* * *
Huzoa qabilasidan Ma’bad ismli bir kishi Makkaga ketayotib, yo‘lda musulmonlar qo‘shiniga duch keldi. Rasulullohga (s.a.v.) yaqinlashib salom berdi va ko‘ngil so‘radi. Huzoa qabilasi musulmonlikni qabul qilmagan, Ma’bad ham Islomga kirmagan, shunday bo‘lsada, Rasulullohni hurmat qilishar, sevib ardoqlashar edi.
Bir necha daqiqa o‘tirib suhbatlashdi, keyin xayrlashib, yana yo‘lida davom etdi. Ravho deb atalgan mavzedg Abu Sufyonga duch keldi. Abu Sufyon uning musulmoi emasligini bilardi.
— Bizga qanday xabaring bor, ey Ma’bad? Ma’bad jiddiy ohangda:
— Xabarim sizni mamnun qilmasligi mumkin, ey Qurayshning ulug‘i! — dedi.
— Xo‘sh, nima gap ekan?
—   Muhammad Madinadan katta qo‘shin bilan yo‘lga chiqqan. Mag‘lubiyatning alamini olish va temirni qizig‘ida bosish maqsadida butun Yasrib xalqi qo‘lniqo‘lga berib kurashga otlanishgan. Bu gal ularga bas kelishlaringga ishonmayman.
—   Nimalar deyapsan, ey Ma’bad? Biz ularni tavbalariga tayantirib kelyapmizku, xabaring yo‘qmi?
—   Sizlar, butun Yasrib xalqi Uhudda bo‘ldi, deb o‘zlaringni ovutyapsizlar, xolos. Ammo haqiqatda bunday emas va tez orada buni bilib olasizlar.
— Ular hozir qaerda?
— Aniq bir nima deyolmayman. Men ularni Hamro ul-Asadda ko‘rdim. Menga shunday tuyulyaptiki, sizlar bu yerdan ketmay ularning otlari ko‘zlaringga ko‘rinib qolishi mumkin, —dedi-da, ular bilan hayrlashdi.
Bu paytda Madina sari ketayotgan kichik bir karvon Ravhoga yetib keldi. Abu Sufyon karvondagilardan:
—   Qayoqqa ketyapsizlar? — deb so‘radi.
—   Yasribga, — degan javob berishdi.
—   Qanday yumush bilan?
—   Oziqovqat izlab.
—   Sizlarga bir taklifim bor.
—   Qanday taklif ekan, ey qurayshlik?
— Mening gaplarimni Muhammadga yetkazsalaring, evaziga Ukozga kelganlaringda tuyalaringga mayiz ortib yuboraman. Taklifim ma’qulmi?
— Albatta, bunday taklifga yo‘q deb bo‘larmidi!
— Unday bo‘lsa, Muhammadga uchrab: «Abu Sufyonni ko‘rdik. Ular yana ustlaringga bostirib kelib, sizlarni qilichdan o‘tkazmoqchi», deb aytinglar.
— Keyinchi?
— Bor gap shu, xolos. Bu ishni bajarsalaring, bo‘ldi. Karvondagilar xursand bo‘lib, bir-birlariga qarashdi. Bir og‘iz gapni yetkazishdan osonroq ish bormi? Uzlari ham o‘sha yoqqa ketishayotgan bo‘lsa.
—   Ma’qul, ey Abu Sufyon, so‘zingni Muhammadga yetkazishimizga ishonching komil bo‘lsin.
—   Sizlar ham qoplaring mayizga to‘lishidan shubhalanmanglar. Unutmanglar, Ukozda uchrashamiz.
Ahdu paymon qilishib, karvon Madinaga yo‘l oldi. Abu Sufyon a’yonlarga yuzlanib:
— Sizlar qanday fikrdasizlar? — deb so‘radi.
Birinchi bo‘lib Safvon ibn Umayya so‘z boshladi:
— Men Makkaga ketish tarafdoriman. Musulmonlardan o‘chimizni olib, ularning ta’zirlarini berdik. Ma’bad aytgan gailar rost bo‘lsa, ish nima bilan tugashini hech kim bilmaydi. Makkaga mag‘lub bo‘lib kirib borishni istamayman.
