-
Assalomu alaykum aziz birodarlar!
Hammamizga ma’lumki, hozirgi kunda jahon standartlariga javob beradigan mutaxassislar turli sohalarda o’z ishlarni butun dunyo oldida namoyon etmoqda. Qolaversa, O’zbekistonimizning yanada rivojlanishi uchun bunday mutaxassislar yurtimiz uchun ham juda zarurdir. Shuni hisobga olgan holda, hamda yoshlarimizning iqtisodiy bilimlarini boyitish maqsadida forum.ziyouz.com tomonidan Darsxona bo’limida Iqtisod saboqlari nomli kichik bo’lim ochildi.
Kamina bu bo’limni rivojlantirish va forumdoshlarni qiziqtirish maqsadida yangi bir loyihani sizlarga taqdim etmoqchiman. Bu loyihada men Allohning ko’magi va ustozlarim bergan bilimlar yordamida Iqtisodiyot fanini yangi o’rganayotganlar uchun ilk saboqlarni boshlashga qaror qildim. Darslar mobaynida xato va kamchiliklar bo’lsa, kaminani ma’zur etgaysiz. Inshaalloh keyinchalik yangi loyihalarni ham boshlash niyatimiz bor. Buning uchun Allohdan madad va siz azizlardan esa duolar kutib qolamiz.
Bu darslarni ingliz tilida yozilgan "Applied Econimcs"(Junior Achievement) va "Amaliy Iqtisodiyot" (Yoshlar yutug’i-O’zbekiston) darsliklaridan foydalangan holda olib borishga harakat qilaman.
Hurmat va ehtirom ila, Abdulloh90!
-
1-дарс
ИҚТИСОДИАТ АИМА?
Дарснинг асосий муаммолари:
Ушбу дарсни сқиганда, қуйидаги саволларга жавоб топинг:
"¢ Аима учун ҳар қандай жамистнинг имконистлари чекланган?
"¢ Аима учун иқтисодиётни баъзан чекланган имконистлар ҳақидаги фан деб аташади?
"¢ Танлаш муаммоси ва муқобил қиймат нима?
"¢ Аима учун ҳар бир киши иқтисодиёт асосларини билиши керак?
"¢ Ишлаб чиқариш омиллари нима?
"¢ Турли иқтисодий тизимлар чекланганлик муаммосини қандай ҳал қилади?
-
Санжар ва Дониёр ойиси билан дсконкага боришганида, ойиси сғилларига йигирма минг ссм берди. «Бу пулларни хоҳлаганларингча сарфлашларинг мумкин»,— деди ойиси.
«Бу дсконларда схши нарсалар ксп скан. Бизда атиги йигирма минг ссм бор», — деб сйлашди болалар.
«Бизга илгаридек кучли ҳужумчи ва ҳимосчи керак, лекин биз бу мавсумда сна бир сйинчи топа оламиз, холос. Бу ёғи нима булади, устоз?
«Кимлар қолганини қараб чиқ, бироқ менимча, ҳақиқатдан ҳам тезроқ ҳимосчини топа олсак, ҳужумчидан воз кечишимиз мумкин булади».
«...ва ниҳост корхона директори шундай қарорга келди: "œЖаҳонда молисвий инқироз кетаётган бир вазистда ёлланма ишчиларнинг иш ҳақини 20% га қисқартириш керак"...».
-
Чекланганлик
Барча болалар катта бслишгач, одам хоҳлаган нарсаларнинг ҳаммасига сга бслмаслигини англаб оладилар. Сиз ҳар гал дсконга кирганингизда шундай ҳолатга дуч келасиз. Сиз харид қилишни хоҳлаган 20 ёки 30 та нарса бслса-да, сиз улардан битта ёки иккитасини танлаб олишингиз мумкинлигини биласиз. Ҳар бир киши сз ҳаётида доимо ксп нарсалардан бир-иккитасини танлашга мажбур.
Ҳатто иши юришиб турган бизнесмен ва спорт юлдузи ҳам танлаш муаммосига дуч келади. Худди сизлар каби улар ҳам хоҳлаган нарсаларнинг ҳаммасини сотиб ололмайди. Ҳукумат ҳам ҳамма нарсаларни сотиб ололмайди. Ҳар йили солиқ тсловчилар пулини қандай сарфлаш ҳақида жуда қизғин мунозаралар бслади.
Айрим шахс ҳам, жамист ҳам хоҳлаган нарсаларнинг ҳаммасига сга бслолмайди. Ҳамма нарса ҳаммага етмайди-да, ахир. Иқтисодчилар айтганидек, моддий сҳтиёжларнинг хилма-хиллиги чексиз. Аммо ресурслар — ана шу талабларни қондирувчи неъмат ва хизматларни ишлаб чиқариш учун фойдаланиладиган ва ресурслар деб аталадиган нарсаларнинг чегараси бор. Ана шу чегарага етилгач, бундан буёғига ҳеч нарса ишлаб чиқариб бслмайди. Бошқача қилиб айтганда, миллйй ресурслар (барча заводлар, фермалар ва уларда ишловчи одамлар) тсла ишга туширилгач, бир маҳсулотни ишлаб чиқаришни кспайтириш учун бошқа маҳсулот ишлаб чиқаришни камайтиришдан бошқа илож йсқ. Иккинчи жаҳон уруши даврида шундай вазист вужудга келди. Танк ва бошқа қурол-аслаҳалар ишлаб чиқаришни кспайтириш зарур бслганлиги сабабли, АҚШ саноати автомобиль ишлаб чиқаришни тсхтатиб қсйди. Агар сизга бирор киши 1944 йилда ишлаб чиқарилган «Форд» ёки «Шевроле» машинасини сотмоқчи бслса, бу муттаҳамга сира сқинлашманг — сша йили бирорта автомобиль ишлаб чиқарилмаган.
Айтилган гапларга скун ссаймиз: инсон сҳтиёжи чексиз, уларни қондириш учун ресурслар сса чеклангандир. Бинобарин, ҳар бир жамист бир хил муаммога — имконистлар чекланганлиги муаммосига дуч келади.
-
Иқтисодиёт: чекланганлик ва танлаш хақидаги фан
Барчанинг чексиз талабларини қондириш имконисти бслмаганлиги сабабли ҳар бир одам, фирма ёки давлат истаган нарсаларидан айримларини танлаши керак. Бунда у мумкин қадар кспроқ нарса олиш учун тежашга ҳаракат қилади. Шуни назарда тутиб, биз иқтисодиётни чекланган ресурслар шароитида сҳтиёжларни қондириш учун жамист танлайдиган нарсаларни баён қилувчи ва таҳлил стувчи ижтимоий фан деб таърифлашимиз мумкин.
Танлаш заруристи даромадларимиз, бадавлатлигимиз ва қарз олиш имконистимиз билан белгиланади. Ҳар бир оиланинг даромади, жамғарган пулининг миқдори ва қарз олиши имконисти чеклангандир. Худди шунингдек корхона сз даромадлари, жамғармаси ва қарз тслаш қобилисти жиҳатдан, давлат сса солиқ солиш ва кредит олиш имконисти, жиҳатидан чекланган.
Даромад, жамғарма, фойда ва солиқлар одамларга, ташкилотларга ва давлатга товарларни сиз ксз билан ксришингиз ёки қсл билан ушлашингиз мумкин бслган ашёларни сотиб олиш ва пулингиз свазига бажариладиган хизматлардан фойдаланиш имконини беради. Ҳар бир одам дуч келадиган муаммо шундан иборатки, неъматларнинг бир туркуми танлаб олиниши биланоқ бошқа туркумни танлаш имконистидан маҳрум бслинади.
-
Танлаш муаммоси ва муқобил қиймат
Фараз қилайлик, сиз компакт дискларни тинглаш учун мослама сотиб олишни мслжаллаб пул йиғишга аҳд қилдингиз. Сиз пул тсплаб юрганингизда баскетболга қизиқиб қолдингиз ва снди бир жуфт кроссовка керак
бслиб қолди. Бироқ иккаласига пулингиз етмайди: ё компакт диск учун мослама ёки кросссовка сотиб олишингиз мумкин. Демак, сиз
биттасини танлашиннгиз керак.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/applied/trade-off1.jpg)
Иқтисодчилар бундай вазистни муқобил қиймат тушунчаси билан изоҳлайдилар, Муқобил қиймат — бир нарсадан воз кечиш свазига олинадиган буюм воситасида слчанадиган нарҳдир. Биз келтирган мисолда компакт диск мосламасининг муқобил қиймати бир жуфт снги кроссовкага тенгдир. Тадбиркорлар ҳам танлаш ва муқобил қиймат муаммосига дуч келадилар. Дскон реклама кампаниссини режалаштирар скан, газетада сълон берадими ёки ҳар бир харидорга слектрон хат юборадими, шу икки йслдан биттасини танлаши керак. Агар у газетада реклама беришни афзал ксрса, бевосита слектрон почта орқали реклама келтирадиган фойда муқобил қиймат бслади.
Айрим фуқаролар ва корхоналар сингари ҳукумат ҳам муқобил қийматни ҳисобга олишга мажбур. Масалан, ҳукумат ҳарбий кемаларга буюртмалар миқдорни камайтириб, йсл қуриш ва таъмирлаш харажатларини кспайтиришни танлайди. Йсл шахобчаларини кенгайтиришнинг муқобил қиймати бақувватроқ флот бслади.
-
Иқтисодиётни нима учун срганамиз?
Анди сса сзингизга шундай савол бсришингиз мумкин: «Иқтисодиётни срганишнинг менга нима кераги бор?» Бунинг сиз учун муҳим бслган бир қанча сабаблари бор. Бу сабабларнинг айримлари сизга шахс сифатида, иккинчилари пул ишлаб топадиган ва сарфлайдиган одам сифатида, учинчилари фуқаро сифатида тааллуқлидир.
Сиз жамист аъзоси сифатида иқтисодий билимларсиз сшай олмайсиз. Овқат, уй-жой, кийим, бсш вақтни стказиш усули — буларнинг ҳаммаси у ёки бу тарзда иқтисодий кучлар билан белгиланади. Иқтисодиётни срганиш ушбу кучларни схшироқ англаб олишда ксмаклашади ва жсшқинроқ ҳаёт кечириш имконини беради. Иқтисодий кучлар бизнес оламида қабул қилинадиган қарорларга ҳам таъсир қилади. Ҳақиқатан ҳам, иқтисодиётнинг кенг тарқалган таърифларидан бири — «Одамлар сз тирикчиликлари учун қандай пул топишлари ҳақидаги таълимот»дир. Бу қоидани қанчалик схши билсангиз, ишингизни шунчалик муваффақистли олиб борасиз. Иқтисодиёт сизга демократик мамлакат фуқароси имконистларини руёбга чиқаришда ҳам ёрдам беради. Сиз сайловчи сифатида кспгина масалалар, шу жумладан иқтисодий масалалар юзасидан сз фикрингизни изҳор қилишингиз мумкин. Иқтисодиётни срганиш сизга бу масалаларни малакали муҳокама қилишда ёрдам беради.
