*  *  *

Ikkovlari orasidagi bu sir Hamidaning diliga tushgan uchqun bo‘ldi-yu, ilgari sokin turgan tuyg‘ularini alanga oldira boshladi. Humoyun bog‘da o‘zini qanday tutgani, shiyponda nimalar degani, ko‘shkka kirganda aytgan gaplari — hammasi Hamidaning xotirasiga minglab suratlardek naqshlanib qolgan edi. Endi qayerga bormasin, nima ish qilmasin, ana shu suratlarning goh unisi, goh bunisi ko‘z oldidan beixtiyor o‘tib turadi. Yigitning ehtirosli ovoz bilan, «dunyoda hech bir qizni men bunchalik intizor bo‘lib kutmagan edim», degan so‘zlari qulog‘iga qayta-qayta eshitiladi. Har eshitilganda qizning dilini yayratib, o‘zidan iftixor qiladigan darajadagi mamnuniyat bag‘ishlaydi, Hamida o‘zini eng toleyi baland bir qizdek sezadi. Lekin xatarli safarga ketgan filbon La’l Chand esiga tushganda va Humoyunning Bhak¬kardagi ishlari kun sayin chigallashib borayotganini eshitganda, «nechun Nizomning maktubini o‘rtaga soldim-u shuncha tashvish orttirdim?» deb o‘zidan norozi bo‘lardi. Ko‘ngli muncha nozik bo‘lmasa nima qilarkin? Rost, Nizom unutib bo‘lmaydigan yigit edi, Hamida hozir ham uning xotirasini behurmat qilib bosib o‘tolmasligini sezadi. Shu bir oy tezroq o‘ta qolsa ekan, deb kun sanaydi-yu, tashqi olamda bo‘layotgan va o‘zlarining taqdirlariga ta’sir  qiladigan voqealarga har qachongidan ham ortiq bir maroq va iztirob bilan quloq soladi.
Shershoh Panjobni olib, endi janubi g‘arb tomonlarga qo‘shin tortgani, uning lashkari hozir sakson mingdan ham oshib ketgani Hamida bonuga Hindol mirzoning qarorgohida bo‘layotgan gap-so‘zlardan ma’lum edi. Humoyunning esa bek-u navkarlaridan anchasi qochgan, yana bir qismi Komron mirzo tomoniga o‘tib ketgan, hozir Bhakkarda to‘rt mingga yaqin odami qolgan.
Humoyunning atrofidagi adovat halqasi siqilib kelayotganini, Bhakkardagi Samandar bog‘i orombaxsh bo‘lsa ham, lekin daryoning o‘rtasida joylashganligi uchun qurshovda qolishi osonligini Hamida bonu ham sezib xavotirlanardi. Shuning uchun Humoyun o‘z qarorgohini Bhakkardan janubroqqa — Pothur degan joyga ko‘chirganda Hamidalar ham Hindol mirzoning odamlari qatorida darhol o‘sha mavzega yo‘l oldilar. Yonidagi qum sahrosini quruq shabada esib turadigan, sug‘oriladigan yerlarida hurmolardan tashqari anorlar ham o‘sadigan bu xushhavo mavzeda Humoyun dalv* oyining oxirlarigacha turib qoldi. Hindol mirzo akasiga yaqin joyga chodir tikkan, Humoyunning balandlikda turgan xirgoh va borgohlari Hamidalarga yaxshi ko‘rinib turardi.
Filbon La’l Chand qaytishiga va’da qilgan bir oy tugab bormoqda. Kun sanab yurgan Hamida: «Filbon Bhakkarga kelsa biz yo‘qmiz, topolmay sarson bo‘lib yuribdimi?» deb iztirob chekadi.

Biroq Pothur La’l Chand o‘tib keladigan Tar sahrosiga Bhakkardan ko‘ra yaqinroq edi. Bu yerda to‘rt ming odami bilan Humoyun kelib tushganligi atrof qishloqlarda allaqachon ovoza bo‘lgan. Ana shu ovozalarni yo‘lda kelayotib eshitgan La’l Chand Pothurni tez topdi. Humoyunning borgohi turgan balandlikka tomon filini qistab haydab o‘tayotganda Hamida bonu uni ko‘rib qoldi.
Oradan biror soat o‘tar-o‘tmas Humoyunning qarorgohidan Mohim bibi degan o‘ttiz yoshlardagi juvon Hamida bonuni yo‘qlab keldi. Bu juvonning eri Nadimbek Humoyun bilan bir onani emgan ko‘kaldosh, og‘a-inidek birga o‘sib eng yaqin mulo¬zimiga aylangan, Mohim bibi ham shu tufayli podshoga yaqin kelindek bo‘lib qolgan.
— Hazratim iltimos qildilar, hozir biznikiga borar ekansiz.
— Nechun siznikiga? — tushunmadi Hamida bonu.
— U kishining o‘zlari ham biznikiga kelmoqchilar.
Demak, Humoyun inisi Hindolning g‘ashlik qi¬lishini sezib, bu tomonlarga kelmagan.
Hamida onasidan Mohim bibilarnikiga birrov borib kelish uchun ruxsat oldi-da, Mohim bibi bilan yo‘lga tushdi. Har bir qadamida: «Nizom tirikmikin? Bu yog‘i endi nima bo‘larkin?» degan savollar xayolidan o‘tib turardi. Mohim bibilarning cho‘g‘day yasatilgan keng va yorug‘ shomiyonasi to‘rida Hu¬moyun uni kutib o‘tirgan ekan. Hamida bonu eshikda ko‘rinishi bilan o‘rnidan turdi.
— Qadamingiz qutlug‘ bo‘lsin, Hamida bonu, bu yoqqa marhamat qiling! — deb, o‘ng tomoniga to‘shalgan zarbof ko‘rpachani ko‘rsatdi.
Hamida bonu tortinib Mohim bibiga o‘girilgan edi, u ham:
— O‘ting, o‘ting — deb, qizni o‘sha zarbof ko‘r¬pachaga o‘tkazdi-da, — men hozir! — deb, orqasi bilan yurib chiqib ketdi.

Ikkovlari qolganda Humoyun Hamidaga to‘rt buklangan bir varaq qog‘ozni berdi:
— La’l Chand olib kelgan maktub. O‘zingiz bir o‘qing!
Hamida bonu oyoqlarini taqimi ostiga yig‘ib odob bilan o‘ltirgan kuyicha maktubni titroq qo‘llar bilan ochdi. Nizomning dastxatini taniganday bo‘ldi.
— Nahotki? — deb avval xatning tagidagi imzoga qaradi. «Nizom» degan imzoni ko‘rgach, — xayriyat, tirik ekan! — deb entikdi.
Humoyun ham yaqin bir kishisi tirilib kelganday quvonib gapirdi:
— Siz sabab bo‘ldingiz-u, haqiqatni bildik, Hamida bonu!
Hamida xatni sinchiklab o‘qiy boshladi:
«Unutilmas og‘am mirzo Humoyun!
O‘zingiz og‘ir kulfatlarni boshdan kechirib yurgan kunlaringizda meni yod etib maxsus odam yuborganingiz majruh dilimga malham bo‘ldi. Sizning maktubingizni ham, Hamida bonuning javobini ham yig‘lab o‘qidim. Toj-u taxt qanday balo ekanki, hammamizga shuncha baxtsizliklar keltirdi. minba’d men shohlik dargohlariga qadam bosmaslikka ahd qildim...»

Nizom Afzalbek degan mushrifga ish buyurganini, davlatni boshqarishda tajribasi yo‘q odamni saroydagi mal’unlar qanday aldab qo‘lga tushirganlarini, kechasi o‘rmonda uni ayovsiz pichoqlab, urib, o‘ldirgandan battar qilganlarini yozgan edi. Yo‘qolgan mollarini qidirib chiqqan bir dehqon ziyrak itlari yordamida qorong‘ida Nizomni behush yotgan joyidan topib oladi. Baquvvat yigit bo‘lgan Nizom hali jon bermagan ekan. Rahmdil dehqon uning yaralarini bog‘laydi, o‘g‘li yordamida uyiga olib borib, qo‘lidan kelganicha muolaja qiladi. Qishloq tabibi unga yordam beradi. Nizom goh hud, goh behud bo‘lib uzoq yotadi. Sal o‘ziga kelib tilga kirganda, «meni yashi¬ringlar, hech kimga aytmanglar» deydi. O‘sha g‘alamislar bilib qolsa yana kelishlaridan qo‘rqadi. Nizom otini ham yashiradi, ismini so‘raganlarga «Salim» deydi. Hozir turib yuradigan bo‘lgan Nizom shu kunlarda ota-onasi bilan Ajmirda ekan, o‘tirgan joyida savat to‘qib tirikchilik tebratar ekan. La’l Chand uni tabib akasi Bayju yordamida zo‘rg‘a to¬pibdi.
Humoyun filbon bilan yuborgan ming tanga oltin Nizomning og‘ir kuniga juda asqatadi. Dushmanlari o‘shanda uni nag‘alli poshnalari bilan tepib umurtqasiga zarar yetkazgan ekan. U haligacha hassaga suyanib yurar, Humoyundan kelgan pulning bir qismini ota-onasiga berib, qolganiga muolajani davom qildirmoqchi edi.
«O‘shanda shohlik g‘ururiga berilib qilgan xatolarimdan hali ham pushaymonmen, — deb davom etgan edi Nizom o‘z maktubini. — Hamida bonuga yozgan xatim juda pok va samimiy edi. Faqat nopok odamlar shu tufayli bonuning diliga ozor yetkazgan bo‘lsalar, men uzr so‘rayman. Yoshlik sho‘xliklarim uchun shunchalik qattiq jazolandim. Hamida bonu o‘z javoblarida menga «og‘a» deb murojaat qilibdirlar. Men ham Hamida bonuni qiyomatlik singlim deb bi¬lurmen. Ikkovlaringizga chin dilimdan baxt tilaymen.
Duoyi salom bilan qiyomatlik iningiz Nizom».

Hamida bonu xatni o‘qib bo‘lganda qarama-qarshi tuyg‘ular girdobida qoldi. Avval Nizomning tirik qolganidan quvongan bo‘lsa, sal o‘tgach, uning o‘rmonda qanday pichoqlangan va toptalganini ko‘z oldiga keltirib dahshatga tushdi. Aralash-quralash tuyg‘ular girdobini tig‘day yorib o‘tgan tuyg‘u — Nizomni shu ko‘yga solgan dushmanlarga qarshi intiqom istagi bo‘ldi-yu, Hamida bonu yoshli ko‘zlarini Humoyunga tikib, o‘pkasi to‘lib so‘radi:
— Hazratim, bu Afzalbek degan mushrif jazosini olmagaymi?
— Afzalbekni izlab topolmadik. Hozir Kobulda inimiz Komron uni o‘z qanoti ostiga olib yurgan emish.
— Said Xalil-chi?
— La’l Chandning aytishicha, Agrada uni Shershoh zindondan bo‘shatib, yana katta diniy lavozim beribdir. Bu dunyoda makkor-u uddaburonlarning oshig‘i doim olchi, Hamida bonu!
— Ilohim qilgan yomonliklari xudodan qaytsin! Ammo Nizomni... tutingan og‘am deb edim... Bu maktubini o‘qib uning ulug‘ qalbi oldida sajda qilgim keldi.
Hamida bonu Nizomning arzongina qog‘ozga yozilgan maktubini ochiq tutgan holda uning satrlarini e’zozlab ko‘ziga surdi-yu, Humoyunga ta’zim bilan qaytardi.
— Menga ham Nizom... qiyomatlik ini! — dedi Humoyun, so‘ng maktubni sekin qatlab, boshi ustiga, sallasi qatiga joyladi.
Ikkovlaridagi bu yakdillik, yaxshilikni bu darajada seva olish qobiliyati hamida bonuning Humoyunga bo‘lgan yashirin mehrini birdan alanga oldirib oshkor qilib qo‘ydi. Qiz uyat aralash ehtiros bilan shivirladi:
— Mardligingizga tan berdim... Endi ixtiyorim sizda!
... Ertasi kuni qizning ota-onasidan ham rozilik olindi. Hozirgi ahvol dabdabali to‘ylarga imkon bermas edi. Mavkab uchun osh tortildi, yosh-yalang¬larga shirinliklar ulashildi. Ammo chog‘ir majlisiga Humoyun ro‘yxushlik bermadi.

So‘nggi paytlarda Humoyun may ichishni bas qilgan, bir cheti Nizomga borib taqaladigan halol-u pok tuyg‘ularga mayni aralashtirgisi kelmas edi. Bir oydan beri u ma’jun va afyun yeyishlarni ham to‘xtatgan edi. Pokiza va bokira qiz bilan qo‘shilishdan oldin yigit kishi o‘zini qanday tutishi kerakligi haqida Humo¬yunga dono odamlar ilgari ko‘p gaplarni aytishgan, ammo u birinchi nikohlari paytida bu gaplarga e’tibor bermagan, may ham ichgan, afyun ham yegan edi. Hozir shuning hammasini eslab, «ehtimol, birinchi o‘g‘limning nochor tug‘ilganiga va uzoq umr ko‘rolmaganiga o‘zim ham aybdordurmen?» — degan o‘y ko‘ngliga keldi. Humoyun yigirma yasharligida, yana o‘g‘il kutib yurgan paytda rahmatli otasi bir kun u bilan yolg‘iz qolib sirdosh do‘stdek so‘zlashgan edi.
— Farzandni xudo bergay, o‘g‘lim, lekin tangrim uni ota-onaning mehr-u muhabbatidan yaratgay. Bu mehr qanchalik go‘zal bo‘lsa, bola ham shunchalik chiroyli tug‘ulgay. Nasling sog‘lom, baquvvat bo‘lsin desang, mast-alast paytingda zinhor haramga kirma. Suyak suradi, deydilar. ma’nosi shuki, ota-onadagi fazilatlar ham, nuqsonlar ham bolaga o‘tgay. Nuqs¬larim bolamga urmasin desang, umringning eng mas’ud, pok damlarida fazilatlaring barq urib, nuqsonlaringni bosib ketgan paytlarda visolga borgin.
Otasining shu gaplari hozir Humoyunga xuddi o‘z dilidan eshitilayotganday bo‘lardi. U besh-olti oydan beri urush-yurishlarga bormay, Samandar bog‘ida, daryo salqinida kuch yig‘di. Pothurga kelgandan beri u o‘zini qushday yengil sezadi. Bu yerga quruq qum barxanlarining havosi kelib turar, Humoyun vujudiga alohida bir kuchquvvat quyulib kelayotganini sezar, shu kunlarda sakrasa qo‘li yulduzga yetadiganday tuyulardi.
U Hamida bonuga atalgan muhabbatini mana shu mas’ud va yuksak bir yigitlik kuch-quvvatining qanotlari ustida olib yurishga ahd qilgan.
Keng ko‘kalamzorda kelin-kuyov uchun sakkizta maxsus chodir tikildi-yu, ularning atrofi ulkan saroparda bilan o‘rab olindi. Saodat uyi deb atalgan chodirda Humoyun bilan Hamida bonuga nikoh o‘qildi. Eng to‘rdagi xilvat chodir — murod uyi. Unga oltin bilan ziynatlangan kat qo‘yilgan, ikki kishilik to‘shak solingan. Parda ortida yolg‘iz sham yonib turibdi. Hamida bonu yupqa muslin* ko‘ylakda atirgul suvi sepilgan nafis shohi to‘shakka qo‘rqa-pisa kirdi. Yangalar unga birinchi kechalar qiyin bo‘lishini aytishgan. Nikohdan oldin ikkovi ham hammom qi¬lishgan. Humoyun qizni mayin va nafis harakatlar bilan silab erkalatar ekan, undan g‘unchani eslatuvchi bir hid kelayotganini sezdi. Belidan sekin quchib yonog‘idan o‘pdi-da, shivirladi:

— Hamida bonu, o‘xshatmasdan uchratmas deganlari rost ekan. Ikkovimizning ham ona tomondan buvilarimiz xurosonlik tojiklar bo‘lgan. Tojik tili bizning qonimizda turkiy til bila umrbod birga yashaydir.
— Rost!
— Shu sababdin bo‘lsa kerak, sizga atalgan ruboiy daf’atan fors-tojik tilida xayolimga keldi. Aytaymi?
— Ayting! — pichirladi qiz.

Dar dil havasi la’li tu doram — mastam,
Dar sari havas qaddi tu doram — pastam.
Sargashta dile ba tori zulfat bastam,
To dil ba tu basam, az g‘am vorastam*.

Forsiy tilni nozik tovlanishlarigacha yaxshi biladigan Hamida Humoyunning qaddiga qaddi payvasta kelib turgan paytda aytilgan bu sho‘x, serzavq she’rdan erib ketdi-yu, avvalgi qo‘rquvlarini unutdi. Humoyunning qulog‘iga dudog‘ini yaqin keltirib:
— Bu she’rning zavqidan men ham mastmen! — dedi.
 Kuchga to‘lgan zalvorli yigit uning zavqdan erib turgan paytidan foydalandi. Hamida bonu ihrab yubormaslik uchun tishini-tishiga qo‘ydi, olovli bir og‘riq ko‘zlaridan uchqun bo‘lib sochilib ketdi. Nazarida yer-u ko‘k zilzila paytidagidek tebrandi. Bu qancha vaqt davom etganini bilmaydi. Bir vaqt yelkasidan tog‘ qulab tushganday yengil tortdi. Yigit og‘ir-og‘ir nafas olib yonida yotardi. Odat bo‘yicha Humoyun erta turib, saropardadan chiqib ketishi, qiz kuni bo‘yi yangalar bilan qolib dam olishi, kuyov uning oldiga kechqurun qorong‘i tushganda qaytishi kerak edi. Humoyun Hamidadan bir lahzaga bo‘lsa ham ajragisi kelmadi-yu, ammo xizmat qilib yurganlardan uyaldi, tong qorong‘isida chiqib ketganicha uch-to‘rt soat davlat ishlari bilan shug‘ullandi, peshin namozidan so‘ng xirgohga kirib uxlab oldi.
Kunlar qisqa edi, hademay oftob ham botdi. G‘ira-shira qorong‘ilikda Humoyun saropardaga kirib kelar ekan, Hamida bonuni bir yil ko‘rmaganday sog‘inib qolganini sezdi.

Ikkovi bir yostiqqa bosh qo‘yganda Humoyun undan pokiza bir is — ona sutini eslatuvchi hid kelganini sezar, bu gal er-xotinlik unga faqat lazzat emas, balki bo‘lajak farzand va bo‘lajak ona oldidagi muqaddas burch bo‘lib tuyulardi. Oradan kunlar o‘tib, ikkovi yangi hayotga o‘rgana boshlagan-da, ochilib gapla¬shadigan bo‘lishdi.
— Laxo‘rda men bir tush ko‘rganmen, — deb yurak sirini aytdi Humoyun, — boshdan oyoq yashil kiyim kiygan mo‘ysafid qo‘limga bitta hassa berdi. «O‘g‘il ko‘rsang otini Akbar qo‘ygin», dedi. «O‘zingiz kimsiz?» desam, otim Ahmadjon Zindafil dedi. Tush o‘ng kelsa-yu, zora shu o‘g‘il ikkimizniki bo‘lsa, Hamida...
— Men Agrada oq filni tush ko‘rgan edim. Endi bilsam... bu siz ekansiz!
Hamida bonu tushi o‘ngidan kelgani uchun o‘zini baxtiyor sezmoqda edi. Undagi baxt tuyg‘usi Humo¬yunga ham o‘tib, uni allanechuk ko‘tarib yubordi, yana she’r aytgisi kelib:
— Hamida, — dedi, — she’rdagiday «sen» deb so‘zlasam maylimi?
— Bajonidil!
— Bevafo charxning dastidan xonumonlar vayron bo‘ldi. Saroy-yu qasrlarda dilim bunchalik shod bo‘lmagan edi, Hamida! Yaxshi ko‘rgan yorining vasliga yetgan dil quvg‘inda, chaylada yashaganda ham shohona saroylarda yashagandagidan xurramroq bo‘la olar ekan. Sening bokira g‘unchang ochilishi bilan mening jon-u jahonim yangilanib ketdi*.
— Buning uchun men tangriga shukronalar ayturmen!
Humoyun ko‘tarinki she’riy ohangda davom etdi:
— Tangrim senga ikki narsani ato qilganki, ikkovi ham noyob. Biri — shunday surating borki, seni sevgan odam o‘zini baxtli sezgay. Yana bir — shunday siyrating borki, muhabbating o‘zingga ham baxt keltirgay. Men bu ikki narsani hanuzgacha bir joydan topa olmay yurgan edim.
— Nechun? Bu ikki narsa o‘zingizda ham bor-ku!
Hamidaning jo‘ngina qilib aytgan bu maqtovi Humoyunga shunday zavq berdiki, u qizni quchib, duch kelgan joyidan — nozik bo‘ynidan, kulgan lab-laridan, hatto sirg‘a taqilgan qulog‘idan ham o‘pa boshladi...

___________
* D a l v — 22-dekabrdan 22-yanvargacha.
* M u s l i n — eng nafis ipak mato.
* Tarjimasi: Dilimda la’lning havasi — mastmen.
        Havasim boshi qaddingga payvast — pastmen.
        Sargashta dilimni tori zulfingga bog‘ladim,
        Shundan beri g‘am-u g‘ussadan xalosmen.
* Humoyun bu gaplarini forsiy tilda g‘azal shaklida yozgan. Uning tur-kiy she’rlari hali topilganicha yo‘q. Patnada saqlanib qolgan forsiy de-vonida quyidagi satrlar bor:
     Har joki asosi johoni mo bunyod ast
     Az gardishi charxi bebaqo barbod ast.
     Az xonavu manzil dilu kasshod nashud
     Xurramiyi dil onki bo nigore shod ast.
     Shukr ollohki toza shud jonam
     Tog shukufta ast gunchayi tari tu.

* * *

Chodir ichidagi bu mas’ud damlar uzoq davom etmadi. Oradan uch kun o‘tgach, tashqi olamning alg‘ov-dalg‘ovlari Humoyunni yana qurollanib otla-nishga va yovga qarshi qo‘shin tortishga majbur qildi. Bu galgi xavf orqa tomondan — shu vaqtgacha unga tobe Bhakkardan chiqqan edi. Humoyun Pothurga ketayotib, Bhakkar qal’asiga mirzo Yodgor Nosir degan qarindoshini besh yuz navkar bilan qo‘riqchi qilib kelgan edi. So‘nggi kunlarda Yodgor Nosirni shoh Husayn arg‘un o‘z tomoniga og‘dirish va Humoyunga qarshi qo‘zg‘atish harakatida ekanini xufiyalar ma’lum qildi. Humoyun ikki ming askar bilan darhol Pothurdan Bhakkarga yo‘l oldi.
Ammo u yetib borguncha Yodgor Nosir shoh Husaynga qal’a darvozalarini ochib beribdi. Daryo ichidagi qal’aning yo‘lini va ko‘prik atroflarini shoh Husaynning uch mingdan ortiq qo‘shini himoya qilib turibdi. Shoh Husayn murchal* ustiga o‘z odamini chiqartirib, qattiq-qattiq gapirtirdi:
— Mirzo Humoyun, behuda qon to‘kilmasin desangiz, Sind viloyatidan yaxshilikcha chiqib keting! Shoh Husayn janoblari sizga besh kun muhlat ber-dilar. Shu kunlar ichida tuz haqini saqlaydirlar*. siz hujum qilmasangiz sizga tegmaydirlar. Ammo qilich yalang‘ochlasangiz oqibati uchun o‘zingiz javobgar bo‘lursiz!
Daryo tomondan esib turgan shabada murchal ustidan aytilgan bu tahdidli so‘zlarni Humoyunning qulog‘iga baralla yetkazdi. U o‘z yonidagi jangovar amiri Turdibekka savol nazari bilan qaradi.
— Hindol mirzo ketib qolmaganda bu gaplarga quloq solmay hamla qilardik, — dedi Turdibek. — Lekin hozir odamimiz oz.
Humoyun inisi Hindolni og‘ir bir xo‘rsinish bilan esladi. U Hamida bonuni nikohiga olgandan keyin inisi bilan ikkovining orasiga yana so-vuqchilik tushdi. Hindol Qorachaxon degan amiri bilan Qandahorga ketaman deb turib olgach, Humoyun noiloj rozilik berdi. Inisi mingga yaqin bek-u navkarini o‘zi bilan olib ketayotganda Humoyunning odamlaridan ham anchasi unga ergashdi. Chunki yetti oydan beri sargardon bo‘lib quvg‘inda yurish ularning joniga tekkan, Sindda qimmatchilik boshlangan, don topish qiyin, nav¬kar¬lar Humoyun bergan maosh bilan tirikchilik tebratolmay qolgan edi. Qandahor tomonlarda don-dun arzon deb eshitgan bek-u navkarlardan mingga yaqini Hindol mirzo bilan ketdi.

Humoyunning qo‘shini bir necha kun ichida ikki barobar kamayib ketganini shoh Husayn arg‘un bilar, shu vajdan ham oshkora tahdid qilmoqda edi. Humoyun:
— Endi bu itning og‘zidan suyak olib bo‘lmas, — dedi-yu, Bhakkardan umidini uzib, yana Pothurga qaytdi.
Kechqurun beklar bilan mashvarat qildi-yu, besh kunlik yo‘l bo‘lgan Joudhpurga roja Mal Devaning huzuriga otakaxon degan bekni qimmatbaho sovg‘alar bilan elchi qilib yubordi. Humoyun roja Mal Devaga yozgan maktubida Shershohga qarshi ittifoq tuzishni taklif qilgan va muvaqqat qarorgohi uchun Jaysimir yoki Bikanir degan qal’alardan birini so‘ragan edi. Elchi Rajastxon sahrosidan o‘tib, Joudhpurga borib kelguncha o‘ng kun o‘tdi. Bu orada Humoyun o‘z qarorgohini Pothurdan Jaysimir tomonga ko‘chirgan edi. Roja Mal Deva Humoyunning taklifini qabul qilgan, unga Bikanir qal’asini bermoqchi bo‘lgan, maqsadining jiddiyligini isbot qilish uchun Otaka¬xonga o‘z odamini qo‘shib, bir tuya zo‘rg‘a ko‘taradigan ashrafiy* tangalar va la’l bilan ziynatlangan sovut peshkash qilgan edi.
Humoyun Tar sahrosi orqali Mal Deva va’da qilgan bikanir tomonga yo‘l oldi.
Bu orada javzo oyi kirgan, hind issiqlari ustiga sahro jaziramasi qo‘shilib, yo‘l yurishni qiyinlashtirar edi. Hamida bonu oyog‘i qumga botib qiynaib bora¬yotgan otga goho boshi aylanganini sezib, egarni mahkam ushlab olardi. Ko‘ngli nuqul achchiq anorga sus ketardi. Humoyun buni undan kechasi chodirda yonma-yon yotganda eshitdi-yu, «Boshqorong‘i bo‘lmaganmikin?» deb o‘yladi.
Intihosiz qumtepalar orasida achchiq anor topish osonmi? Lekin Humoyun Qandahordan kelayotgan tuya karvonlariga odam yuborib yigirma dona shirin-turush anor toptirdi. Hamida uch-to‘rt kun shu anorlarning sharbatidan ichgach, bosh aylanishlari qoldi. Ilgarigi chavandozliklari qaytib kelib, otda bemalol yuradigan bo‘ldi.
Hindiston o‘zi issiq mamlakat, Tar sahrosi esa shu mamlakatning eng issiq joyi hisoblanadi.