Abu Sufyon Safvonning so‘zini ma’qullab:
— Men ham shu fikrdaman, ey Umayya o‘g‘li, — dedi va ovozini yana ham balandlatib davom etdi: — Darhol yo‘lga chiqamiz, vaqtni boy bermay, ketishga tayyorgarlik ko‘rilsin.
— Abu Sufyon, lekin...
Abu Sufyon qo‘shin ichidan kimningdir boshlab ulgurmagan so‘zini bo‘lib, kat’iy ohangda bunday dedi:
— Ammo-lekini yo‘q. Sizlar erishgan g‘alabamizni pisand qilmayapsizlar. Qo‘lga kiritilgan bunday sharafni boy berishga qarshiman. Qani, ketdik.

* * *
Qo‘shin Makka sari jildi. Uhud jangidan, umuman olganda, hammaning ko‘ngli to‘lgan edi. Shu bilan birga, g‘alaba ularga qimmatga tushdi. Uhudda ko‘plab makkaliklarning jasadlari qoldi. O’g‘li va eridan ketma-ket judo bo‘lgan Sulofa hamon tishlarini g‘ijirlatib, «Hali mendan ko‘radiganingni ko‘rasan, Osim!» deb g‘o‘ldirab borardi. G’alabaga erishilgan bo‘lsa ham, qadrdonlarini tuproqqa berib qaytish og‘ir edi.
Abu Sufyonning esa, quvonchi ichiga sig‘maydi. Badr jangida yo‘qotgan qarindoshlari uchun motam libosini kiygan xotini Hind bir yildan beri uni yaqiniga yo‘latmasdi. Mana endi qasos olinib, xotini motam libosini yechadigan bo‘ldi. U yana xotini bilan birga bo‘lishini o‘ylab, qattiq hayajonga chulg‘andi.
Qo‘shin she’r va raqslar jo‘rligida Makkaga tobora yaqinlashardi. She’rlari qurayshliklarning qahramonlarcha kurashib, musulmonlarni Uhud tog‘i etaklarida mag‘lub va parishon holda tashlab kelayotganlari haqida edi. Ayniqsa, dovul chalib qo‘shiq aytayotgan, ora-sira chir aylanib raqs tushayotgan xotinlarning shodligi cheksiz. Shahidlarning badanlaridan kesib bo‘yinlariga taqib olgan parchalar badbo‘y hid chikara boshlagani ham ularning ta’bini buzmasdi. Hatto ular bo‘yinlaridagi et parchalarini bir-birlariga ko‘rsatib maqtanishar, falonchinikidan kesib oldim, deb ko‘zko‘z qilishar edi.

UMIDSIZ BIR YARADOR

Ko‘shin safida borayotganlar ichida g‘alaba nashidasidan hech ham bahra ololmagan birdan-bir kishi Ubay ibn Xalaf edi. U ora-sira qattiq uh tortib ko‘yar, «Men bu yaradan qutulmayman», deyishdan tinmasdi. Uning bu holatini ko‘rgan hamrohlari mazax qilib ustidan kulishar, bo‘ynidagi salgina tilinib ketgan ahamiyatsiz yarasiga qarab, bir-birlariga gap otishar edi:
— Voh-voh, juda yomon yarador bo‘libdi...
— Ubayning o‘rnida boshqa odam bo‘lganida fig‘oni falakka chiqardi. Chidab turishiga kryilman.
Ubay haqiqatdan ham azob chekayotgan edi. Hamrohlarining zaxarxandalari esa, yarasiga tuz sepgandek ta’sir qilardi.
— Sizlar meni masxara qilyapsizlar.
— Yo‘q, nega endi masxara qilar ekanmiz. Shunday yara bilan kanday tirik yurganingga hayronmiz, xolos.
— Lot haqqi, qasam ichib aytamanki, Muhammad seni ado qilibdi, ey Ubay. Yaraga qaranglar, yara emas bu, naq o‘lim chuquri!
Ammo Ubay haqli edi. Uning ichida bir qo‘rquv yashiringan. To‘g‘riso‘zligi uchun «Amin» deb nom chiqargan bir kishi «Seni o‘ldiraman», deb aytdimi, uning so‘zini nazarpisand qilmaslik mumkin emas.
Yo‘l yurgan sari Ubayning vujudidagi og‘riq kuchayib, axiri yerga yiqilib yotib qoldi. Endi o‘zini hech kim ko‘tarib ketmasligini, bu qumlikda abadiy qolib ketishini sezdi.
Quloqlari shang‘illab, xayolida faqatgina «Seni men o‘ldiraman, ey Ubay!» degan nido aylanardi. Qo‘llari bilan quloqlarini qattiq siqsa ham, bari bir shu so‘zlar eshitilaverar, vahimadan ichiyu tashi dirdir titrar edi.
Hamrohlari uning hazillashmaganiga, dardi chindan ham jiddiy ekaniga nihoyat ishonch hosil qilishdi, lekin unga yordam berishdan ojizliklarini ham tushuna boshlashgan edi.
«Qani aytchi, chirigan shu suyakka kim hayot bera oladi?» deb masxara qilgani esiga tushdi.
Ubayni hammadan ham dahshatga solgan narsa bu savolga olgan javobi edi:
«Ularga Olloh hayot beradi va Olloh seni jahannamga tiqadi!
Hamisha to‘g‘ri so‘zlagan bu muborak insonning javobidan dahshatga tushmasdan iloji yo‘q.
To‘satdan ko‘zlari olaydi, qiyofasi qo‘rqinchli tus oldi. Unga qarab turganlar lolu hayron edilar.
—   Senga nima bo‘lyapti, ey Ubay?
—   Oh, jonim...
Ubay bir nimalar demoqchi bo‘lib o‘zini majburladi, lekin kuchi yetmadi. Endi orqaga qaytish mumkin bo‘lmagan bir yo‘lga kirgan va bu yo‘lning oxiri, sodiq Zotning xabari ila, jahannamga tutashgan edi. Uning ko‘ziga dahshatli mavjudotlar ko‘rina boshladi. Ta’rifiga til ojiz bu mavjudotlar uni chambarday o‘rab olayotganday, bu chambar borgan sari toraya boshladi... O’lim farmoni bilan kelgan malaklar uning iflos ruhini orqasiga uriburib chiqarib olib ketishdi. Yerda esa, nafas olmay yotgan jasad qoldi. Shu damgacha hech narsani tushunmay qarab turgan hamrohlari endi hamma narsaga tushunib yetishdi va Ubayning loshini qumga ko‘mib, yana yo‘llarida davom etishdi.
Uning o‘limi deyarli hech kimni qayg‘uga solmadi. Bir cholning o‘limi g‘oliblik nash’asi surishlariga xalaqit qilsinmi? Qolaversa, Uhudda qanchaqancha navqiron yigitlarni tuproqqa bergan makkaliklar uchun uning o‘limi hech narsa emas.
Qo‘shin Makkaga yaqinlashganida, Hazrati Hamzaning (r.a.) qotili Vahshiyga jarchilik vazifasi topshirilib, yo‘lga chiqarildi.

* * *
Rasululloh (s.a.v.) Hamro ulAsaddan chiqqanlarida bir karvonga duch keldilar. Karvondan bir kishi ajralib, xuzurlariga keldi va Ravhoda Abu Sufyonga duch kelishganini aytdi, so‘ng uning xabarini qanday bo‘lsa, shu holicha yetkazdi. Buni eshitib Rasululloh (s.a.v.):
— Hasbunalloh va ne’mal vakil, — deb ko‘ydilar.
Oradan ko‘p vaqt o‘tmay, Makka qo‘shini yo‘lida davom etgani haqida xabar keldi. Rasululloh (s.a.v.) ham qo‘shinlariga Madinaga qaytishni buyurdilar.
Ikkinchi jang ro‘y bermadi, ammo shu holatda ham| musulmonlar mushriklardan cho‘chimasliklarini isbot etishdi.
Uhud jangi paytida bir necha hamrohi bilan birga jang maydonini tashlab chiqib ketgan Usmon ibn Affon uch kun Jal’ob tog‘ida turdi, keyin Madinaga qaytib keldi. U Rasululloh (s.a.v.) Hamro ulAsad safaridan qaytganlaridan so‘ng huzurlariga kirib, kechirim so‘radi. Nabiyyi akram janobimiz unga og‘ir so‘z aytmadilar, faqatgina:
— Siz tog‘ning etagini tutib uzoqlashdingiz, — deb qo‘ydilar, xolos.
«Qochganingizni ko‘rdim: ketdingiz, lekin qaytib kelmadingiz», deganlari edi bu.

XOSIYATSIZ MEHMON

Uhudda mushriklar birinchi zarbaga uchrashlari bilan jangni tashlab qochgan Muoviya ibn Mug‘iyra o‘ziga tinch bir joyni topib olib yotdi. Tezda uyquga ham ketdi. Uyg‘onganida esa... Jang tugabdi, mushriklar Makkaga ketib qolishibdi ham. Birikki kun o‘ngso‘lda tentirab yurdi. Keyin Madinaga keldi. So‘rabso‘rab Usmon ibn Affonning uyini topdi va eshigini taqillatdi. Eshikni Ummu Gulsum ochdi.
—   Usmon ibn Affonni izlayapman.
—   Uyda yo‘qlar.
—   Uni ko‘rmasdan ketolmayman, qarzim bor edi. Usmonni topib kelishdi. Muoviyaga ko‘zi tushgan Usmonning ta’bi xira tortdi.
— Yaxshi ish qilmading kelib, ey Muoviya, qaytib ketsang, xursand bo‘lardim. Nima qilasan, o‘zingni ham, meni ham baloga qoldirib, — dedi Usmon (r.a.). «Olloh bizga yetar, U kanchalar yaxshi vakildir».
— Xo‘sh, sen meni himoya qilmasang, kim himoya qiladi?
Shu damgacha ovozini ham o‘rinsiz balandlatmagan Us monday odam uni ko‘kragidan itarib: «Yo‘qol bu yerdan! Uxudga kel, bizni bu holga tushir, deb seni chaqirganmidik?!» deya olarmidi hech.
Noiloj uyiga kirgizdi. Holbuki, Madinada yuzlab mujohidlarning hali yarasi bitmagan, qon oqib turgan edi.
Bomdod namozidan keyin Rasululloh (s.a.v.):
— Muoviya ibn Mug‘iyra bu kecha Madinada tunagan, uni qidirib topinglar, — dedilar.
Hamma uni qidirishga tushdi. Lekin hech qaerdan darak bo‘lmadi. Muoviya Hazrati Payg‘ambarga ikki marta kuyov bo‘lib, «Zinnurayn» nomini olgan Usmon ibn Affonday bir kishining uyida yashirinib yotganini kim ham xayoliga keltirardi. Shu boisdan uning uyi qidirishga hojat bo‘lmagan uylar sirasiga kiritildi. Ammo shunday bo‘lsa ham, Usmon (r.a.) xavotirda edi. Rasululloh (s.a.v.): «Muoviya Usmonning uyida yashirinib yotibdi», deb qolsalar, nima bo‘ladi? Yaxshisi, buning bir ilojini qilish kerak. Shu xayol bilan Usmon (r.a.) o‘zi masjidga kelib Rasulullohning huzurlarida tiz cho‘kdi:
— Ey Ollohning payg‘ambari, Muoviya mening uyimda. Uni men yashirib, panoh berdim.
Usmon Rasulullohning: «Yaxshi, ey Usmon, sen panoh berganga biz ham panoh berdik», deyishlarini kutgan edi. Lekin unday deyilmadi.
Rasulullohning (s.a.v.): «Sen Uhuddan qochib ketganing yetmagandek, yana qanday qilib bizning dushmanimizni yashirasan?!» deyishlarini kutganlar ham bo‘ldi. Lekin bunday ham demadilar. Voqea yoqmagani ochiq edi. Zotan, Uhud falokatini keltirganlarga boshpanoh berish xush yoqadigan ish emasdi.
Usmon (r.a.) yolvorar, Rasululloh (s.a.v.) jim turar edilar. Nihoyat:
— Uch kun ichida Madinadan chiqib ketishi sharti bilan... — dedilar va Usmonning iltijolarini istamaygina qabul qildilar.
Usmon (r.a.) chuqur nafas oldi. Atrofda turganlar Rasulullohni bunday qarorga kelishga majbur etgan yalinchoqlikdan mamnun bo‘lishmadi. Lekin shunday bo‘lsa ham, Muoviya Madinada uch kungacha bemalol aylanib yurishi mumkin edi.
Vaziyat Muoviyaga tushuntirildi. Uch kungacha Usmonning uyida mehmon bo‘lishi, ammo to‘rtinchi kuni Madinada ko‘rinsa, o‘ldirilishi aytildi.

* * *
Madina motamxonaga aylangan. Deyarli har bir uydan dodfaryod eshitiladi. Rasululloh (s.a.v.) qadrdon amakilarini yana bir bor eslab, qalblari o‘rtangan holda:
— Faqat Hamza uchun hech kim yig‘lamaydi, — dedi
O’sha kuni oqshom payti eshitilgan yig‘i ovozi Hazrati Payg‘ambarning e’tiborlarini tortdi. «Olloh va rasulining arsloni, shahidlarning ulug‘i» degan ovozlar keldi. Tashqariga chiqib, masjid eshigida yig‘layotgan xotinlarga ko‘zlari tushdi. Keyin:
— Endi uylaringga kaytinglar. Olloh sizlardan rozi bo‘lsin, sizlar vazifalaringni bajardilaring, — deya marhamat qildilar.
Rasuli akramdan duo olgan bu ayollar Sa’d ibn Muoz, Usayd ibn Huvayr, Sa’d ibn Ubodaning xotinlari edi.

MEHMONNING KETGISI YO’Q

Muoviyaga ajal o‘qi otib bo‘lingan edi. U o‘ziga berilgan muhlat ichida Madinada tentirab yurdi. Ammo to‘rtinchi kuni butun borlig‘ini vahima kopladi. O’zini o‘zi o‘limga tutib berayotganini sezib turardi. Qolaversa, Rasululloh (s.a.v.) hamrohlariga: «Muoviyani falon joydan topasizlar», deb aytgan va, agar topilsa, o‘ldirishni buyurgan edilar. Ammor bilan Zayd ibn Xorisa o‘zlariga yuklatilgan bu topshiriqni eshitib, darxol o‘rinlaridan turishdi va aytilgan tomonga yo‘l olishdi.
— Hayot daftaringni yopadigan payt keldi, ey Ollohning dushmani!
Qo‘qqis aytilgan bu so‘zdan Muoviya bir sapchib tushdi. Orqasiga o‘girilib, o‘ziga karab turgan ikki kishini kurdi.
Men endi yo‘lga chiqmoqchi edim, — dedi. — Uch kundan beri ketmay nima qilding? Muoviya lommim deya olmadi. Ortiqcha so‘zga hojat yo‘q, taqdirdan qochib bo‘lmaydi. Havoga dast ko‘tarilgan qilich uning hayotiga nuqta qo‘ydi. Muoviya bu yerga qon to‘kish maqsadida kelgan edi va o‘zining qoni to‘kildi. Ikki sherik vazifasini bajargach, qaytib ketishdi.

BUYUK MAVLONING UHUDGA BYERGAN QIYMATLARI

Endi Uhud jangi haqida umumiy bir xulosa chiqaryash mumkin edi. Jabroil (alayhissalom) Olloh taolodan Payg‘ambarga (s.a.v.) vahiy keltirdi. Qur’oni karimning navbatdagi oyatlari Rasulullohning qalblariga quyila boshladi:
«Agar (endi Uhudda) sizlarga jarohat yetgan bo‘lsa, (Badr jangida) u qavmga ham xuddi shunday jarohat yetgan. (Toki ibrat bo‘lsin, deb) va Olloh haqiqiy imon keltirgan kishilarni bilishi hamda oralaringdan shahidlarni saralab olishi uchun bu kunlarni (ya’ni, g‘alaba va mag‘lubiyat kunlarini) odamlar orasida aylantirib turadi»  (Oli Imron, 140-141.)
Uhud jangi haqida shu tariqa umumiy bir xulosa bildirilgandan keyin, mo‘minlarga murojaat qilindi:
«(Ey mo‘minlar,) yoki Olloh sizlarning ichingizdan kim haq yo‘lda kurashganu, kim sabrtoqat qilganini mutlaqo bilmay turib, jannatga kiramiz, deb o‘yladingizmi?! O’limga ro‘baro‘ bo‘lishingizdan ilgari uni orzu qilar edingiz. Mana, endi (Uhudda) uni ko‘zingiz bilan ko‘rib turibsiz. Muhammad faqat bir payg‘ambar, xolos. Undan ilgari ham payg‘ambarlar o‘tgandir. Bas, agar u vafot qilsa yoki o‘ldirilsa, ketingizga (kufrga) qaytib ketasizmi?! Unda kim ketiga qaytib ketsa, Ollohga biron ziyon yetkaza olmas. Olloh esa (yo‘llarida qaytmay) shukr qilguvchi bandalarini munosib mukofotlaydi»  (Oli Imron, 142-144.)
Darxakiqat, Uhud mo‘minlar uchun tom ma’noda katta imtihon bo‘ldi. Bu imtihondan fazilat cho‘qqisiga erishganlar ham, undan nasibasini ololmaganlar ham o‘tkazilishdi. Mazkur oyatlar ularning barchasiga bir xilda taalluqli edi. Bu oyatlarni eshitganlar Abdulloh ibn Jahshni, Mus’ab ibn Umayrni, Sa’d ibn Robi’ni, Anas ibn Nadrni, Hamza ibn Abdulmuttalibni ko‘rganday bo‘lishdi. Ular Olloh yo‘lida jihod qilib, sabr va matonat ko‘rsatishga eng yorqin o‘rnak edi. Abu Dujona, Ali ibn Abu Tolib, Sa’d ibn Abu Vaqqos, Talha ibn Ubaydulloh, Zubayr ibn Avvomlar xaqiqatda qahramon bo‘lishdi. Hamma ularga havas qilardi, ularga o‘xshashga intilardi.
Rasulullohni (s.a.v.) o‘ldi deb o‘ylab, jang maydonini tashlab ketganlarning boshlari egilib qoldi.
«Jasadlarimiz ustiga qushlar qo‘nganini ko‘rsangizv ham, mendan buyruq kelmagunicha shu joydan qimirla manglar!» degan amrni olganlariga qaramay, joylarini tashlab ketib, mag‘lubiyatga sababchi bo‘lganlar qayg‘u biYa lan esga olindi.
Jang maydonini tashlab, Madinaga yo‘l olgan yoki tog‘larga chiqib ketganlar qilmishlaridan mingming pushaymon bo‘lishdi.
Olloh taolo nozil qilgan oyatlar takror-takror o‘qilib, xar kim o‘ziga saboq olishi lozim edi.
«Har bir jon faqat Ollohning izni bilan va aniq belgilab qo‘yilgan muddatda o‘ladi. Kim dunyo savobini istasa, unga o‘sha istagan narsasini berurmiz. Kim oxirat savobini istasa, ungada istagan narsasini bsrurmiz. Va shukr qilguvchilarni munosib mukofotlaymiz. Qanchadan qancha payg‘ambarlar o‘tgan, ular bilan birgalikda ko‘pdan : ko‘p xudojo‘ylar jang qilishgan. Hamda Olloh yo‘lida o‘zlariga yetgan mashaqqatlar sababli sustkashlik zaiflik qilishmagan va (dushmanlariga) bo‘yin egishmagan. Olloh mana shunday sabr qilguvchilarni sevadi. Ularning aytgan gaplari faqat bunday edi: «Parvardigoro, gunohlarimizni va ishlarimizdagi xatolarimizni mag‘firat ayla, qadamlarimizni sobit qil va bu kofir qavm ustiga O’zing bizni g‘olib qil!»  Bas, Olloh ularga ham bu dunyo savobini va ham oxiratdagi go‘zal ajrni ato etdi. Olloh chiroyli amal qilguvchilarni sevadi». (Oli Imron, 145-148.)
«Olloh o‘z va’dasining ustidan chiqdi — sizlar Uning izni bilan kofirlarni qira boshladingiz. To sustkashlik qilib, (Payg‘ambarning) amru farmonlari borasida talashibtortishgan va Olloh sizlar yaxshi ko‘rgan narsa (g‘alaba)ni ko‘zingizga ko‘rsatib qo‘yganidan keyin Payg‘ambarning amridan bosh tortgan paytingizgacha (bu ustunlik davom etdi). Orangizda dunyo istagan kishilar ham bor edi. So‘ngra sizlarni imtihon qilish uchun ularning (ustidan g‘oliblikni olib, mag‘lubiyat tomonga) burib yubordi. Endi gunohlaringizni afv qildi. Olloh imon egalariga fazlu marhamat sohibi bo‘lgan zotdir. (Ey mo‘minlar,) hech kimga boqmay (maydondan) chiqib ketgan paytingizni eslang! Holbuki, Payg‘ambar ortingizdan sizlarni chorlamoqda edi. Bas, sizlardan (g‘alaba, o‘lja) narsalarga va sizlarga yetgan (engilish, qurbonlar) narsalarga mahzun bo‘lmasliklaringiz uchun Olloh sizlarga g‘am ustiga g‘am berdi. Olloh kilayotgan amallaringizdan xabardordir». (Oli Imron, 152-153.)
Uhud jangining ertasigayoq Rasulullohning (s.a.v.) da’vatlariga bo‘ysunib, Hamro ulAsad safariga chiqqan va yaralaridan qon tomib turganiga qaramay, sabrbardosh ko‘rsatgan mard o‘g‘lonlar u yerdan Olloh va rasulining rizosiga noil bo‘lgan holda qaytishdi. Ular xaqida kelgan oyatlarda Haq taolo bunday marhamat qiladi:
«Ularning orasidagi chiroyli itoat qilgan va Ollohdan qo‘rqqan zotlar uchun ulug‘ ajrmukofotlar bordir. Unday zotlarga ayrim kimsalar: «Quraysh odamlari sizlarga qarshi (sanoqsiz lashkar) to‘plagan, qo‘rqingiz!» deganlarida, bu gap ularning imonlarini ziyoda qildi va: «Bizga yolg‘iz Ollohning O’zi kifoya. U zot eng yaxshi ishonchli vakildir!» dedilar. Bas, u yurishdan biron noxushlik yetmay, Ollohning ne’mat va fazli bilan qaytdilar. Ular Ollohning rizoligini istadilar. Olloh esa ulug‘ fazlu marhamat sohibidir». (Oli Imron, 172-174.)

MUNOFIQ BIR «QAHRAMON»

Uhud jangida yarador bo‘lganlar bir-bir ziyorat qilinib, o‘lim to‘gaagida yotganlar shaxidlik martabasi bilan muborakbod etilayotgan kunlar edi.
Jangga bormay, Madinada yurganida xotinlarning malomatiga qolgan, achchiq gaplarga chiday olmay, kurol ko‘tarib Uhudga otlangan va qaxramonlarcha jang qilgan Quzmon ham og‘ir yarador bo‘ldi. Uyiga kelganlar uni ko‘rib, uzoq yashay olmasligini tushunishdi.