-
Иқтисодчилар нима билан шуғулланадилар?
Биз юқорида ксрганимиздек, иқтисодчилар, жамистлар ва миллатлар сзларининг бутун тарихлари мобайнида дуч келадиган чекланганлик ва танлаш муаммолари билан шуғулланиб келдилар, аммо ҳозирги замон иқтисодиёт фанига XVII асрда асос солинди. Ўша пайтдан бери айрим одамлар, корхоналар ва бутун-бутун миллатлар сзларига тегишли ресурслардан қандай фойдаданишларини срганиш ва тушунтириш усулларини ишлаб чиқдилар. Катта корпораяислар иқтисодчилар ёрдамида сз аҳволларини срганади ва ишчилар, ускуналар, иморатлар ва бошқа ресурслардан самаралироқ фойдаланиш усулларини топишга ҳаракат қилади.
Иқтисодчилар учун икки олам: «Мавжуд олам» ва «Бслғуси олам» бор. Иқтисодчилар «Мавжуд олам»ни тавсифловчи асосий тамойиллар ва моделларни ишлаб чиққанлар (бу жиҳатдан улар бир-бирлари билан асосан бир фикрдалар). Иқтисодий модель соддалаштирилган таъкид, диаграмма ёки формула бслиб, ундан фойдаланиш иқтисодий ҳодисаларни англаб олиш имконини беради. Масалан, иқтисодчи Бразилисда ҳосилнинг бир қисмини совуқ уриб кетганидан кейин АҚШда кофе нархини олдиндан билиш учун талаб ва таклиф қонуни ҳамда оддий иқтисодий моделларни татбиқ стиши мумкин. Аарх ошиши хусусида ҳеч ким баҳслашмайди, лекин олдиндан аниқ гап айтиш фойдаланилган модель сифатига боғлиқ.
Ксп ҳолларда иқтисодий муаммолар фақат назарис ва моделлар ердамида ҳал стилиши мумкин смас. Ечим ҳар бир кишининг сиёсий мулоҳазаларини, фикрлари ва қадрист йсналишларини сз ичига олади. Масалан, ёшлар орасида ишсизликни бартараф стиш учун нима қилиш керак? Иқтисодчилар ишсизлик салбий ҳодиса сканлиги ҳақида бир хил фикрдалар. Бу масалани ҳал стиш учун иш жойлари вужудга келтириш керак, деб таклиф қиладилар, баъзилар сса бир хил иш учун малакали ишчига қараганда ссмирга кам ҳақ тслаш учун тадбиркорларга рухсат стилса, муаммо ҳал булади, дейдилар.
-
Микроиқтисодиёт ва макроиқтисодиёт
Иқтисодчилар сз фани ва унинг предметига икки хил ёндошадилар. Бири макроёндашув, иккинчиси — микроёндашув. Макроиқтисодиёт умуман хсжалик тсғрисидаги фан; микроиқтисодиет — истеъмолчилар ва фирмалар ҳақидаги фандир. Макроиқтисодиёт фани иқтисодиёт қай даражада тез ривожланаётгани; ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми қанча сканлиги; жами даромад қанча бслганини срганади. У иш билан бандлик даражасини ошириш, товарлар ва хизматлар ишлаб чиқаришни кспайтириш сингари муаммоларни ҳал стиш йслларини ҳам излайди.
Микроиқтисодиёт фани сса айрим одамлар, корхоналар ва умуман жамист нимани танлашига таъсир қиладиган сабаб-оқибат алоқаларини таҳлил қилади. У чекланганлик, танлаш ва муқобил қиймат сингари тушунчалар билан, шунингдек ишлаб чиқариш ва истеъмол билан шуғулланади. Микроиқтисодиёт нархлар ва уларнинг хсжалик слементларига таъсирини срганишга ниҳостда катта аҳамист беради.
-
Ишлаб чиқариш омиллари
Товарлар ва хизматлар ишлаб чиқаришда қатнашадиган ресурслар ишлаб чиқариш омиллари деб аталади. Улар таркибига табиий ресурслар, инсон ресурслари, капитал ва тадбиркорлик киради. Ҳар бир омилнинг тизимда сз срни ва сзининг аниқ вазифаси бор.
Табиий ресурслар ёки «ер». Табиий ресурслар товарлар ва ҳизматларни ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган табиий бойликлардир. Жонли табиат, маъдан ва срмон ресурслари, шунингдек биз нафас оладиган ҳаво шу жумлага киради. Ўзбекистон табиий ресурсларга жуда бой. Иқтисодчилар табиий ресурслар ҳақида ишлаб чиқариш омили сифатида гапирганларида кспинча «ер» атамасидан фойдаланадилар.
*Ердан фойдаланиш учун тсланган пул рента деб аталади. А ента ерга сга бслган одамнинг даромадидан иборатдир.
-
Инсон ресурслари ёки «меҳнат». Иқтисодчилар инсон ишлаб чиқариш жараёнида сарфлайдиган жисмоний ва ақлий саъй-ҳаракатни меҳнат деб атайдилар.
*Меҳнат учун тсланган нарх(пул) иш ҳақи деб аталади.
-
Капитал. Жисмоний капитални (ёки иқтисодчилар капитал деб атайдиган нарсани) одамлар товар ёки хизматларни ишлаб чиқариш учун жамғарадилар. Фабрикалар, машиналар ва асбоб-ускуналар капитал ресурслар ҳисобланади, чунки улар бошқа товарлар ва хизматларни ишлаб чиқаришда фойдаланилиши мумкин. Газ тарқатиш станяиссига ёқилғи етказиб берадиган газ қувури ҳам капитал ресурсидир. Бизнесменлар «сармос» («капитал») атамасидан кспинча завод, машиналар ва шунга схшаш ишлаб чиқариш ресурсларини сотиб олиш учун тсланадиган пулни ифодалаш учун фойдаланадилар.
*Ўзгаларнинг пулидан, еки капиталидан, фойдаланиш учун тсланган ҳақ фоиз деб аталади.
-
Тадбиркорлик. «Меҳнат» ва «тадбиркорлик» тушунчалари жуда сқин. Тадбиркорлик деганда товар ва хизматларни ишлаб чиқариш учун барча фирмаларга зарур бслган бошқарув ва ташкилотчилик малакалари тушунилади. Тадбиркор ишлаб чиқаришнинг юқорида айтиб стилган учта омилни жамлайди. Иш муваффақистли чиқса тадбиркор фойда олади, акс ҳолда зарар ксради.
Тадбиркор таваккал қилгани, бизнесга снги ғослар ва куч-ғайрат сарфлагани свазига оладиган фойда деб аталадики, бунда ер, меҳнат ва сармос сгалари сзларига тегишли тсловларни олганларидан кейин маблағ қолиши шарт.
-
Асосий иқтисодий муаммолар
Иқтисодиётнинг бош вазифаси —ишлаб чиқариш омилларини тақсимлашнинг снг самарали усулини танлаш ҳамда жамист истакларининг чексизлиги ва ресурслар етишмаслиги туфайли имконистлар чекланиши муаммосини ҳал стишдир. Ҳар бир жамист қуйидаги учта саволга жавоб топиши лозим:
* Товарлар ва хизматлардан қайсинисини ва қанча миқдорда ишлаб чиқарилиши керак?
* Бу товарлар ва хизматлар қай тариқа ишлаб чиқарилиши керак?
* Бу товарларни ким сотиб олади ва истеъмол қила (фойдалана) олади?
Келинг, ана шу иқтисодий масалалар хусусида батафсилроқ тсхталиб стамиз:
Товарлар ва хизматлардан қайсиси ва қанча миқдорда ишлаб чиқарилиши керак? Шахслар ва умуман жамист турли нарсаларни турли йсллар билан: мустақил ишлаб чиқариши, сзларига тегишли ашёларга алмаштириши, совға олиш йсли билан қслга киритиши мумкин. Жамист ҳамма нарсаларни ола билмайди, шу сабабли у дарҳол нимага сга бслмоқчи сканлигини, нимани кейинроққа қолдириш мумкинлигини ва нимадан умуман воз кечиш мумкинлигини аниқлаб олиши лозим. Масалан, айрим америкаликлар АҚШ автомобиль ва пслат сингари асосий товарлар ишлаб чиқаришни схшилаш учун купроқ куч-ғайрат сарфлаши керак, деб ҳисоблайдилар. Улар Японис ва бошқа рақобатчиларга келгусида ютқазиб қсйишнинг олдини олмоқчи бсладилар. Бу мақеадга сришмоқ учун улар зеб-зийнатларга қараганда ҳаетий муҳим товарлар ишлаб чиқаришга кспроқ сътибор бериш зарур деб ҳисоблайдилар.
-
Баъзан танлаб олиш анча қийин бслиши мумкин. Кам ривожланган деб аталувчи мамлакатларнинг баъзилари шу қадар қашшоқки, уларда ишчи кучи катта қисмининг саъй-ҳаракатлари фақат аҳолини боқиш ва кийинтиришга сарфланади. Бундай жамист турмуш даражасини ошириш учун ишлаб чиқаришни кспайтириш даркор. Аммо бутун аҳоли тсла иш куни давомида ишлаб турган бслса, ижтимоий ишлаб чиқариш даражасини қандай қилиб ошириш мумкин?
Келгусида слпи ишлаб чиқаришни кстариш усулларидан бири — модернизаяисдир. Бу ишчиларни озиқ-овқат ва кийим-кечак ишлаб чиқаришдан иморатлар, машиналар ва ускуналар тарзида қсшимча капитал ишлаб чиқариш соҳасига тобора кспроқ стказишни билдиради. Бундай стиш келгусида слпи ишлаб чиқариш ссиши учун бугун озиқ-овқат ва кийим камроқ ишлаб чиқаришни билдиради. Қашшоқлиқда сшовчи одамлар ксп бслган мамлакатлар учун ишлаб чиқариш даражасининг озгина пасайиши ҳам оммавий очарчиликни келтириб чиқаради. Хайристки, кам ривожланган мамлакатларда турмуш даражасига путур етказмаган ҳолда модернизаяис стказишда ёрдам берадиган халқаро ташкилотлар бор.
-
Бу товарлар ва хизматлар қай тариқа ишлаб чиқарилиши керак?
Бирор мактаб ёки уй, завод ёки автомобиль заводи қуриш, ер майдонидан фойдаланишнинг бир нечта варианти бслади. Мактаб ксп қаватли бсладими
ёки бир қаватлими? Автомобиль йиғиш конвейерида роботлар ишлайдими? Қанча ерга пахта ва қанча ерга буғдой скилади?
Кспчилик ҳолларда давлат қурадиган мактаб биносидан ташқари бошқа барча қарорларни хусусий шахслар қабул қиладилар. Дунёнинг бошқа қисмида сса автомобиль ишлаб чиқариш ҳақидаги қарорни давлат қабул қилади. Қишлоқ хсжалигига келганда, бир қатор мамлакатларда қарор қабул қилиш давлатга ҳавола стилади, бошқаларида қарор топган анъаналарга амал қилинади, учинчиларида қарорни бизнесменларнинг сзлари қабул қиладилар.
Мамлакатда ишлаб чиқарилган товарлар ва хизматлардан ким фойдалана олади? Барча талабларни қондириш учун маҳсулот етарли ишлаб чиқарилмаганлиги сабабли маҳсулот тақсимоти механизмини тушуниб олиш керак. Масалан, ким лимузинда юра олади, ким умумий транспортдан фойдаланади ва кимга пиёда юришга тсғри келади.
Жамист бу саволларга турли усулларда жавоб беради. Баъзи мамлакатларда зодагонлар оиласида туғилган одам бошқаларга қараганда миллий даромаднинг каттароқ қисмидан фойдаланиш кафолатини олади. Бошқа мамлакатларда ким бадавлат, ким камбағал бслишини белгилайдиган асосий омиллар — бозор тизими ва хусусий мулкчиликдир.
-
Иқтисодий тизим турлари
Ҳар бир жамист Аима, Қандай ва Ким деган саволларга сз жавобларини ишлаб чиққан. Бу саволларга жавоб бериш услубига ксра иқтисодий тизимлар уч турга: анъанавий, бозор ва буйруқбозлик иқтисодиётига бслинади.
Анъанавий иқтисодиёт. Аомиданоқ ксриниб турибдики, Аима. Қандай ва Ким саволларига бу ерда анъаналарга асосланиб жавоб олинади.
Анъанавий иқдисодий тизимлар одатда дунёнинг снг узоқ минтақаларида жойлашган. Бундай тизимларни бошқалардан ажралган ҳолда сшайдиган қабилалар ёки гуруҳлар ва ҳатто бутун-бутун мамлакатларда учратиш мумкин. Ҳозир улар илгаригига қараганда кам учрайди. Одатда анъанавий тизимларда одамлар қишлоқларда сшайди ва қишлоқ хсжалиги билан ёки шунга схшаш балиқчилик ёки овчилик билан шуғулланадилар. Бундай жамистларда ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар ва хизматлар одатда снларча ва юзларча йиллар мобайнида сзгармай келади. Улар ҳамма ишларни аждодлари қандай қилган бслса, худди шу тарзда бажаради. Хуллас, анъанавий иқтисодиётда нимани қай тариқа ишлаб чиқариш ғост секин сзгарадиган урф-одатлар билан белгиланади. Бундай хсжаликда ишлаб чиқарилган нарсаларни ким олади? Кам нарса ишлаб чиқарилгани сабабли кспчилик одамлар аранг тирикчилик қилади: уларда бир илож билан сшашга кифос қиладиган нарсалардан бошқа ҳеч вақо булмайди. Баъзан, ҳосил кам бслганида, жамист аъзоларининг бир қисми сзини боқа олмай, қабилани тарк стади ёки слиб кетади. Мсл ҳосил олинган хайрли йилларда тирикчилик учун керагидан ҳатто кспроқ маҳсулот бслиши мумкин. Ана шундай қсшимча маҳсулот бслганида у ҳам анъанавий усулда тақсимланади. Масалан, қабила бошлиғига ёки ер сгасига берилади, қолган қисми одатга мувофиқ тақсимланади.
-
Марказлаштирилган буйруқбозлик иқтисодиёти.
Марказлаштирилган иқтисодиётга сга бслган тизимлар учун режалар тузадиган ва амалга оширадиган сиёсий раҳбарларга муҳандислар, иқтисодчилар, компьютер бсйича муҳандислар, саноат вакилларидан иборат «режачилар» деб аталувчи юксак малакали ходимлар гуруҳи маслаҳат бериб туради.
Аниқроқ қилиб айтганда, айни режачилар қандай товарлар ва хизматлар ишлаб чиқарилиши кераклигини белгилайди. Агар уларга кемасозлик ссиши, металл ишлаб чиқариш сса пасайиши керакдай туюлса, худди шундай буйруқлар ишлаб чиқилади. Озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқаришни ошириш зарур бслса, трактор ишлаб чиқаришни кспайтиришни ёки қсшни мамлакатларидан сғит сотиб олишни режалаштириш мумкин. Худди шу режаларда фермерларда қсшимча ишчи кучи ҳамда ферма маҳсулотини ташийдиган ва қайта ишлайдиган қсшимча транспорт ва қайта ишлаш қувватлари ксзда тутилиши керак.
Буйруқбозлик иқтисодиётида товарлар қай тариқа ишлаб чиқарилади? А ежачилар қандай маҳсулотлар ишлаб чиқарилиши кераклигини ҳал қиладилар. Автомобиль ишлаб чиқарувчи снги йиғув линиссини қаерга жойлаштиришни ва қандай вариант танлашни: қсшимча ишчиларни ёллаш ёки ста снги техникадан фойдаланиш керакми сканлигини ҳам улар ҳал қиладилар.
Мамлакат сиёсий раҳбарлари йсналтирилиб турадиган айни шу режачилар товар ва хизматларни ким олишини белгилайдилар. Улар иш ҳақи даражасини, фоиз, фойда ва рента меъёрини белгилаб, бу товарларни ким олади деган саволга бевосита жавоб берадилар.
Кейинги пайтларгача СССА , Хитой, Албанис ана шундай иқтисодий тизим мамлакатлари турига кирар сди.
-
Бозор иқтисодиёти. «Ва ҳоказо» деб ном чиқара бошлаган ёшлар гуруҳи телевизион коняертда сски замонлардаги ковбой стикларида чиқишди. Артасига барча дсконлардан харидорлар «Ва ҳоказо» қатнашчиларникига схшаш стик қидириб қолишди. Аввалига дскондорлар харидорларнинг шу қадар сски замон пойабзалига талабини ҳазил деб билдилар, лекин вазистни тезда пайқаб олдилар. Шундан кейин анча вақтгача бу пойабзал десрли барча дсконларда харидоргир бслиб турди.
Бу воқеа анъанавий ёки марказлаштирилган иқтисодий тизим доирасида содир бслиши мумкин смас сди. Анъанавий иқтисодиётда кийим-кечак тамойили ксп йиллар давомида аста-секингина сзгариши мумкин. Буйруқбозлик иқтисодиётида жамоатчилик фикрининг тазйиқи остида ана шундай пойабзал ишлаб чиқарилиши режалаштирилиши мумкин, лекин бундай қарор қабул қилиш ёки рад стиш фақат тепадагиларга боғлиқ. Бозор тизимида ёки баъзан сркин тадбиркорлик тизими деб аталадиган муҳитда харидорлар ана шундай пойабзал сотиб олмоқчи бслсалар, у дсконларда пайдо бслади.
Бозор иқтисодиёти деганда биз хсжалик юритишнинг шундай тизимини тушунамизки, бунда қсплаб алоҳида харидорлар ва сотувчилар жамланиб, Аима, Қандай ва Ким саволларига жавоб беради.
-
Бозор иқтисодиётига хос сна бир қанча муҳим жиҳатлар бор. Улардан бири — хусусий мулкчилик. Хусусий мулкчилик деганда айрим одамлар ва фирмаларнинг ишлаб чиқариш воситаларига сга бслиш ҳуқуқини тушунамиз. Бозор слементлари анъанавий иқтисодиётда ҳам, марказлаштирилган иқтисодиётда ҳам бслса-да, асосий ишлаб чиқариш воситалари (корхоналар, заводлар, фермалар ва ҳоказо) одатда ижтимоий мулк ҳисобланади. Бинобарин уларга одамларнинг бир гуруҳи ёки давлат сгалик қилади. Бозор тизимида ишлаб чиқариш воситалари хусусий шахсларга тегишлидир. Хусусий мулкчилик одамларни сотилиши ва фойда келтириши мумкин бслган товарлар ишлаб чиқаришга ундайди.
Фойда кетидан қувиш (кспинча бу фойдага ундаш деб юритилади) — бозор тизимининг иккинчи жиҳатидир. Бу нарса ишлаб чиқарувчиларни харидоргир товарлар ишлаб чиқаришга ва уларни бозорга сотиб олиши мумкин бслган нарҳда етказиб беришга мажбур қилади.
Фойдага ундашнинг айни шу талаби сотувчиларни маҳсулотни снг кам харажат билан ишлаб чиқаришга мажбур қидади. Аима учун? Чунки снг кам харажат: 1) фойдани, съни сотиладиган нарх билан харажатлар орасидаги тафовутни ошириш; 2) рақобатчилар билан курашда нархни пасайтириш; 3) ҳар иккаласига сришиш имконини беради.
Керакли нарса ишлаб чиқарадиган тадбиркорлар фойда олишга умид қилишлари мумкин. Агар улар жуда ортиқча ёки жуда кам ишлаб чиқариб, ғост паст ёки ғост юқори нарх белгиласалар, фойдасиз қолишлари мумкин. Аслида сса, улар кспинча ҳатто зарар ксрадилар.
Истеъмолчиларнинг муносабати ишнинг авж олишига ҳам, унинг тугатилишига ҳам олиб келиши мумкин.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/applied/0004-1.jpg)
-
«Ва ҳоказо» гуруҳининг юз минглаб мухлислари айни ана шундай пойабзал излаб, дсконларга кетма-кет келаверишганидан кейин дскондорлар уларни ана шу товар билан таъминлашга мажбур бслишди. Улар бу иш снги фойда келтиришини пайқаб, шундай қилишди. Лойабзал ишлаб чиқарувчилар сзларининг улгуржи харидорларидан талаб сзгарганини тезда билиб олдилар ва бу талабни қондиришга қарор қилдилар, чунки улар ҳам фойданинг ссишидан манфаатдор сдилар.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/applied/rbon28l.jpg)
-
Аралаш иқтисодиёт. Давлатнинг роли ва хусусий мулкчилик мавжудлигига қараб буйруқбозлик ва бозор иқтисодиети бир-биридан фарқ қилади. Юқорида ксрдикки, буйруқбозлик иқтисодиётида заводлар, шахталар ва бошқа асосий ишлаб чиқариш ресурслари давлат қслида. Бундан ташқари Аима, Қандай ва Ким деган асосий саволларга ҳам давлат режалаш органлари жавоб беради. Бозор иқтисодиётининг сътибори сса аксинча, айни шу саволларга жавоб беришда айрим харидорлар ва сотувчиларнинг қарорларига қаратилган бслиб, ишлаб чиқариш воситалари хусусий шахсларга тегишлидир. Бундай ҳолда давлат нисбатан камроқ роль сйнайди.
Аммо ҳозирги кунда «соф бозор» иқтисодиёти йуқ. Бозор иқтисодиётига сга бслган мамлакатларда аксарист иқтисодий ечимларни бозор белгиласа-да, уларда давлатнинг роли тобора ошиб бормоқда.
Бозор кучлари билан давлат иштирокининг бу қсшилуви кспгина демократик мамлакатлар тизимини аралаш иқтисодиёт деб аташ имконини берди.
Хитой ва бошқа бир қатор коммунистик мамлакатлар иқтисодиётидаги сзгаришлар уларнинг иқтисодиётига бозор слементларини жорий стишга қаратилгандир. Хусусий мулкда бслган корхоналар вужудга келганлиги сабабди иқтисодчилар бу тизимларни ҳам аралаш иқтисодиёт жумласига киритмоқдалар.
-
Якун чиқарамиз:
Биз иқтисодиётни имконистлар чекланганлиги ва танлаш ҳақидаги таълимот сифатида таърифладик. Инсон талаблари аслида чексиз бслиб, айни вақтда уларни қондириш учун зарур ресурслар чекланганлиги сабабли имконистларнииг чекланиши вужудга келади.
А есурслар, ёки бошқача қилиб айтганда, ишлаб чикариш омиллари — ер, меҳнат, капитал ва тадбиркорликдир. А есурсларнинг сгалари улардан фойдаланиш свазига рента, иш хақи, фоиз ва фойда оладилар.
Хамма вақт ресурслар муайсн даражада чекланганлиги туфайли товар ва хизматлар ишлаб чиқаришда имконистларимиз чегараси ҳам мавжуддир. Шу сабабли айрим одамлар, фирқалар ва ҳукумат сз истакларидан айримларини танлашга мажбурдирлар, бунда улар мавжуд ресурслардан фойдаланиб, снг ксп фойда олишга интиладилар.
Чекланмаган истаклар ва чекланган имконистлар шароитида ҳар бир жамист қуйидаги асосий саволларга жавоб олиши керак:
* Қайси товарлар ва хизматлар қанча миқдорда ишлаб чиқарилиши керак?
* Бу товарлар ва хизматлар кай тариқа ишлаб чиқариши керак?
* Бу товарларни ким сотиб олади ва улардан фойдалана олади?
Бу асосий саволларга жавоб бериш усулини иқтисодий тизим белгилайди. Иқтисодий тизимлар уч гуруҳга: анъанавий, буйруқбозлик ва бозор тизимларига булинади. Уларнинг номидан ксриниб турибдики, анъанавий тизимда ресурслар таркиб топган одатларга ксра, буйруқбозлик иқтисодиётида ҳукуматдаги режачилар томоиидаи тақсимланади. Бозор иқтисодиётида ресурслар талаб ва таклиф қонуиига мувофиқ ишлатилади.
1-дарс тугади
-
1-дарс учун Қсшимча мутолаа
Ишлаб чиқариш имконистлари сгри чизиғи
Танлаш заруристи ва муқобил қиймат омилини ишлаб чиқариш имконистлари сгри чизиғи ёрдамида тасвирлаш мумкин. Биз келтирадиган мисолда фақат икки маҳсулот: қурол-сроғ (тсплар, танклар, ракеталар ва ҳоказо) ҳамда озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариладиган афсонавий Иқтисод мамлакатини қуриб чиқамиз. Соддалаштириб бу маҳсулотларни «тсплар» ва «ёғ» деб атаймиз.
Акспертларниг аниқлашича, бу мамлакатнинг бутун аҳолиси фақат ёғ тайёрлаш билан шуғулланса, йилига 15000 тонна ёғ ишлаб чиқаради. Миллатининг барча ресурслари тсп ишлаб чиқаришга сафарбар қилинса, йилига 6000 та тсп тайёрланади. Табиийки, айни вақтда тсп ҳам, ёғ ҳам ишлаб чиқарилиши мумкин. Бу имконистлар қуйидаги жадвалда акс сттирилган.
Ишлаб чиқариш имконистлари жадвали
Вариант Ағ (тонна) Тсп (дона)
1 15000 0
2 12000 2000
3 10000 3000
4 6000 5000
5 3000 5500
6 0 6000
-
Қуйидаги график иқтисод мамлакатининг тсп ва ёғ ишлаб чиқаришдаги снг катта имконистларини ксрсатади.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/applied/production-possibilities.jpg)
-
Масалан, А нуқтасида 10 000 тонна ёғ ишлаб чиқарилган ҳолда 3 000 дона тсп тайҳёрлаш мумкин. Ҳукмдор тсп ишлаб чиқаришни 5000 донага етказмоқчи бслса (В нуқтаси), ёғ тайҳёрлашни 6000 тоннагача қисқартиришга тсғри келади. Бунинг маъноси шуки, қсшимча 2000 дона (3000 срнига 5000 та) тсп ишлаб чиқариш Иқтисод мамлакатини 4000 тонна (10000 срнига 6000 тонна) ёғдан воз кечишга мажбур стади. Бу танлаш муқобил қиймат тамойилини акс сттиради. Иқтисодчилар бундай чизмани кспинча ишлаб чиқариш имконистлари чегараси деб атайдилар, чунки у миллат сзининг барча ресурсларидан фойдаланиб сриша оладиган ишлаб чиқаришнинг имкони бслган снг катта ҳажмини акс сттиради. Айтайлик, Иқтисод слкасида ҳозирги вақтда 6000 тонна ёғ ва 3500 дона тсп ишлаб чиқарилмоқда (X нуқтаси). Бу сса мамлакатда маҳсулот ишлаб чиқаришни кспайтириш учун фойдаланилиши мумкин булган қсшимча ресурслар борлигини билдиради. Айтайлик, ҳукмдор Иқтисод мамлакатида 12000 тонна ёғ ва 4000 та тсп ишлаб чиқарилишини хоҳлаб қолди (Y нуқтаси). Сизнинг иқтисодчи сканлигингизни сшитган ҳукмдор сизнинг бу хусусдаги фикрингизни ссраса, унга нима деган бслардингиз?
-
2-дарс
ДАВЛАТАИАГ ИҚТИСОДИЙ ТИЗИМИ
Дарснинг асосий муаммолари:
Ушбу дарсни сқиганда, қуйидаги масалаларга сътибор беринг:
* Бозор иқтисодиётига асосланган давлатлар иқтисодий тизими Аима, Қандай ва Ким деган саволларга қандай жавоб беради?
* Аима учун хусусий мулк, нарх белгилаш тизими ва рақобат сркин тадбиркорликнинг устунлари деб аталади?
* Фойда, иқтисодий худбинлик ва бошқа омиллар иқтисодиётнинг ривожланишига қандай таъсир қилади?
* Давлат иқтисодий тизимида ҳукуматнинг роли қандай?
* Уй хсжаликлари, фирмалар ва ҳукумат сртасидаги «доиравий айланма» пулни товар ва хизматларга айирбошлаш орқали қай тариқа амалга оширилади?
* Иқтисодий устивор жиҳатлар қай тариқа давлатнинг иқтисодий тизими ютуқларини баҳолаш имконини беради?
Ҳар йили сентсбрь ойида сқувчилар дафтар, қоғоз ва бошқа зарур нарсаларни сотиб оладилар. Сизга зарур барча товарлар дсконларнинг пештахталарига амалда қай тариқа келиб қолиши хусусида сйлаб ксрганмисиз? Аима учун мактаб ашёлари асосан сентсбрда кенг ксламда сотиладию, бошқа пайтларда дсконлар ҳар хил совғалар ёки баҳорги табрикномалар сотишга зср беришади? Бунинг устига нега дсконларда барча зарур товарлар доимо бслади? Бу нарса ривожланган давлатлар ижтимоий ва иқтисодий тузилмаларининг — сркин тадбиркорлик туфайли таъминланади.
-
Аркин тадбиркорлик асослари
Аркин тадбиркорлик тизими бошқа иқтисодий тизимлардан сзининг алоҳида анъаналари ва хатти-ҳаракатидаги айрим жиҳатлари билан фарқ қилади. А ивожланган давлатлар иқтисодий тизимининг бундай устунлари хусусий мулк, нарх белгилаш тизими ва рақобатдир.
Хусусий мулк. Бошқа кспгина одамлардан фарқли слароқ тадбиркорлар бирор тадбиркорлик билан шуғулланиш ва фойда олиш мақсадида тасарруф қилиш учун мулкка сга бслишлари мумкин (Масалан, АҚШда товарлар ва хизматларнинг тахминан 90 фоизини хусусий мулкдаги фирмалар ишлаб чиқаради). Хусусий мулкчилик ҳуқуқидаги рағбатланган мулк сгалари табиий ресурслар ва капиталдан снг самарали фойдаланадилар. Аима учун? Чунки улар фойдаланиш учун истеъмолчи хоҳлайдиган ва арзон нархдаги нарсаларни ишлаб чиқариш кераклигини биладилар. Хусусий мулкчиликнинг афзалликларини ва унинг рағбатлантирувчи ролини замонавий иқтисодиётнинг отаси Адам Смит «Халқлар бойлигининг табиати ва сабаблари тсғрисида тадқиқот» деган мумтоз асарида биринчи бор батафсил баён қилиб берган.
-
Аарх белгилаш тизими. Аархлар биз нима сотиб олиш истагимиз ва имконистимизни, сқишни давом сттиришимизни ёки мактабдан кейин дарҳол ишга боришимиз кераклигини, қаерда, қачон завод қуришни, бизнесининг қайси тури муваффақистли ва қайси тури муваффақистсиз бслишини белгилайди. Ҳатто ишлаб чиқариладиган кийимларнинг шакл-шамойили ва ранги ҳам нархларга боғлиқ бслади.
Аарх — ашёлар ва хизматларнинг пулда ифодаланган қиимати бслиб, у шу қадар ксп жиҳатларни сз ичига олади, ҳамда харидорлар ва сотувчилар хатти-ҳаракатида шу кадар кучли таьсир қиладики, иқтисодчилар ривожланган давлатлар иқтисодиётини кспинча нарх томонидан бошқариладигаи тизим деб атайдилар.
Аарх белгилаш қуйидага асосий саволларга ҳам жавоб беради: Товарлар ва хизматларнинг Қайсидари ишлаб чиқарилади? Бу товарлар ва хизматлар Қандай ишлаб чиқарилади? Уларни Ким олади?
-
Аима деган саволга нарх белгилаш тизими қай тариқа жавоб беради? Харидорлар кспроқ маҳсулот олишни истасалар, бунинг учун каттароқ ҳақ тслашга тайёр бсладилар. Аархларнинг ошиши снги ишлаб чиқарувчиларни жалб қилади. Ишлаб чиқариш кенгайиши билан улар қсшимча ишчиларни ёллашга мажбур бсладилар, бу сса иш ҳақининг кспайишига олиб келади. Маҳсулотга талаб камайгач, аксинча бслади. Аархлар пасасди, кспроқ фойда олиб ишлай олмайдиган ишлаб чиқарувчилар синадилар ёки бошқа маҳсулот тайёрлашга стадилар, шу тарзда ишлаб чиқариш талаб даражасигача қисқаради.
Қандай деган саволга нарх белгилаш тизими қай тариқа жавоб беради? Аарх белгилаш тизими сотувчи снг кам сарфлаб снг ксп фойда ола биладиган тарзда товар ишлаб чиқаришда ёрдам беради.
Стенли Ли газета етказиб бериш хизматининг сгаси. У дарслардан олдин ёки кейин велосипедда газета ташийдиган 10-15 сқувчини ёллайди. Бир куни Стенли ҳисоблаб чиқса, газета етказиб бериш учун 10-15 сқувчига тслашдан ксра автомобили булган бир кишини ёллаш арзонга тушар скан. У сқувчиларни бсшатиб, сша кишини ёллайди.
Ким деган саволга нарх белгилаш тизими қандай жавоб беради?
Ўрта мактабни тамомлаганлар одатда срта маълумоти бслмаганларга қараганда, профессионал спортчилар, хат ташувчиларга, врачлар ва адвокатлар стенографист ва қоровулларга қараганда кспроқ маош оладилар. Лрофессионал спортчилар, врачлар ва адвокатларнинг маошлари камроқ маош оладиганларга нисбатан кспроқ товарлар ва хизматлар сотиб олиш имконини беради.
Шу тарзда, одамлар бажарадиган ишларини баҳолаб, нарх белгилаш Ким деган саволга жавоб беради.
-
А ақобат. А ақобат деганда сотувчилар сртасидаги ва харидорлар сртасидаги мухолифлик тушунилади. Сотувчилар харидорларга зарур товарларни снг арзон нархда ишлаб чиқаришга интилиб, рақобат қилади. Харидорни жалб қилиш учун нархни камайтира олмайдиган ёки бундай қилишни истамайдиганлар сз товари ва хизматини сота олмайди. Бундай рақобат ҳаммамиз учун фойдалидир.
* Бу — бизга фойдали, чунки биз истаган ва жуда асқотадиган товарлар бслишини таъминлайди. Ишлаб чиқарувчилар истеъмолчининг талабини қондирмаса, бу талабни уларнинг рақобатчилари қондиришини билади.
* Бу — бизга фойдалидир, чунки ишлаб чиқарувчилар доимо самаралироқ ишлашга интилишга мажбур бслади. Шу туфайли ресурслар тежалади, ишлаб чиқариш ҳажми ортади ва нархлар пасайиши туфайли турмуш даражаси ошади.
Харидорлар ҳам сзаро рақобат қилади. Қурби еттанлари лаҳм гсшт сотиб олади. Камбағалроқлар қийма, жсжа ёки сосиска сотиб олади. Бошқача қилиб айтганда, лаҳм гсшт учун курашда қимматроқ нархни тслай олмайдиганлар ютқазади.
-
Фойда ва бошқа иқтисодий омилларнинг роли
Агар биз хусусий мулк, нарх белгилаш ва рақобат сркин тадбиркорлик тизимининг пойдеворини ташкил қилади, деб ҳисобласак, фойда ва бошқа иқтисодий рағбатлар бу иншоотни мустаҳкамловчи яементдир.
Иқтисодий рағбатларнинг роли. Иқтисодий рағбатлар нимани, қаерда сотиб олиш нистимизга таъсир қилади. Масалан:
* Истеъмолчилар сарфлаган вақти ва йсл кирасига қараганда кспроқ тежай оладиган бслса ёки сифатлироқ товар олмоқчи бслса, шаҳарнинг бошқа бурчагига ҳам боради.
* Иш берувчилар ишловчилар сонини кспайтиришни ёки малакалироқ ишчи кучи жалб қилишни истасалар, иш ҳақини оширади ва (ёки) меҳнат шароитини схшилайди.
* Банкка пул қсйганлар бошқа банкда фоиз ставкаси юқорироқ сканини билса, пулини унга бажонидил стказадилар.
* Тадбиркорлик снг ксп фойда оладиган тарзда иш юритади.
Анг ксп фойда орқасидан югуриш ривожланган мамлакатлардаги бозор тизимларида асосий иқтисодий рағбатдир. Мутахассислар буни иқтисодий худбинлик деб атайдилар. Тсғри, инсон қилган ишларнинг ҳаммасини иқтисодий фойда билан боғлаб бслмайди. Ишчилар бошқа минтақага бориб ишлашни хоҳламаслиги сабабли қсшимча пулдан воз кечиши мумкин. Фирма кспинча сз фойдасидан хайрис ва бошқа жамоат ташкилотларига маблағ ажратади. Ота-оналар фарзандларини уйда тарбислаш мақсадида ишлашдан воз кечадилар. Харидор муайсн дсконни арзон мол сотгани учун смас, балки бошқа юзларча сабабга ксра афзал ксриши мумкин.
-
Фойданинг роли. Фойда — бутун тушумдан ишлаб чиқариш харажатлари чегириб ташланганидан кейин қолган пулдир.
Аз кунларидан бирида Чарли тежаб юрган 12 доллар пулига лимон, шакар, муз, қути ва қоғоз стаканчалар харид қилди. У булардан лимонад тайёрлаб, стаканини 25 яентдан сота бошлади. Кечга бориб, бутун лимонад сотиб бслингач, Чарлининг қслида танга ва қоғоз пуллар жам бслиб, 25 доллар тспланди. «Қани бир ҳисоблаб ксрайликчи, — деди Чарли кечқурун, — лимонад тайерлаш ва сотишга мен 12 доллар сарфладим, тушум сса 25 доллар бслди. Менимча, чакки смас». Бу ҳолда Чарли тайёрлаган лимонад таннархи 12 доллар бслди, тушум сса 25 долларга етди. 13 доллар тафовут унинг иш ҳақи ва фойдасидир.
Фойда олишга интилиш (фойда иштиёқи) иқтисодий тизимининг харакатлантирувчи кучидир. Шуни сслатиш лозимки, ҳар қандай иқтисодий тизимнинг вазифаси товар ва хизматлар ишлаб чиқариш учун ресурсларни бирлаштиришдан иборат. Ер, меҳнат, капитал ва тадбиркорлик ана шундай ресурслар жумласига киради.
Тадбиркорлар, агар фойда келтирадиган бслса, ер ва бошқа табиий бойликларни сотишлари ва сотиб олишлари мумкин. Бу бойликлардан фойдаланганда ҳам улар снг ксп фойда олишга интилади.
Ализа Акли мерос булиб қолган фермани «Froebl Development Company» фирмасига сотишга аҳд қилди. Харидор бу ерда савдо маркази қурмоқчи. Ализа сз фирмасини сотганида фермада ишлаганидан ксра анча ксп пул олишини билади. Фойда олиш иштиёқи Ализани сз мулкини сотишга, «Froebl Development Company» фирмасини сса савдо маркази қуришга қизиқтиради.
-
Фойда ишчи кучи тақсимотига ҳам таъсир қилади.
Телевизор фабрикаси ёпилгач, Сснфорд Шумвей ишсиз қолди. Компанис спонлар билан рақобатга бардош бера олмай, ишни тугатишга мажбур булди. Сснфорд снги тамаддихоналардан бирига бошқарувчилик ишига жойлашди. Бу ҳолда корхонанинг фойда олишга қобилистсизлиги ҳодимларни ишдан бсшатишга мажбур қилди. Худди шу пайтда «тезкор ошхоналар» саноатида фойданинг ортиб бориши бошқа компанисга қсшимча ходимлар ёллаш имконини туғдиради. Ҳар иккала ҳолда ҳам биз фойданинг бор-йсқлиги ишчи кучини жойлаштиришга қандай таъсир қилишини ксрамиз.
Фойда сармос жойлаштирилишини ҳам белгилайди.
Яқинда «Тежамли бека» супермаркети касса аппаратларига штрих кодларни ҳисобловчи автомат қурилмалар срнатди. Унинг сгаси оддий стикеткадаги нархларни сқиб стиришга қараганда кодларни ҳисоблаш жараёни тезроқ рсй беришини пайқаб олди. Янги аппаратли кассалар самаралироқ ишлайди. Демак, кспроқ маҳсулот сотиб, кспроқ фойда олиш мумкин.
Фойда орқасидан югуриш тадбиркорларни сз сармоссини (пулини) таваккал қилиб сарфлашга, ходимлар ёллашга, ҳамда товар ва хизмат ишлаб чиқариш учун барча зарур нарсаларни сотиб олишга мажбур қилади. Фойда маҳсулот сифатини схшилаш, унинг таннархини пасайтириш ва рақобатчиларга нисбатан кспроқ товар сотишга ундайдиган туртки ҳамдир.
-
Аркин тадбиркорлик: назарис ва амалиёт
Ҳозирги замон иқтисодиёт фанининг отаси Адам Смит иқтисодиётни мустақил ривожланадиган оламдек тасвирлаганди. Бунда давлат ғост кичкина рол сйнайди. У сз нуқтаи назарини изоҳлаб, тадбиркорга: давлат сизга қай тариқа ёрдам бера олади, деб савол берган франяуз давлат арбоби ҳақидаги нақлни келтиради. Тадбиркор: «Lassiez-nous faire» (бизларни тинч қсйинг) деб жавоб берган скан. Ўша пайтдан бери laissez faire атамаси бизнесни бошқаришда давлат ҳуқуқларининг чекланишини билдиради.
Аркин тадбиркорлик тизими мавжуд бслишига қарамай харидорлар ва сотувчилар иқтисодий ҳокимистни давлат билан баҳам ксришга мажбурдирлар. Бу сса хусусий мулк, нарх белгилаш тизими ва рақобат деганда биз тасаввур қиладиган сркинликни муайсн даражада чеклайди. Масалан, давлат:
* Минтақада слектр снергисни ким сота олишини ҳал қилади.
* Қандай дори-дармонлар сотилиши мумкинлигини назорат қилади.
* Фаолистнинг бир қатор турларига (банклар, ресторанлар, такси) лияензис (рухсатнома) беради.
* Фермерлар сут етиштиришни мажбуран камайтирса, тафовутини тслайди.
* Бир қатор снг снги саноат товарларннп айрим мамлакатларга чиқарилишини ман қилади.
* Иш ҳақининг снг кам даражасини белгилайди.
* Бинолар ва турар жойлар қуриш меъёрларини белгилайди ва бунга риос стилишини назорат қилади.
-
Бозор иқтисодиётида ҳукуматнинг роли
Иқтисодиётда ҳукумат қандай роль сйнаши керак?
Ҳозир ҳам бу масалада иқтисодчиларнинг фикрларида фарқ бор. Иқтисодчиларнинг бир қисми Адам Смитга сргашиб, «laissez faire» тамойилига қайтиш ва иқтисодий ҳаётга давлатнинг аралашувини чеклаш тарафдори бслиб чиқмоқдалар. Бошқалари давлат фаолроқ роль уйнашининг тарафдоридир. Аммо, келишмовчиликларга қарамай, десрли ҳаммалари бир қатор иқтисодий вазифаларни айни давлат снг схши тарзда бажара олади, деган фикрга қсшилади. Бу вазифалар жумласига қуйидагилар киради:
"¢ Бозор иқтисодиётини ҳимос қилиш.
"¢ Умум фойдаланадиган товар ва хизматлар билан таъминлаш.
"¢ Қсшимча оқибатларни ҳисобга олиш.
"¢ Муҳтожларга ёрдам бериш.
"¢ Аҳолининг айрим гуруҳларига ксмаклашиш.
"¢ Иқтисодиётни барқарорлаштириш.
Келинглар, давлатнинг иқтисодий роли хусусида батафсилроқ тсхталиб стамиз.
-
Бозор иқтисодиётини ҳимос қилиш. Адам Смит тасвирлаган оламда кспдан-ксп майда фирмалар истеъмолчининг пулини қслга киритиш учун мусобақа қилишарди. А ақобат сотувчиларни истеъмолчиларга керакли товарни мумкин қадар арзон нарҳда чиқаришга мажбур стар сди. Товари сифат ёки нарх андозаларига мос келмайдиган сотувчилар сотув ҳажмининг камайишига ва синиш хавфига дучор бслади. Айни пайтда таннархни камайтириш ва сифатни схшилаш йслидаги харажатлар чекланган иқтисодий ресурслардан самаралироқ фойдаланишга олиб келади. А ақобат бслмаса ёки у заиф бслса, бунинг акси рсй беради. Истеъмолчиларда бошқа бирор кишидан товар сотиб олиш имконисти бслмайди, бинобарин ортиқча харажатларни камайтириш ва нобудгарчиликка барҳам бериш зарурати қолмайди. Бундай вазистда нархни бозор воситалари смас, ишлаб чиқарувчиларнинг сзлари белгилайди. Шу сабабли рақобатнинг етишмовчилиги нархнинг ошиб кетиши, ресурсларнинг беҳуда сарфланиши ва турмуш даражасининг пасайиши хавфини оширади, чунки аҳоли камроқ товар сотиб оладиган аҳволга тушиб қолади. Бозор иқтисодиётини ҳимос қилиш учун мамлакатнинг қонун чиқариш органлари монополисга (скка ҳокимликка) қарши қонунлар қабул қилишган. Бу қонунлар рақобатнинг сусайиши ва монополислар молисвий қудратининг ссиши йслига тссиқ солади. Ўзлари сотадиган товар ва хизматлар нархини белгилаш учун бозорни назорат қилиш имконига сга бслган фирмалар монополис деб аталади. Давлатлар рақобатни рағбатлантириш тадбирларини ҳам ксрмоқда. Кейинги пайтларда авиаяис йсллари, юк транспорти, банклар фаолистини тартибга солувчи қоидалар ва низомлар рақобатни рағбатлантириш мақсадида сзгартирилди.
-
Умум фойдаланадиган товар ва хизматлар билан таъминлаш. Ҳар куни ксплаб одамлар ишга қатнайди ва уйга қайтади. Йсл-йслакай улар иқтисодиётда давлат ролини сслатувчи кспгина нарсаларга дуч келади. Улар қатнайдиган йсл, светофорлар ва йсл белгилари, йслда ишловчи таъмирлаш бригадалари харажатлари ҳукумат гарданидадир. Давлат ана шу товар ва хизматларнинг ишлаб чиқарилишини таъминлайди, чунки хусусий компанислар бу билан шуғулланишни хохламайди ёки шуғуллана олмайди. Бозор тизими доирасида ишлаб чиқарилмайдиган ва шу сабабли одамларни давлат таъминлашга мажбур бслган товарлар умум фойдаланадиган товарлар ва хизматлар секторини ташкил килади. Мудофаани таъминлаш, асропортлар, истироҳат боғларини тартибли сақлаш, санитарис назорати, ксчаларни ёритиш шу жумлага киради.
Бозор иқтисодиёти бу товар ва хизматларни ишлаб чиқараолмаслигининг сабаби иккита:
1. Бунинг учун айрим кишилардан ҳақ ундириш ва бу хизматлардан уларнинг фойдаланишига имкон бермаслик қийин.
* Шаҳар марказидаги ксча чироқлари шуъласидан бутун аҳоли «фойдаланади». Ксча ёриткичларидан бунинг учун ҳақ тсламаган айрим кишиларнинг фойдаланишларини таъқиқлашнинг иложи йсқ.
* Миллий қуролли кучлар барча фуқароларни ҳимос қилади, шунингдек машиналар тез юришига мслжалланган давлат йсл шохобчаларидан ҳар бир киши наф ксради.
2. Товар ёки хизматларнинг бу турларини ишлаб чиқаришдан кутилган фойда сарфланган ҳусусий сармос срнини қоплай олмайди.
* Шаҳар боғлари ва миллий боғлар сратиш ва уларни схши сақлаш жуда қимматга тушади. Хусусий компанис фойда олишини таъминлаш уларга кириш ҳақининг жуда қиммат бслишига олиб келган бсларди.
* Космик тадқиқотлар учун ракеталар сратиш харажатлари айрим фирмалар учун ниҳостда қимматлик қиларди. Аммо технологис ривожи илдамлаб кетган ҳозирги пайтда хусусий тадбиркорлар сзларига тегишли йслдагиларни учирмоқдалар.
-
Қсшимча оқибатларни ҳисобга олиш. Айрим харажатлар бозор тизими учун бамисоли ташқи харажатлардир. Ана шу «ғайри бозор вазист»ни тугатиш ёки бу харажатлар срнини қоплаш давлат зиммасига тушади.
Англисдаги снги яеллюлоза-қоғоз комбинати ишлаб чиқарадиган қоғозини нашрчиларга, қоғоз қути ва қоғоз халта ссовчи фирмаларга ва бошқа йирик истеъмолчиларга сотади. Дарё оқими бсйлаб 50 милс қуйида жойлашган шаҳар дарёни комбинат булғагани сабабли ундан ичимлик сув ололмайди. Дарёни тозалаш катта куч-ғайрат ва анчагина харажат талаб қилади. Дарёларни булғатишни тақиқловчи қонунлар йсқ, деб фараз қилайлик. Комбинатнинг сз қоғозига белгилайдиган нархи бошқа фирмаларнинг ана шундай маҳсулоти таннархига ва нархига боғлиқ бслади. Комбинат дарёни тозалаш харажатларини сз харажатлари жумласига кирита олмайди, чунки у ана шу ишлар учун ҳақ тсламайди.
Бозор тизимида ҳеч нарса комбинатдан ва истеъмолчилардан дарёни тартибга келтириш харажатларини сз зиммасига олишни талаб қилмайди. Бозор муносабатлари доирасидан чиқувчи иқтисодий фаолист натижаларини ғайри бозор вазисти деб атайдилар. Ўз-сзидан маълумки, биз фараз қилган қоғоз комбинатининг дарё сувини булғатиши қсшимча зарарли оқибатга мисол бсла олади. Аммо бундай оқибатлар фақат зарарли смас, фойдали ҳам бслиши мумкин.
Айтайлик, комбинат сгаси бслган компанис идора учун снги иморат қураётир. Лойиҳада обод майдонча сратиш, танаффус вақтида сқин атрофдаги идора ходимлари дам олиши учун скамейкалар қсйилган боғ барпо стиш ксзда тутилган.
Ҳудудни шу тариқа ободонлаштириш бошқача, ғайри бозор вазистнинг намунасидир. Демак, боғдан фойдаланадиган одамлар унинг қурилиши ва сақланиши харажатларидан халос бсладилар. Барча қсшимча оқибатлар сингари бундай вазист бозор муносабатлари доирасига кирмайди. Аммо бу ҳолда оқибат хайрли бслиб чиқади. Бундай вазистлар бозор муносабатларидан ташқари бслгани сабабли жамист зарарли вазистларга йсл қсймаслик ва фойдали оқибатлар келиб чиқишини рағбатлантириш ҳуқуқини одатда ҳукуматга қолдиради.
-
Зарарли оқибатларни тугатиш. Ҳукумат зарарли оқибатларни тартибга солиш орқали ёки солиқ солиш орқали бартараф стиши мумкин.
Бартараф стиш муайсн фаолистни чекловчи ёки таъқиқловчи қонунлар ишлаб чиқишни ксзда тутади, масалан, қоғоз комбинати жойлашган ҳудуд чиқиндиларни дарёга оқизишни таъқиқловчи қонун қабул қилиши мумкин. Аки у бундай корхоналардан тозалаш иншоотлари срнатишни талаб қилиши мумкин. Ҳукумат зарарли ташқи оқибатларни тугатиш учун солиқ тазйиқидан фойдаланиши ҳам мумкин. Масалан, айтайлик, ҳудуд заҳарли чиқитлар оқизилгани учун солиқ солади. Бу солиқ ё қоғоз фабрикаларини сз оқава сувларини тозалашга мажбур стади ёки дарёни тозалаш мақсадида махсус фирмаларни жалб стиш учун фойдаланишга мслжалланган қсшимча маблағлар вужудга келади.
Хайрли оқибатларни рағбатлантириш. Фирмалар умумий ҳудудларни ободонлаштирган ҳолларда ҳукумат уларга субсидис бериб, рағбатлантириши мумкин. Субсидис — ҳукуматнинг ишлаб чиқарувчи ёеки истеъмолчига тсловларидир.
Муҳтожларга ёрдам дастурлари. Ҳукумат аҳолининг омади юришмаган гуруҳлари даромадларини ошириш ва уларни тенг иқтисодий имконистлар билан таъминлаш юзасидан бир қатор дастурларни амалга оширди. Бу дастурларга биноан камбағаллар, кексалар, ирқчилик ва бошқа камситиш қурбонлари ва бошқа муҳтож одамлар ёрдам оладилар.
Муҳтожларга ёрдам дастурлари иккита тоифага бслинади:
Муҳтожлар даромадларини оширувчи дастурлар. Давлат нафақалари, овқат олиш учун патталар ва ижтимоий суғурта бсйича бошқа тсловлар шу йслда ксрилаётган тадбирлар жумласига киради.
Кашшоқлик ва иқтисодий қийналиш сабабларини тугатувчи дастурлар. Ҳукумат камситишни таъқиқлаш ва одамларга зарур касб-ҳунар малакаларини сгаллаш имконини берувчи таълим дастурларини ривожлантириш орқали ана шу мақсадни ксзлайди.
-
Аҳолининг айрим гуруҳларига ксмаклашиш дастурлари. Ҳукумат тадбиркорлар, фермерлар, ишчилар ва алоҳида манфаатли бошқа гуруҳларга ёрдам бериш учун сз имконистларидан фойдалади. Божхона тссиқлари саноатни чет сллик рақиблардан ҳимос қилади. Латент ва муаллифлик ҳуқуқлари тсғрисидаги қонунлар ихтирочиларни, ёзувчиларни ва улар ҳамкорлик қиладиган фирмаларни ҳимос қилади. Давлат субсидислари ва қарзлари хонавайрон бслиш даражасига бориб қолган минглаб фермерларга сз ерларида ишлашни давом сттириш имконини бермоқда.
Иқтисодиётни барқарорлаштириш дастурлари. Тажриба шуни ксрсатадики, давлат иқтисодиётни барқарорлаштириш учун кспгина иш қила олади. Ҳукумат ишсизликни камайтиришга, нархларни барқарорлаштиришга, иқтисодий фаолликнинг ссишига ёрдам беришга интилади. Одамларни иш билан тсла банд қилиш, барқарор нархлар ви иқтисодий ссиш — давлат иқтисодий сиёсатининг учта снг муҳим мақсадидир.
-
Иқтисодиётда давлатнинг роли қанчалик катта?
Ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) — муайсн йилда мамлакатда ишлаб чиқарилган барча товар ва ҳизматларнинг жами қийматидир.
Иқтисодиётни срганар скансиз, сиз ҳсжалик ҳаётида давлат қандай роль сйнашини ва бу нарса ҳаммамизга қандай таъсир қилишини билиб оласиз.
ЯИМнинг фойдаланиш таркиби (%да)
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/applied/yaim.jpg)
-
Иқтисодиётдаги яиклли оқимлар
Иқтисодиётга бошқача назар ташлаш учун сзингизни давлат ҳудуди устидан учиб стаётган йслдошдаман, деб ҳис қилинг. Бу ғайриоддий йслдошда срнатилган афсонавий дурбин иқтисодиёт қандай ишлаётганини ксриш имконини беради. Дурбинда иқтисодиётнинг асосий қисмларини мслжалга олиб кузатиш имконини берадиган учта назорат мурвати бор. 1-мурват «Уй хсжалиги ва тадбиркорлик фирмалари» деб аталади. Келинг шу мурватни бураб, назаримизга тушган ҳодисаларни кузатайлик.
Истеъмолчи уй хсжаликлари ва тадбиркорлик фирмалари. Бизнинг ксзимизга аввало қуйидаги расм «истеъмолчи уй хсжаликлари» ва «тадбиркорлик фирмалари» ташланади.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/applied/uy-firma.jpg)
-
Истеъмолчилар — товар ва хизматлардан сз истакларини қондириш учун фойдаланадиган одамлардир. Биз ҳаммамиз истеъмолчимиз ва сз уй хсжалигимиз бор. Бинобарин, «истеъмолчи уй хсжалиги» тушунчаси давлатнинг ҳар бир аҳолисига тааллуқлидир.
Биз сз иқтисодий ҳаётимизда пул сарфлаб, ашёлар сотиб оламиз. Ишлаб топган пулимизни сарфлаб тадбиркорлик фирмаларига ишлаб чиқариш омилларини берамиз. Бунинг маъноси шуки, тсловларнинг турли шакллари (иш ҳақи, фойда, рента, фоиз) меҳнатимиз свазига сз ишимизга сга бслиш учун, шунингдек, сзимизга тегишли мулкдан фойдаланиш учун мукофот тариқасида келиб тушади.
Биз дурбин орқали биринчи бор назар ташлаганимизда ишлаб чиқариш омиллари уй хсжаликларидан тадбиркорлик фирмаларига оқиб стаётганиии ксрдик. Улар товар ва хизмат ишлаб чиқаришга сарфланиб, кейин товар ва хизматлар истеъмол қилиш учун аҳолига келиб етади.
Лул ишлаб чиқариш омиллари учун тслов сифатида тескари йсналишда: фирмалардаги уй хсжаликларига оқиб стади (йуқоридаги расм). Бу сса истеъмолчиларни товар ва хизматларни сотиб олиш учун маблағ билан таъминлайди.
-
Анди «Давлат» дсб аталадиган 2-мурватни бураб, нималар рсй беришига назар ташлайлик.
Бу доиравий айланишга давлатнинг аралашуви. Дурбин тсғриланиши биланоқ биз иқтисодиётнинг учинчи муҳим қисми — давлатни ксрамиз, у уй хсжаликлари ва фирмалар билан ёнма-ён назаримизга тушади.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/applied/G-C-F.jpg)
-
Бунда биз сна уй хсжаликларидан давлатга оқаётган хизматлар оқимини кузатамиз. Уни турли давлат муассасаларида ишлавтган одамлар сратадилар. Доиранинг учи давлат сз фуқароларига тақдим қиладиган хизматларга бориб тақалади.
Фуқаролар тслайдиган солиқлар тескари йсналишда — уй хсжаликларидан давлат томонга оқиб стади. Ўз навбатида давлат сз хизматчиларига маош тслайди ва бошқа хизматларга тсловларни амалга оширади.
Лул ва бошқа иқтисодий ресурсларнинг шу каби оқимлари давлат билан тадбиркорлик фирмалари сртасида сзаро қарама-қарши йсналишларда ҳаракат қилиб туради. Ички доирада биз товарларнинг ишлаб чиқарувчилардан давлатга томон ва хизматлар оқимининг давлатдан ишлаб чиқарувчилар томон ҳаракатини ксрамиз. Ташқи доирада давлат хариди учун тсланган пул фирмаларга оқиб стади, айни пайтда улардан ундирилган солиқ давлат хазинасига оқиб тушади.
-
3-мурватни бураб, биз иқтисодиётни тсла ҳолида: унинг учта снг мухим қисми — уй хсжаликлари, бизнес ва давлатни ҳамда уларни сзаро боғлайдиган пул ва ишлаб чиқариш ресурслари оқимларини ксрамиз.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/applied/full-circular.jpg)
-
Буни бошқачароқ қилиб, қуйидагича ҳаи тасвирлаш мумкин:
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/applied/oqim.jpg)
-
А¦иклли оқимлар ва слпи ички маҳсулот
Бир мамлакат доирасида бир йилда ишлаб чиқарилган товар ва хизматларнинг жами қиймати ЯММ деб аталишини юқорида айтиб стган сдик. Бу биз фараз қилган дурбин орқали ксрган товарларнинг сзгинасидир. ЯИМни ҳисоблаб чиқиш учун ҳукумат скспертлари иқтисодиёт барча қисмларининг (уй хсжаликлари, бизнес ва давлатнинг) тайёр маҳсулотлари сотиб олишга харажатларини жамлайдилар.
Биз буни математик ифодалашимиз мумкин:
ЯИМ=C+I+G+Xn
бунда:
C — истеъмолчи уй хсжаликларининг харажатлари,
I — фирмалар инвестияисси,
G — товар ва хизматларни сотиб олишга давлат харажатлари.
Xn — соф скспорт
-
А¦иклли оқимлар иқтисодиётда қандай акс стади?
Иқтисодиётни сув срнида истеъмолчилар учун ҳам бизнес учун ҳам, ҳукумат учун ҳам зарур товар ва хизматлар тслдириб турадиган ксл тарзида тасаввур қилинг.
Кслни тслдириб турадиган учта оқим бор. Улар ҳақида юқорида, иқтисодиётда ресурслар харакати жараёни хусусида баҳс юритган пайтимизда гапириб стган сдик. Улардан лоақал биттасининг қуввати бирор сабабга ксра ошса, ксл сатҳи кстарилади. Битта ёки барча оқимлар камайса, унинг сатҳи пасас бошлайди.
Ана шу иқтисодий ксл сатҳининг даражаси мамлакат аҳолиси қанчалик схши сшаётганини белгилайди. Ксл сатҳи кстарилса, атрофдаги ҳамма нарса схшиланади: иш жойлари кспасди, товар ва хизматлар миқдори ортиб боради. Ва аксинча.
Иқтисодиётни срганишни давом сттириб, ана шу ҳаракатдаги оқимлар ва уларни ташкил стувчи айрим слементлар ҳақида кспроқ билиб оласиз. Сиз нима учун айрим даврларда бошқа пайтлардагига қараганда турмуш схшироқ бслишини ҳамда ҳукумат саноат ва меҳнат сз мамлакатида ва чет мамлакатларда иқтисодий вазистни схшилаш учун нималар қилиши мумкинлигини ҳам билиб оласиз.
-
Давлатнинг иқтисодий тизими: унинг мақсади нима?
Иқтисодий воқеликни срганишга икки ёндашув бор. Бири амалда мавжуд ашёларни тақсимлаш билан боғлиқ. Масалан, иқтисодчилар мамлакатда ишлаб чиқарилган товар ва хизматлар қиймати қанча сканини, банд ва ишсизлар сони қанчалигини, муомаладаги пул ҳажми қанчалигини бизга айтиб беришлари мумкин.
Иккинчи ёндашув — ҳаммаси қандай бслиши кераклигини баён қилиш ва бу мақсадларга сришиш сиёсатини ишлаб чиқишдир. Давлат иқтисодий сиёсатининг мақсадлари қандай бслиши кераклиги мунозарали масаладир. Хусусан, айрим мақсадларга сришиш усулларига одамлар кспинча қсшилмайдилар. Масалан:
* Камбағаллар ва қашшоқларга ёрдам учун давлат харажатлари оширилиши керакми ёки бу юкнинг катта қисмини хусусий агентликлар зиммага олишлари керакми?
* Мамлакат саноатининг айрим тармоқлари ҳимосси учун тарифлар (импорт солиғи) оширилиши керакми?
* Давлат хатти-ҳаракатлари касаба уюшмаларини сусайтириши ёки кучайтириши керакми?
-
Мана шу иқтисодий масалаларга одамлар қандай жавоб беришлари ксп жиҳатдан уларнинг шахсий мақсадларига боғлиқ. Жамистнинг ҳам сз мақсадлари бор ва уларга сришишга ҳаракат қилади. Зиддистлар бслишига қарамай, аҳолининг кспчилиги қуйида баён қилинган мақсадларни қабул қилади. Улар билан танишиб чиқинг, балки сизда бошқа мақсадларни қсшиш истаги туғилар.
* Ҳамманинг иш билан банд бслиши. Ишлай оладиган, ишлашни хоҳлайдиган ва ишлашга лаёқатли ҳар бир одам учун иш бслиши керак.
* Иқтисодий ссиш. Товар ва хизматлар ишлаб чиқаришни кспайтириш. Товар ва хизматлар қанча ксп ишлаб чиқарилса, турмуш даражаси шунча юқори бслади.
* Аархлар барқарорлиги. Амалда ҳамма нархлар бирваракай ва анча тез ошган ёки пасайган пайтлар бслган. Инфлсяис пулнинг қадрсизланиши ва дефлсяис (пулнинг қадри кстарилиши)нинг бундай ксринишлари саноатнинг кспгина тармоқларига одатда салбий таъсир қилади.
* Иқтисодий сркинлик. Биз пулни қай тариқа ишлаб топиш ва сарфлаш йслини танлаш учун юқори даражадаги сркинликка сга бслишимиз керак.
* Иқтисодий хавфсизлик. Турли сабабларга ксра — жисмоний ногиронлик, қарилик, бахтсиз ҳодиса ва шу сингарилар туфайли сз тирикчилигини сзи таъминлай олмайдиган одамлар бор. Иқтисодий хавфсизликнииг маъноси шуки, сзини тсла таъминлай олмайдиганлар ёрдам олишлари лозим.
* Тенглик. Иқтисодиётга татбиқан бу жамист сз аъзоларига нистларини амалга ошириишда тенг имконист сратиб беришини биддиради.
* Самарадорлик. Самарадорлик — қсйилган мақсадларга сришишга қилинган харажатларимизнинг меъёридир. Умуммилмий мақсад сифатида иқтисодий самарадорлик бутун иқтисодиётнинг мавжуд чекланган ресурсларидан снг юқори натижа олишни билдиради.
-
Якун чиқарамиз:
Бу дарсда биз сркин тадбиркорлик устунлари - хусусий мулк, нарх белгилаш тизими ва рақобат қай тариқа давлат иқтисодиётини кстариб турганини баён қилиб бердик. Биз давлат иқтисодий тизимида фойда ва бошқа иқтисодий омиллар сйнайдиган сзига хос ролни ҳам ксрсатиб стдик.
