990 й. да туманда радиосшиттириш ва телексрсатувларни кучлантириб берувчи телеминора (бал. 368 м) ишга туширилди.
Т.т. ҳудудида Аски Термиз харобалари (умумий майд. 300 га) сакланиб қолган. Шунингдек, Қоратепа, Чингизтепа, Қирққиз қалъаси, Тсртауз гумбаз мақбараси харобалари, ЗулКифл мозори, Уйиқгумбаз, Хсжа А сшноий мақбаралари, Ҳаким атТермизий, Султон Саодат меъморий мажмуалари, Катта масжид, Кокилдор ота хонақоҳи каби меъморий ёдгорликлар сакланган.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан