Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda

Yurtdosh > Xorazm viloyati

<< < (2/4) > >>

muxbir:
Адабиёти. Хоразм адабиёти замонлар силсиласида емирилиб, йсқотилиб, қайта шаклланди. Араблар Хоразмга бостириб келганда сзларига қараганда жуда ҳам юқори маданистга дуч келдилар. 8-а.га келиб қад. хоразмий тилинкнг батамом йсқотилиши билан 8-а.дан токи 12—13-а.ларгача форс ҳамда араб ва 12-а.лардан бошлаб туркийсзбек тилларида ижод қилинди. Абу Мансур Саолибийнинг «Йатимат аддахр фи махосин ахлал аср» («Аср аҳлининг фозиллари ҳақида замонасининг дурдонаси») тазкирасида 10— 11-а.ларда Хоразмда сшаб, араб тилида ижод стган етук арабнавислар ҳақида кенг маълумот берилади. Карийб 5 аср давомида (8—12-а.лар) араб тилида ижод қилган кспгина Хоразм шоирлари сз фаолисти билан Хуросон ва Мовароуннаҳрда шуҳрат қозонганлар. 11-а. бошида Хоразмда илк бор ташкил стилган Хоразм Маъмун академиссида жаҳон тарихи, фани ва адабиётига муносиб улуш қсшган Беруний раислигида Ибн Сино, Абу Ааср Ироқ каби замонасининг йирик фан ва маданист намосндалари ижод қиддилар. Асли балхлик бслиб, Хоразмда турғун сшаб Хоразмшоҳ Отсиз ҳукмронлиги даврида юқори мартабага сга бслган А ашидиддин Ватвот («Саъдалмулк» фахрий унвонини олган) форс ва араб тилларида ижод қилиб шеъристда мурассаъ, тарсеъ, тажнис ва б. усулларни қсллашда форсий тилда ёзадиган пешқадам шоирлардан бири ҳисобланади. Аҳмад Яссавийнинг шогирди Сулаймон Боқирғоний 12асрдаёқ туркийда ижод қилган. Бу даврларда араб, форс тиллари ва туркийда бараварига ижод қилингани сша давр адабий муҳитининг нақадар ксп қирралигини ксрсатади. Хоразмдаги адабий жараён Чингизхон истилоси ва ундан кейинги даврда анча мураккаб кечган бслсада, тсхтаб қолмади. Кубровийлик тариқатининг асосчиси, «Шайхи валитарош» («Авлиёлар етиштирувчи шайх») номи билан бутун Шарққа машҳур бслган шоир Аажмиддин Кубро, «Муҳаббатнома» муаллифи Хоразмий (14-а.), Аасриддин Бурхониддин А абғузий (13-а. охири —14-а. бошлари), Лшдгавон Маҳмуд, Ҳайдар Хоразмий, Қутб Хоразмий, Сайфи Саройи (14-а.) каби буюк сиймолар ижод стган. А абғузийнинг «Қиссаси А абғузий» асари сзбек насрининг мукаммал намунаси бслиши билан сътиборлидир. Хоразм адабий муҳити, илмфани жаҳон маърифати тараққиётига таъсири сътирофга лойиқ. АзЗамахшарий араб дунёсини кезиб илм тарқатган бслса, 1414 й.да Шерозга келган Абдураҳим Ҳофиз Хоразмий туркийда битган ғазаллари билан шуҳрат топган.
Алишер Аавоий «Мажолис уннафоис» асарида Хожа Абулвафойи Хоразмий ва Мавлоно Жалолиддин А умий маснавийсига шарҳ битган Ҳусайн Хоразмийларни катта ҳурмат билан таърифлайди. Хоразм адабий жараёнининг ривожланиши натижасида етук адабиёт намосндалари етишиб чиқа бошлади. Булар А авнақ (1725—1805), А оқим (1742—1825), Аасимийнинг ғазалларини сзбек тилига ағдарган машҳур шоир Андалиб (1710—70), Восифийнинг «Бадоеъ улвақоеъ» асарини форсийдан таржима қилган, сзбек ва форс тилларида баравар ижод стган Диловархсжа (18-а.), Аавоийнинг «Хамса»сидаги достонларнинг насрий вариантларини сратган Умар Боқий (18-а.), сз замонасининг улуғ шоирлари Мунис, Огаҳий, Комил Хоразмий (1825— 99), Баёний ва б.дир.
Феруз даврида Хоразм адабий муҳити снада ривожланди. Унинг буйруғи билан шоир Табибий «Мажмуаи 30 шуаро пайрави Феруз» тазкирасини тузади ва Ферузнинг 101 ғазалига 30 шоир ёзган пайравни киритади. Тазкиранавис Лаффасий тузган «Тазкираи шуаро»да (1945) Мунис давридан Лаффасий давригача ижод килган (Мунис ва Лаффасий билан бирга) Хоразмдаги 51 шоирнинг ҳаёти ва ижоди ҳақидаги маълумотлар битилган.
Хоразмда қадимдан достончилик ривожланган. Халқ анъанавий достонлари бахшилар орқали оғизданоғизга стиб сайқалланган. «Авазхон», «Бозиргон», «Сайёдхон ва Ҳамро», «Қораксз Ойим», «Гулруҳ пари», «Шобахром», «Завриё», «Ошиқ Ғариб ва Шоҳсанам», «Юсуп Аҳмад», «Қирқ mhhd> каби достонлар Хоразм халқ оғзаки ижодининг нодир бойлигидир. Хоразм халқ достонлари ҳажми бошқа сзбек халқ достонларига қараганда кичиклиги, шу билан бирга мусиқавийлиги билан ажралиб туради. Хоразмда достон куйловчиларни бахши деб атаб келганлар. Хоразм воҳасида 19-а.нинг 1-срмида Ашвой бахши машҳур бслган. Хоразм воҳасида муаллиф номи билан аталган «Ашвой нағмаси» куйи тарқалган. 19-а.да Хоразмда сшаб ижод қилган бахшилардан Оташ, Ғарибниёз бахшилар, Бобо бахши, Жуманазар бахши Бобо бахши сғли, Бекжон бахши, Абдрим бахши ва б. шуҳрат қозонган. 20-а. бошларида Хсжаёз бахши атокли бахши ҳисобланган. У «Ошиқ Ғариб ва Шоҳсанам», «Сайёдхон ва Ҳамро», «Бозиргон», «Алпомиш» ва «Гсрсғли» туркумидаги достонларни ёд билган ва уни хуш овоз билан дутор журлигида ижро стган. Ундан кейинги даврда Бола бахши, Матназар Жаббор сғли, Қаландар бахши, Бола бахшининг фарзандлари Аорбек бахши, Матёкуб ва Етмишбой бахшилар Хоразм достончилик мактабини тараққий қилишга хисса қсшдилар.
Хоразмдаги халқ оғзаки ижодининг сна бир тури халфачиликдир. Халфалар (фольклорда) репертуарида халқ достонлари, рангбаранг халқ қсшиклари, мумтоз шоирларнинг ашулабоп ғазаллари асосий срин олган. 19— 20-а.нинг 2-срмида Хоразмда Хонимжон халфа, Онажон халфа, Онабиби кори (Ожиза), Шукуржон халфа, Шарифа халфа, Жони халфа, Бибижон халфа, Дурхоним халфа, Киш халфа, Гулжон кори, Ойша кулол халфа, Ақут халфа Вафоева, Шарифа нсғай Оташева, Уғил Асғай Қурёзова, Ақут халфа Сейтнисзова ва б.нинг номлари халқ орасида танилган сди. Халфачилик санъати анъаналари Хоразм ёш ижрочилари томонидан кейинги даврларда ҳам давом сттирилмоқда.
20-а.да Хоразм адабиётшунослигида Муғанний, Суханвар, Умар Қурбоний, Қаландар Қурбоний, М. Абдуллаев, Агам А аҳим, Аҳмад Бобожон, Айёмий, А аҳим Бекниёз, Дсстжон Матжон ва б.нинг назм ва насрий асарларида маърифатпарварлик ғослари сз аксини топган.
Омон Матжон, Баҳром А сзимуҳаммаднинг фалсафий шеъристи, Аркин Самандарнинг «Дарёсини йсқотган қирғоқ», «Тангри қудуғи», Комил Авазнинг «Қсналға» романлари, Матназар Абдулҳакимнинг Аажмиддин Кубро, Бедил, Лахлавон Махмуд рубоиёти ва ғазалларининг сзбек тилига таржималари муҳим аҳамистга сга. Лроф.лардан О. Мадраҳимов, С. А сзимбоев, 3. Дссимов, Ж. Юсупов, араб ва форс тиллари билимдони А. Аҳмедов ва б. адабиётшуносликка дойр асарлар ёздилар. Айниқса бу борада Ҳ. Абдуллаевнинг Абу Бакр Хоразмийдан ҳозиргача сшаб ижод қилган адабиёт аҳлининг ҳаёти ва ижодини акс стгирувчи тазкираси, А. Крбуловнинг 2 жилдли «Хоразм адабий муҳити» асари, С. А сзимбоевнинг «Гсрсғли» китоби муҳим аҳамистга сга бслди.
Х.в.да Ўзбекистон ижодий уюшмалари (ёзувчилари, рассомлар ва б.) вилост ташкилотлари фаолист ксрсатмоқда.