— Ey Quzmon, seni tabriklaymiz! O’sha kuni dushman ahvolini tang qilganingga Olloh huzurida biz shohidmiz. Jannat safari muborak bo‘lsin! Quzmon boshini tebratib, e’tiroz bildirdi:
— Nima bilan tabriklab, kanday xushxabar haqida gapiryapsizlar? Men faqat o‘z qavmimning sharafi uchun jang qildim. Shu narsa bo‘lmaganida, jang qilmasdim.
Bu gap ziyoratga kelganlarga og‘ir botdi. Taxsinga loyiq xizmat qilgan bu odamning aytgan so‘zlari kishini qayg‘uga solib qo‘yar, bu so‘zlar qarshisida hatto yig‘lash ham ozlik qilar edi. Axir, mushriklarning qanchadanqanchasini yer tishlatgan Abu Dujona qanday taqdirlansa, Ali ibn Abu Tolib qanday tabriklanishi kerak bo‘lsa, Quzmon ham shunday taqdir va tabrikka loyiq edi. Ammo, afsuski, u o‘zining din yo‘lida kelib, Olloh rizosi uchun jang qilmaganini va bu ishidan oxiratda ajrmukofot umid etmasligini ochiq aytib turibdi!
Ziyoratchilar uning oldidan ko‘ngillari xira bo‘lib, g‘amgin holda chiqishdi. Oralaridan bir kishi sheriklariga savol berdi:
—   Nahotki eslay olmayotgan bo‘lsalaring?!
—   Nimani? — deb so‘rashdi qolganlar.
— Rasulullohning: «Bu odam do‘zaxiydir!» deganlarini.

* * *
Ziyoratchilar ketganidan keyin Quzmonning dardi yana ham og‘irlashdi. Endi tuzalmasligiga, shu ahvolda o‘lib ketishiga aqli yetgan edi. Ortikcha qiynalib, azob chekishning ma’nosi yo‘q, baribir o‘laman, degan o‘y bilan qo‘lini o‘q to‘rvasiga uzatdi. Ilingan bir o‘qni olib, o‘tkir tig‘ini bilagiga qo‘yib, bor kuchi bilan vujudiga ' botirdi. Jon achchig‘ida orqaga tisarildi. Ko‘zlari olayib, qon otilib chiqayotgan qo‘liga qaradi. Lablari o‘xshovsiz tirjayganday bo‘ldi...
Bilagidan oqayotgan qon ozaygan sari uning hayot bilan aloqasi uzilib borar edi. Nihoyat, yuzidagi etlar uchishdan to‘xtab, chiqargan nafasi o‘pkasiga qaytmay, tinchidi. Xozirgina tirik yotgan vujuddan qonga belangan sovuq bir jasad qoldi.
Shu tariqa «qavm va qabilasi uchun qahramonlarcha jang qilgan yigit» unvonini qo‘lga kiritib, maqsadiga erishgan Quzmon, imon nuridan bebahra kolib, shahidlik martabasini inkor qilgan, Rasulullohni (s.a.v.) tasdiq etish saodatidan o‘zini mahrum etgan edi. Oradan yuz yillar o‘tajak, hadis kitoblarida uning shon va sharaf yo‘lida qahramonlik ko‘rsatgani, ammo buni Olloh rizosini o‘ylab qilmagani haqida xabarlar yozilajak.
Quzmon haqidagi gaplar Rasulullohga (s.a.v.) yetkazilganida, «Ollohu akbar! Men Ollohning payg‘ambariman, bu haqikatga shohidman!» dedilar.
Shundan keyin Bilol o‘rnidan turib, baland ovoz bilan bunday dedi:
— Jannatga faqatgina Islom dinini qabul qilib, imon keltirganlar kiradi. Olloh taolo bu dinga gunoxkor kishining qo‘li bilan bo‘lsa ham quvvat beradi. Buni payg‘ambarimiz aytdilar!