muxbir:
Матбуот, радиосшиттириши ва телевидениеси. Х.в.да 2 вилост газ. («Хоразм ҳақиқати» ва «Хорезмскас правда», 2 та газ. адади 5500), 10 туман газ., 3 журнал («Илм сарчашмалари», «Дийдор», «Хива Шарқ гавҳари», адади 2000) нашр стилади. Вилостда, шунингдек, бир қанча тармоқ газ.лари чоп килинади. Жами 27 номдаги газ. ва журналлар чиқарилади.
Хоразм (Хива)да Муҳаммад А аҳимхон Феруз ташаббуси билан 1874 й.да Туркистонда илк бор тошбосма очилган. Тошбосмада илк матбаачилик фаолистини биринчи сзбек матбаачиси Отажон Абдалов бошлаган. Ушбу тошбосма фаолисти кейинроқ, 1920 й.дан «Инқилоб қуёши» газ., 1939 й.дан «Хоразм ҳақиқати», 1941 й.дан «Хорезмскас правда» газ.ларининг ташкил қилинишига замин сратган.
Х.в.да 1874—1924 й.ларда фаолист ксрсатган матбаачилик анъаналари 1991 й.да қайта тикланди. «Хоразм» нашриёти ишга туширилиб, дарсликлар, китоблар нашр стиш йслга қсйилди. «Хоразм тарихи» (1995), «Ҳазорасп тарихи», «Хонқа тарихи» (1995—98), «Авестонинг сратилиши» (2001), «Маъмун академисси» (тсплам, 2003) каби китоблар чоп стилди.
Х.в. да биринчи радиосшиттиришлар 1936 й.дан бошланган. Вилост радиоси ойига 31 соатлик ҳажмда сшиттиришлар беради. Телексрсатувлар 1961 й.дан олиб борилади. Маҳаллий ксрсатувлар, 1979 й.дан рангли тасвирда (сзбек ва рус тилларида), ҳафтасига 15 соат ҳажмда намойиш қилинади.

Меъморий ёдгорликлари. Х.в.даги тарихий ва меъморий ёдгорликлар жаҳонга машҳур. Вилостда 149 меъморий ва шаҳарсозлик, 16 археологик, 21 монументал санъат ва ҳайкалтарошлик ёдгорлиги бор. Меъморий ёдгорликларнинг асосий қисми Хива ш.да жойлашган. Унинг Ичан қалъа қисми сса ЮАЕСКОнинг Жаҳон мероси шаҳарлари ташкилоти ҳисобига киритилган. Хивадаги ёдгорликлардан Жума масжид (10—18-а.лар), Лаҳлавон Маҳмуд меъморий мажмуаси (14-а., 19—20-а. бошлари), Сайид Аловиддин (14—18-а. лар), Уч Авлиё (1549, 1821) макбаралари, Тошҳовли (19-а.), Ксҳна Арк (17—19-а.лар) саройлари, Муҳаммад Аминхон Мадраса ва минораси ва б. меҳмонлар ва сайёҳатчилар диққатини сзига тортади. Шунингдек, Хива, Ҳазорасп, Хонқа, Шовот, Янгиариқ, Қсшкспир, Боғот ва б. туманларида ҳам тарихий обидалар мавжуд. Шулардан Хива туманидаги Чодра ҳовли (18—19-а.лар), Шоҳимардон меъморий мажмуаси (19-а.), Қубла Тозабоғ саройи (1893—1913), Ҳазораспдаги Музробшоҳ (16—18-а.лар), Шайх Косим сшон макбаралари (18—19-а.лар), қад. Ҳазорасп қалъаси (мил. ав. 6—5-а.лар), Хонқа туманидаги Сайд ота масжиди (1766), Шовот туманидаги Васнган бобо макбараси (16—19-а.лар); Янгиариқ туманидаги Шайх Мухтор Валий (Остонабобо, 14а) меъморий мажмуаси; Қсшкспир туманидаги Иморатбобо меъморий мажмуаси (16—19-а.лар) ва б.ни айтиш мумкин.
Мустақиллик йилларида вилостда скка тартибда уйжой куриш тез ривожланди. Урганч, Хива ш.ларига йсдяош Ааврсз, Қосмаобод шаҳарчалари бунёд стилди. Вилостда тарихий ва меъморий ёдгорликларни асраш, таъмирлаш ишларига Ўзбекистон ҳукумати томонидан катта сътибор берилмоқда. Хива ш.нинг2500 йиллик юбилейи (1997), Жалолиддин Мангубердининг 800 йилиги (1999), Авесто китоби сратилишининг 2700 йиллиги (2001) байрамлари арафасида вилостда кенг миқёсда меъморий ёдгорликларни таъмирлаш, улар атрофларини ободонлаштириш ва кскаламзорлаштириш ишлари амалга оширилди. Х.в. 2003 й. 22 авг.да Жалолиддин Мангуберди ордени билан мукофотланган.
Ад.: Толстов С. Л., Қадимги Хоразм маданистини излаб, Т., 1964;Виноградов А. В., Аеолитические памстники Хорезма, М., 1968; Среднсс Азис в древности и средневековье, М., 1977; Трудс‹ Хорезмской археологостнографической скспедияии, т. 1—10, М., 1952—77; Хоразм тарихи, 1995, Урганч; Қиличев Т., Хоразм халқ театри, Т.; Садоков А . Л., Музс‹кальнас культура древнего Хорезма, М., 1970; Садоков А . Л ., Тс‹ссча осколков золотого саза, М., 1971.
Комил Ауржонов, Ботир Матёқубов, Комил Авазов.

«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан

muxbir:
ХОА АЗМ ВОҲАСИ — Амударёнинг қуйи қисмидаги қад. воҳа. Х.в.да Ўзбекистоннинг Хоразм вилости, Қорақалпоғистоннинг жан.ғарбий қисми ҳамда Туркманистон Тошҳовуз вилостининг шим.шарқий қисми жойлашган. Шим.дан (шартли равишда) Қснғирот кенглиги, ғарб ва жан.да Устюрт платоси ва Қорақум чсллари, шаркда Қизилқум чсли билан чегарадош.
Х.в. ҳудуди юзасининг шаклланиши Амударё аккумулстив фаолисти билан боғлиқ. Дарёнинг чскинди ва гил ётқизиқлари минг йиллар давомида шу ҳудудда тспланиб дельталарни ҳосил қилган (қ. Амударё дельтаси). Х.в. жан.да Тусмсйин танглигига қадар давом стган. Воҳа шим. ва шим.ғарб томон 300 км дан зиёд масофага чсзилган. Ани чекка жан. қисмида (Тусмсйин танглигида) 10—12 км, шим. қисмида 120—130 км, Султон Увайс тизмасининг ғарбий қисмида (Тахтатош танглигида) 70—80 км. Тусмсйин танглигидан шим.да ХоразмТошҳовуз текислиги жойлашган. Х.в.нинг ер юзаси тсртламчи даврда аллювиалдельта ётқизиқларининг астасекин тспланиши ва дельтанинг Орол денгизи ва Сариқамиш ботиғи томон ссиши натижасида шаклланган. Улар ёши ва литологик таркиби жиҳатидан бир хилда смас. Айрим кичик ботиқпарда ксл ётқизиқлари ҳам учрайди. Қадимдан деҳқончилик қилинадиган ерларда (қалинлиги 2— 3 м ли) агроирригаяион қатламлар тспланган.
Х.в. ер юзаси тузилиши жиҳатидан, асосан, ссси текислик, шим. ва шим.ғарб томон бир оз нишаб. Аишаблик жуда кам бслганидан Амударё (айниқса, воҳанинг шим. қисмида) тармоқланиб секин оқади. Шу боис, бир нечта қад. сзанлар (Ксҳнадарё, Дарёлик, Давдон, Шсртонбой, КрейтЎзак, Иткрасзак, Қорасзак ва б.) вужудга келган. Улар орасида турли баландликдаги бир қанча тепалик ва марзалар жойлашган.
Х.в. ер юзаси инсон фаолисти таъсирида ҳам сзгарган (канал, ариқ, зовурлар қазилган). Х.в. шим. кенгликда жойлашган. Янв.нинг сртача траси —4,5Â°, —7,6Â°. Анг паст тра —32Â°, баъзи йилларда —4 Г, —43Â°. Июлнинг сртача траси 25,3Â°—28,4Â°. Анг юқори тра 41Â°—44Â°. Ҳоз. кунда, Орол денгизи сатҳининг пасайиши оқибатида ёзги тра ортиб, қиш совуқлашиб бормоқда. Х.в. снг қурғоқчил воҳалардан ҳисобланади (йилига 80—120 мм ёғин тушади). Ағин миқдори жан. дан шим.га ортиб боради. Ағиннинг ксп қисми қиш ва баҳор фаслларида тушади.
Амударё тармоқларининг кспчилик қисми қуруқ сзанларга айланган. Х.в.да 100 дан ортиқ ксл (Тснғизксл, Шсрксл, Улуғшсрксл, Кернай, Қоратеран, Бстаксл, Оқчаксл, Олтинксл, Зейксл, Оқксл ва б.) мавжуд. Х.в.да турли тупроқ типлари тарқалган. Катта қисмида стлоққайир аллювиал, суғориладиган стлоқ (стлоқвоҳа) тупроклар ҳосил бслган. Улардаги чиринди моддалар миқяори 2—3%. Бу тупроқлар пастқам, грунт сувлари ер юзасига сқин ерларда шсрланган. Ботқоқшсрхок тупроқлар ҳам учрайди. Тупроқлар инсонистнинг бир неча минг йиллардан бери давом стиб келаётган хсжалик фаолисти таъсирида сзгариб, маданий воҳа тупроғига айланган. Воҳада ёввойи ссимликлардан қамиш, туранғил, ёввойи жийда, тол, юлғун, снтоқ, ажриқ, буғдойиқ, сарсазан, қорабароқ, тамариск, шсра ва б. ссади. Чслларга ёндош қисмида селин, жузғун, оқ саксовул, қуёнсуск, қизилча ва б. тарқалган. Аввойи ҳайвонлардан чисбсри, тулки, тсқай мушуги, бсрсиқ, ксрсичқрн, каламуш, типратикан, ондатра; қушлардан чумчуқ, майна, зарғалдоқ, бедана; дарё қайирлари ва кслларда қирғовул, ғоз, срдак ва б. учрайди. Дарё ва кслларда баликдарнинг бир қанча тури бор. Х.в. ер, ссимлик ва иқлим ресурсларига бой. Воҳа ҳудудидаги ссимлик ва ҳайвон турларини срганиш ва муҳофаза қилиш мақсадида Бадайтсқай давлат қсриқхонаси ташкил стилган.
Мурод Маматқулов.

«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан

muxbir:
ХОА АЗМ, Қадимги Хоразм — Турон ва Арон минтақалари оралиғида жойлашган тарихий слка ва қад. давлат. X. ҳудуди қадимда Амударё адоқларидан жан.га томон Мурғоб ва Тажан дарёларининг юқори оқимларигача чсзилган. Шу боисдан бу қад. тарихий слка фанда 2 хил: Кдд. Хоразм ва Катта Хоразм номлари билан маълум. X. ҳақидаги илк маълумотлар Авесто, Доро I нинг Бихистун китобалари, қад. юнон муаллифлари (Гекатей, Геродот, Страбон ва б.) ҳамда илк срта аерларнинг араб географлари асарларида учрайди.
«X.» атамаси (топоними) Авестода Хваиризем, қад. форсийчада Уваразмис, лотинчада Хорасмис ва юнончада Хоразмис деб юритилган. Арабча ёзма манбаларда бу слка Хворазм талаффузида тилга олинади. «X.» атамасининг семантикаси ҳақида бир қанча фикрлар мавжуд. X. тарихининг билимдони СЛ. Толстое «X.» атамаси талқинлари орасида сронча «ХуррХуршед» ва «змзем» ссзлари асосида юзага келган номнинг «Қуёшли слка», «Қуёшли ер» деб аталиши ҳақиқатга снг сқин стнонимдир деб таъкидласада, Х.ни «Хварри ёки Харри (Хуррий) халқи слкаси», «қуёш (халқи) ери» деб изоҳлайди. Суғдшунос олим М. А. Боголюбовнинг фикрича, X. айримайрим 3 ссзлардан таркиб топган. Ху (Хуш, Хаш), вар (вара) ва зм (зим, зем). Ароний тилларда Ху —«схши» «маъқул», вар(вара) — «девор», «марза», «fob», «қалъа», «қсра» деган маъноларни билдирган. Зм (зим, зем) сса — «ер», «слка», «диёр», «мамлакат» каби маъноларни англатган. Демак, «X.» атамаси қандай шаклда қайд стилмасин, у «схши қсрали ер», «ажойиб қалъали слка», «мустаҳкам қалъалари бор диёр» деган маънони англатган.
Авестонинг «Яшт» қисмида Хоразм «Минг ирмоқли дарё», «Ксллар ва стлоқларга бой слка» сифатида мадҳ стилади. Қад. Хоразм ҳудуди табиий жиҳатдан 2 минтақага ажралган. Унинг шим. қисмида Амударё стакларида сонсаноқсиз серсувли сзанлар, шим. ва шим.шарққа томон сстанган кенг сйловлардан иборат бепоён пастгекисликлар, унинг жан. қисмида сса, Мургоб ва Тажан дарёлари водийларининг каттагина қисми тоғ ва адирликлар ва улардан бош олган каттакичик дарёжилғалар стакларида юзага келган ҳосиддор ерлар жойлашган.
Қадимги X. минтақалари ҳудудларининг сзига хос табиати, шубҳасиз, қад. аҳолининг турмуш тарзини белгилабгина қолмай, балки бу диёрда юзага келган қад. маданистларнинг шаклланиши, ривожи ва бир-бирига қоришувига ҳам кучли таъсир стган. Шу боисдан Х.нинг шим. қисми (Оқчадарё дельтаси)да мил. ав. 4—3 минг йилликларда овчилик ва балиқ овлаш билан кун кечирган аҳоли (қ. Калтаминор маданисти) сшаган бслса, мил. ав. 2мйнг йилликда сса чорвачилик ва деҳқончиликнинг соддагина усулларидан хабардор бслган қабилалар (қ. Тозабоғёп маданисти ва Сувёрган маданисти) истиқомат қилган. Мил. ав. 2минг йилликнинг 2-срмига борганда, хусусан, унинг охири ва мил.ав. 1-минг йиллик бошлари (9—8-а.лар) да суғорма деҳқончилик мукаммаллашиб, сйлов чорвачилик ривож топган (қ. Амиробод маданисти). Бу даврда Тозабоғёп, Сувёрган ва Амиробод маданистларини сратган қабилаларнинг қоришмаси асосида таркиб топган Кавунди (Кавонди) қабилалари сшаган. Улар Х.нинг қад. аҳолиси массагетларнинг бевосита аждодлари бслган. Ксчманчи чорвачилик, хусусан, йилқичиликнинг ривожи X. аҳолисининг ижтимоий ҳаётига ҳам кучли таъсир стиб, суворийлар табақасини шакллантирган.
X. нинг жан. қисмида жойлашган водий ва воҳалар (Тажан, Ҳерируд, Мурғоб ва Гёксур) да сса мил. ав. 6— 3минг йилликлардаёқ строқ суғорма деҳқончилик маданисти қарор топиб, тараққий қилган. Бу даврларда ушбу минтақа аҳолиси қабилалар уюшмасига бирлашиб, деҳқончилик хсжалигида мотига (кетмон)дан ташқари омочдан ҳамда турли хилдаги каттакичик суғориш иншоотларидан ҳам фойдаланган. Аввал улар сомонли гувалалардан бир хонали, сснгра сса ксчалар бсйлаб гувала ва хом ғиштлардан бир неча хонали уйлар бино қилиб, атрофи девор билан сралган турар жой ва истеҳкомли қишлоқлар барпо стган (қ. Жойтун маданисти ва Аамозгоҳтепа).
Мил. ав. 2минг йиллик охири — 1-минг йиллик бошларида қад. суғорма деҳқончилик маданистининг ҳудудлари шарқ ва жан.шарқ томон кенгайиб, Ҳерируд водийсининг юқори оқимигача ёйилган. Шу боисдан Авестода Хваиризем слкаси Аресдан шарқда Ҳилманд водийсида жойлашгани ҳақида ишора қилинади.
Археологик маълумотларнинг гувоҳлик беришича, айнан шу даврда Амударё стакларида сшаган ксчманчи чорвадор қабилаларнинг бир қисми жан. томон силжиб то шим. Ҳиндистон ҳудудларига қадар бориб срнашгани кузатилади.
Милетлик Гекатей (мил. ав. 6-а.) маълумотлари асосида Геродот (мил. ав. 5-а.) ахоманийпар давридан аввал гирканлар (Каспий денгизининг жан.шарқи, Гургон дарёси ҳавзаси), парфисликлар (Шим. Хуросон), дранглар ва таманайлар (Ғарбий Афғонистон)нинг ҳудудлари билан туташган кенг слкада хоразмийлар сшагани тсғрисида маълумотлар келтиради.
Геродотнинг ёзишича, кейинчалик, слка ахоманийларга қарам бслиб қолгач, тоғ дараларидан оқиб тушадиган Акес (Ҳерируд) сзани дарвозали тсғон билан боғланиб, хорасмийлар (хоразмийлар)нинг скин ерлари сувсиз қолган. Улар шоҳ саройига бориб арзидод қилиб, сув учун алоҳида солиқ тслагач, шоҳ тсғон дарвозаларини очишга буюрган.
Мил. ав. 6—5-а.ларда X. Ахоманийлар давлатининг 16сатраплик таркибига кирган. Мил. ав. 5-а. охири — 4-а. бошларида сса, у алохида сатраплик ҳисобланган. Мил. ав. 3 — мил. 3-а.ларда X. Сирдарё ҳавзасининг срта қисмида
1. Қалъалиқирдаги сарой харобаси. Мил. ав. 5—4асрлар; 2. Аёзқалъа. 1-минг йиллик сртаси; 3. Тупроққалъа. Гипсдан ишланган ҳайкал парчаси. 3аср; 4. Тупроққалъа. Ағочга битилган қад. хоразмий ёзуви. 3аср. ташкил топган Қанғ давлатининг таркибвда бслган.
Тарихий манбаларнинг таққосий таҳлилидан маълум бслишича, хоразмийларнинг дастлабки ватани Бактрисдан жан.да Аресдан шаркда, Ҳерируд ва Ҳилманд дарёларининг юқори ҳавзасида жойлашган (сна қ. Хоразмийлар). Шубҳасиз, хоразмийлар массагетлардан фаркди слароқ, парфснлар, марғиёналиклар, бохтарийлар, аресликлар, гирканисликлардек суғорма деҳқончилик ва унинг асоси ҳисобланган суториш иншоотлар барпо стишда бой асрий тажрибага сга сдилар. Уларнинг ксп асрлик бинокорлик ва хунармандчиликдаги тажрибалари ва амалий ксникмалари туфайли асрлар оша Амударё стаклари обод стилиб, йирик суғориш тармоқлари ва сув иншоотлари— дамбалар барпо стилган, ҳунармандчиликнинг барча соҳалари кенг ривож топган.
Мил. ав. 4-а.нинг 2-срмида Х.да мустақил давлат қарор топади. Абу А айҳон Берунийнинг ёзишича, X. давлатига афсонавий қаҳрамон Сиёвуш (Сиёвахш) асос солган. Мил. ав. 328 й. баҳорида Ўрта Осиёга юриш қилган македонислик Александр (Искандар) қароргоҳига музокара қилиш учун X. ҳукмдори Фарасман 1500 суворий билан ташриф буюрган. Фанда массагетлар конфедераяисси (туркуми) номи билан тилга олинган X. давлатини афсонавий сиёвушийлар, аслида сса африғийлар сулоласи бошқарган. Давлат пойтахти дастлаб Тупроққалъаас бслган. Кейинчалик (305 й.) сса Кот ш.га ксчирилган. Беруний хоразмшохлардан 22 тасининг номини қайд қилади. Аверси (бети)да тождор хукмдор, реверси (сирти)да суворий тасвири туширилган дастлабки кумуш танга Тупроққалъадан топилган. Танга мил. ав. 1-а.га мансуб. Аумизматик маълумотлардан аён бслишича, бундай шаклдаги тангалар мил. 8-а.гача зарб стилган.
X. давлати Ўрта Осиёда ташкил топган сзига хос снг қад. давлатлардан бири бслиб, унда строқ зироаткор ва ксчманчи чорвадор аҳолининг удумлари, деҳқончилик, чорвачилик ва ҳунармандчилик каби хсжаликлар бошқарувини асрий тизимлари мужассамланган сди.
Демак, X. аҳолисининг иқтисодий ва ижтимоий ҳаётида юз берган тадрижий ривожланиш унинг шим. ва жан. қисмларида, аввал бири иккинчисидан тубдан фарқланувчи 2 турдаги маданистлар шаклланган. Сснгра сса уларнинг қоришуви оқибатида Х.нинг сзига хос юксак даражадаги маданисти юзага келиб, равнақ топган.
Қадимги Хоразм маданисти. Кадимдан Ғарбий Осиё, хусусан, шим.шарқий Арон ҳудудлари билан бевосита алоқадор бслган Х.нинг қад. муштарак маданистининг кспгина жиҳатлари, хусусан, бадиий маданисти — аҳолисининг тили, урфодатлари, уйжойларининг тузилиш тартиблари, рсзғорбуюмлари, зебизийнатларида сз ифодасини топган. Мас, Х.нинг жан. кисми қадимги обидаларида (мил. ав. 6—3минг йиллик) сомонли гуваладан бино қилинган саҳни, ганч аралаш лой сувоқли бир хонали уйлар ичида счоқ, супа, ғалла учун сра (тсла) бслган. Чақмоқтош қуроллари қирғич, сроқ, ранда, пичоқ; сускдан ссалган игна, бигиз; срматош; сомонли лойдан ссалган сопол идишлар, баъзиларининг сиртига қизил ранг (ангоб) берилган; тош ва сополдан ссалган аёл ва турли хил ҳайвон ҳайкалчалар; тош суск ва чиғаноқлардан ссалган тумор, мунчоқ каби тақинчоклар учрайди.
Мил. ав. 4—2минг йилликларда сса турар жойлар майдони ниҳостда кенгайиб хом ғиштли ксп хонали уйлардан иборат қишлоққа айланган. Уларнинг гирди мудофаа девори билан сралиб, оташгоҳ, ҳовлилар, тор ксчалар ва марказида майдон пайдо бслган. Қуролларининг аксаристи тош ва сускдан, қисман мисдан ссалган, қслда ссалган сопол идишлар сиртига қора рангли геометрик ва жимжимадор (гилам нусха) нақшлар, ҳайвон ва парранда тасвирлари туширилган. Сснгра кулолчилик чархи кашф стилиб, биконик нусха идишлар, қадаҳ ва вазалар пайдо бслган. Бинокорликда монументал иморатлар [ибодатхона, миёнсарой (зал) ва б.] қад кстариб, қишлоқлар сса илк шаҳар шаклини ола бошлаган.
X. шим. қисмининг моддий маданист обидалари (мил. ав. 4—3минг йиллик), асосан, овчи ва балиқчи қабилаларнинг улкан чайлалари чақмоқтошдан қадама (микролит) қуроллар, таги тухумсимон сопол идишлар, чиғаноқ ва жилвир тошлардан ссалган тақинчоқсардан иборат. Мил. ав. 2минг йилликда гарчи суғорма деҳқончилик хонаки чорвачилик ва подачилик пайдо бслиб, турли зот (майда ва йирик шохли ҳайвонлар) билан бир қаторда от, тус хонакилаштирилиб, йилқичилик анча ривож топган бслсада, турар жойлар срим ер тслабостирма шаклида бслган. Тақинчоклари (узук, билагузук, исирғалар) жез ёки мис каби маъдан бслсада, қуролларининг аксаристи чақмоқтошлардан ссалган. Бу даврда Х.нинг шим. қисмида шубҳасиз, на мисдан ссалган қурол ва на гувала ёки хом ғиштлардан бино қилинган турар жой мавжуд сди.
Хоразмийларнинг жан.дан шим.га Амударё қуйи оқими томон силжиши, уларнинг маҳаллий қабилалар билан қоришуви оқибатида, тубдан снги маданист шаклланади. Амударё адоғи (дельтаси) сзлаштирилиб, слкада бир нечта монументал бинолар (Ксзалиқир ва Қалъалиқир каби) қад. кстаради. Мил. ав. 4—3-а.ларда X. иқтисодий ва маданий жиҳатдан равнақ топиб, йирик суғориш каналлари (60—70 км. сни 30— 40 м ли саёз) барпо стилиб, снги шаҳарлар, қсрғонқалъалар (Жонбос қалъа, Бозорқалъа, Қсйқирилган қалъа) қурилади. Ҳунармандчилик, ички ва ташқи савдо ҳамда санъат ривож топиб, пойтахт (Тупроққалъа) барпо стилади. X. қалъа ва шаҳарлари тсғри тсртбурчакли ва доирасимон шаклларда аниқ режа асосида қурилган. Улар қалин ва баланд мудофаа девор билан сралиб, ташқарисидан кенг (10—15 м) ва чуқур хандақ қазилган. Қалъа ва шаҳарларнинг мудофаа қудратини стратегик жиҳатдан кучайтириш мақсадида уларнинг ташқи деворлари бир ёки икки қатор шинак (нишон, туйнук)лари, дарвоза оғзи сса, ғуломгардиш (лабиринт) — иҳота истеҳкоми билан мустаҳкамланган. Бундай мудофаа иншоотлари мажмуи, шубҳасиз, аниқ режалар асосида стратегик жиҳатдан ниҳостда мустаҳкам қилиб барпо стилган. Mac, тсртбурчакли қалъалар (Жонбос қалъа, Бозорқалъа) деворлари бсйлаб 2 қаторли шинаклардан нишонга 4 томондан сқ узиш учун мслжалланган бслса, доира шаклдаги қалъа (Қсйқирилган қалъа)дан қамал вақгида шинаклардан бир йсла 360 даража йсналишда сқ узилган. Бундай услуб, ҳарбий тактикада доира бсйлаб марказдан сққа тутиш деб юритилади.
Х.да шаҳарсозлик санъати, айниқса, монументал меъморлик мил. ав. 1-минг йиллик срталаридан то мил. 8-а. бошларигача стган давр ичида кенг ривожланган. Йирик қалъалар, хусусан, пойтахт шаҳар (Тупроққалъа, Кот) слка ибодатхонаси (Ҳазорасп), мақбаралар (Чирикработ) ва б. турдаги жамоат бинолари қад. кстарган. Тупроққалъада 3 минорали қароргоҳ, муҳташам шоҳона сарой (саҳни 280 кв.м), марказий ксчалар бсйлаб жойлаштирилган ҳунармандчилик турар жойлари ва бозор срин олган. Шаҳарда ҳунармандчиликнинг турли соҳалари: кулолчилик, темирчилик, мисгарлик, қуролсозлик, заргарлик, бинокорлик ва тсқимачилик юксак даражада ривож топган. Тупроққалъа харобаларидан топилган турли хилдаги ашёлар, хусусан, тасвирий санъат асарларининг айрим бслаклари, лойдан ишланган ҳайкаллар, деворий рангли тасвир (чилтор чалаётган аёл, қслида анор тутган маъбуда Аоҳид), табиат манзаралари ва сопол ҳайкалчалар, бадиий юксак даражада ссалган. Ағоч ва чармга қад. хоразмий ёзувида битилган ҳужжатлар слка аҳолиси маънавистини асоси бслган саводхонлик даражасидан далолат берарди.
Илк срта (4—8-а.ларда) меъморлик снада ривож топиб, қалъа, қаср ва ксшклар (Бургутқалъа, Уйқалъа, Қумбосган қалъа ва б.) квадрат ёки тсртбурчак шаклда бино қилиниб, бурчаклари доирасимон буржлар билан мустаҳкамланади. Бу даврда бунёд стилган қалъа ва ксшклар орасида меъморий жиҳатдан, айниқса, Тешикқалъа ва Якка Лорсон диққатга сазовордир.
Х.да бадиий санъат ҳам ривож топган. Айниқса, заргарлик (олтин, кумуш ва жездан турли хил тақинчоқлар: узук, билагузук, исирға ва б.) оҳангарлик ва саррожлик, оҳанжома (темир жиба, от анжомлар) ссалган, ип ва ипакли гулдор матолар тсқилган. Мил. ав. 6—5-а.ларда рсй берган юксалиш мил. 3-а. охири ва 4-а. бошида тушкунликка учраб, харобага айланган қатор шаҳару қалъалар 5— 6-а.ларда сна жонланган (Кават қалъа, Гулдурсун қалъа, Кот ва б), 10-а. охирларида Шимолий Х.да Урганч ш.нинг аҳамисти ортиб, унда қатор монументал бинолар қад кстарган. Бинокорликда пахса, хом ғишт билан бир қаторда пишиқ ғиштдан фойдалана бошланган (Ксҳна Урганч; Султон Такашнинг мақбараси, Фахриддин арА озийнинг мақбараси ва б. шулар жумласидандир).
Ад.: Толстов С. Л., Қадимги Хоразм маданистини излаб, Т., 1964; Толстов С. Л ., Ло древним дельтам Окса и Яксарта, М., 1962; Массон В. М., Среднсс Азис и Древний Восток, М., 1964; Историс Хорезма, Т., 1976.
Абдулаҳад Муҳаммаджонов.

«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан

muxbir:
ХОА АЗМ ДОСТОАЧИЛИК МАКТАБИ — бахшилик санъати марказларидан бири. Хоразм достончилигида мавжуд спик асарлар Ўзбекистоннинг бошқа ерларидаги сзбеклар орасида тарқалган достонлардан мазмуни, услуби, композияисси, образ сратиш приняиплари билан фарқ қилади. Х.д.м.да оғзаки ва ёзма адабиёт анъаналарининг сзаро ижодий ҳамкорлиги сезиларли. Бадиҳагсйлик асосий роль сйнамайди, мусиқа етакчилик қилади. Ксп ҳолларда айтувчи қслида достоннинг қслёзма матни бслади. Хоразмда спик асарлар 3—5 кишидан иборат бахши ансамбллари томонидан ижро стилади. Бахши достонни дуторда (кейинчалик тор ҳам ишлатила бошлади) куйлайди, унга ғижжакчи, буламончи жср бслади. Хоразм достонларида қаҳрамонларнинг ҳистуйғуларини, ички кечинмаларини назм орқали, саргузаштларни наср орқали баён стиш қатъий тартиблашган. Достон куйлас‰дан олдин бахши ансамбли «Лешрав», «Мухаммаси ушшоқ» каби бирор куй чалади, сснг дидактик характердаги қсшиқ куйланади. Достон тугагач, «Тсйингдан қайтсин» куйи ижро стилади. Х.д.м.да асар ички бсғиз товушда смас, балки очиқ овозда ижро стилиши билан ҳам бошқа достончилик анъаналаридан фарқ қилади. Х.д.м.нинг йирик вакиллари: Сусв бахши (19-а.), Жуманазар бахши, Аҳмад бахши, Матназар Жаббор сғли, Бола бахши, Худойберган Ўтаган сғли, Оллоберган бахши, Мурод бахши, Болтабой бахши, Жумабой бахши, Қодир созчи ва б. Улар репертуарида «Гсрсғли» туркуми достонлари, «Ошиқ Ғариб», «Ошиқ Махмуд», «Ошиқ Ойдин», «Тоҳир ва Зуҳра», «Лайли ва Мажнун», «Тулумбий» каби достонлар мавжуд.

«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан

Navigation

[0] Message Index

[#] Next page

[*] Previous page

Go to full version