А¦иклли оқимлар коняепяисси бизга иқтисодиётнинг асосий қисмлари (истеъмолчилар, бизнес ва давлат) сртасидаги сзаро алоқа манзарасини чизиб беради. Аиҳост биз иқтисодий тизимнинг снг муҳим устиворликларини санаб стдик ва уларни муҳокама қилишни давом сттиришга сизни таклиф стдик.
2-дарс тугади
-
3-дарс
ТАЛАБ, ТАКЛИФ ВА БО3ОА ААА ХЛАА И
Дарснинг асосий муаммолари:
Бу дарсни сқиганда, қуйидаги саволларга жавоб топинг.
"¢ Бозор иқтисодиётида нархлар қандай роль сйнайди?
"¢ Бозор иқтисодиётида товарлар ва хизматларга бслган талабга нималар таъсир қилади?
"¢ Муайсн товар ёки хизматга бслган талабга нима таъсир ксрсатади?
"¢ Талаб билан таклифнинг сзаро муносабати баҳони қай тариқа белгилайди?
"¢ Талаб билан таклифнинг сзгариши нархнинг сзгаришига қай тарзда таъсир қилади?
-
АИМА?, ҚААДАЙ?, КИМ?
Биз илгариги дарслардан хар бир жамист бир хил саволларга жавоб топиши кераклигини англаб олдик. Товар ва хизматлариинг Қайсилари ишлаб чиқарилади? Бу товар ва хизматлар Қай тариқа ишлаб чиқарилади? Улардан Ким фойдаланади? Биз бу асосий масалаларни ҳал стиш учун турли жамистлар ва миллатлар турли иқтисодий тизимларни сратганликларини ҳам билиб олдик. Анъанавий иқтисодиёт бу саволга урф-одатга ва анъаналарга тасниб жавоб топади. Қсмондонлик иқтисодиёти деб аталадиган баъзи иқтисодиёт турлари ҳукуматга ва ҳокимистнинг бошқа бслинмаларига таснади. Аркин тадбиркорлик тизимида Аима, Қандай, Ким деган саволларнинг кспига бозор нархлари жавоб беради. Бу нархлар ғост катта роль сйнаганлиги туфайли бундай тизимни кспинча «Аарх бошқарадиган бозор иқтисодиёти» деб атайдилар. Бу дарсда биз нарх даражасини белгилайдиган кучлар — талаб ва таклиф ҳақида баҳс юратимиз.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/Auksion.jpg)
Аархларни жиловлаш омили ким ошди савдосида қандай амал қилади?
-
Бозор иқтисодиётида нархлар
Аархлар иккита асосий вазифани бажаради: ресурслар истеъмолини чеклаш имконини беради ва ишлаб чиқариш учун туртки бслиб хизмат қилади. Асосий қоида тариқасида қуйидаги гапни айтиш мумкин: бирор товар қанча камёб бслса, унинг нархи шунча баланд бслади ва бинобарин, уни сотиб олмоқчи бслганлар шунча кам бслади. Иқтисодчилар буни нархларнинг чекловчилик самараси деб атайдилар. Бошқача қилиб айтганда, турли товарларнинг миқдори кам бслиб, ҳаммага етмаслиги сабабли бозор иқтисодиёти тизимида товарлар ва хизматлар уларнинг нархига асосан тақсимланади. Сиз бирор марта ким ошди савдосида бслганмисиз ёки телевизор орқали уни кузатганмисиз? Бу ҳолда сиз ксрган айни шу нарса амалдаги нархнинг чекловчилик самарасидир. Ким ошди савдосини стказаётган кимса савдога қсйилган айрим товарларни снг юқори нархни таклиф қилган кишига сотади. Аархларнинг ошиши ёки тушиши ишлаб чиқарувчилар ёки ишлаб чиқармоқчи бслганлар саъй-ҳаракатига ҳам таъсир қилади. Аархнинг ошиши снги ишлаб чиқарувчиларни жалб қилади, нархнинг тушиши сса ишлаб чиқарувчиларнинг бир қисмини бозордан бездиради. Иқтисодчилар нархларнинг бундай таъсирини ишлаб чиқаришга туртки вазифаси деб атайдилар. Шу тарзда, нархлар товар ишлаб чиқарувчилар ва хизмат ксрсатувчиларни товар ва хизмат ҳажмини кспайтириш ёки камайтиришга ундайди.
Аммо бозор иқтисодиётида нархларнинг ошиши ёки тушишига нима мажбур қилади?
-
Талаб
Фараз қилайлик, баҳор сқинлашганда кийим-кечак дсконининг сгаси чанғичилар кийими ва бошқа қишки кийимларнинг катта қисми сотилмай қолганини аниқлайди. Март ёки апрель ойларида чанғичилар кийими ва бошқа қишки кийимларни харидорлар сотиб олишга қай тариқа сришиш мумкин? Балки арзон нархда сотиб юбориш керакдир? Жуда схши фикр, чунки ҳаридор баҳорда қишки кийимни анча арзон нархгагина олиши мумкин.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/market.jpg)
Сурат муаллифи: Фатима
-
Талаб қонуни. Талаб — истеъмолининг муайсн жойда ва муайсн вақтда товар ёки хизматни сотиб олиш истаги ва имконистидир.
Агар сиз бежирим кроссовка сотиб олмоқчи булсангизу молисвий мулоҳазаларга ксра бундай қилиш имконингиз бслмаса буни иқтисодчилар талаб смас балки истак деб атайдилар. Агар сизда пул ҳам бслса, бу пулни айни кроссовка олишга сарфлаш нисти ҳам бслса, сизнинг истагингиз талабга айланади.
Талаб қонуни нархлар билан ҳар бир нархда харид қилинадиган товарлар ва хизматлар миқдори сртасида алоқа борлигини қайд қилади. Бу қонунга биноан бошқа барча тенг шароитлар бслганида, қиммат нархдагига қараганда арзон нархда кспроқ товар сотишга сришилади.
Айтайлик, сртоқларингиздан икки нафари уйда музқаммоқ тайёрлаб, уни мактаб сқинида сотмоқчи бслди. Улар бу нарса сқувчиларни қай даражада қизиқтиришини улардан ссраб билишди. Ҳар бир бслғуси харидордан: сен бир улуш музқаймоқ олишга 50 яент сарфлай оласанми? — деб ссрашди. Бу саволни такрорлашни давом сттириб, музқаймоқ нархини аста-секнн 2 долларгача етказишди.
-
Талаб шкаласи. Бу тадқиқот натижаларини талаб шкаласи, съни турли нархларда қанча товар сотиб олинишини ксрсатувчи жадвал сифатида акс сттириш мумкин (1- жадвал).
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/1-jadval.jpg)
Аима учун талаб айни шу тарзда сзгаради? Ссраб билиш натижалари талаб қонуни қаq тариқа амал қилишини акс сттиради. Сиз ксрдингизки, сқувчилар музқаймоқ нархи қиммат бслганига қараганда арзон бслганида кспроқ миқдорда сотиб олиш истагини билдирдилар ва ола билдилар. Талаб нима учун айни шу тарзда амал қилади?
-
Бунинг бир қатор сабаблари бор:
"¢ Арзон нархда кспроқ одамлар сотиб олишга жазм қиладилар.
Аарх арзон булса, одамларнинг бир қисми бошқа товарлар (масалан, конфет ёки лимонаддан) музқаймоқни афзал ксрадилар, бинобарин унга талаб ошади.
"¢ Аарх қиммат булса, одамларнинг бир қисми музқаймоқ срнига бирор бошқа ширинлик сотиб олади.
"¢ Аеча улуш музқаймоқ ейиш мумкин? Биттами, иккитами, кспроқми? Арзон бслса, бирор киши снтагача ейиши мумкин. Аммо бора-бора шундай бир чегарага етамизки, бундан буён нарх ҳар қанча арзонлаштирилса ҳам, ҳар бир навбатдаги музқаймоқдан ҳузурланиш камайиб бораверади. Бу гап фақат музқаймоққа смас, бошқа ҳар қандай товарга ҳам тааллуқлидир. Ксз тсйган сайин товар ёки хизматдан олинадиган қониқиш туйғуси камас бошлайди. Иқтисодчилар буни меъерий нафликнинг пасайиб бориши самараси деб атайдилар. Аафлилик деганда товардан сз нафсонисти учун фойдаланиш тушунилади. Меъёрий нафликнинг пасайиб бориши — товарнинг охирги улуши ундан илгаригисига қараганда камроқ завқ бағишлайдиган вазистни акс сттириш усулидир.
Меъёрий нафликнинг пасайиб бориши нима учун талабни ошириш мақсадида арзон нарх белгилаш кераклигини изоҳлаш имконини беради. Қиммат нархда сотиладиган товарлар одатда ортиқча ва «бир кун сраб қолар» қабилида сотиб олинмайди. Аммо нарх арзон ва ҳаммабоп бслса, харидор бу товарни сзига заруридан кспроқ сотиб олади.
-
Янада аниқроқ бслсин деб шкала срнига талаб жадвалидан фойдаланилади. Талаб сгри чизиғи графиги кунлардан бирида музқаймоққа талаб даражасини акс сттиради. У оралиқдаги нархларда талаб даражасини олдиндан аниқлаш имконини ҳам беради. Ўқувчилардан музқаймоқнинг бир улуши 1,60 доллар турса, қанча сотиб оласизлар деб ссраб стирмасданоқ, жадвалга қараб бу нархда кунига тахминан 55 улуш музқаймоқ сотилишини билиб олиш мумкин.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/graph1.jpg)
-
Талабнинг сзгарувчанлиги
Талаб сгри чизиғининг шакли ва сзгариши турли маҳсулотлар учун бир-биридан катта фарқ қилиши мумкин. Масалан, сут нархи уч баравар ошса, сша талаб камасди. «Кока-кола» нархи оширилса ҳам, уни сотиш ҳажми худди шундай камасди. Аммо сут билан «Кока-кола» нархи бир хил тарзда оширилса, сут сотишнинг камайиши «Кока-кола» сотишнинг камайишидан анча оз бслади. Бунинг сабаб шуки, одамлар сут бслмаганига қараганда чанқовбосди ичимликлар бслмаганига осонроқ ксникадилар. Иқтисодчилар бу вазистни «Кока-кола»га талаб сутга қараганда сзгарувчанлиги билан изоҳлаган бслардилар.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/elacticity.jpg)
-
Ўзгарувчанлик нархнинг сзгариши талаб миқдорига қай даражада таъсир стишини акс сттиради.
Ўзгарувчанлик қандай слчанади? Ўз-сзидан маълумки, нарх сзгаришининг таъсири нисбатан кам бслса, бу товарга талаб сзгарувчан смас. Ва аксинча. Агар талаб сзгарувчан бслса, нархдаги озгина сзгаришлар товарга талаб соҳасида нисбатан анча катта сзгаришларга сабаб бслиши мумкин. «Даромад тести» орқали товарнинг у ёки бу гуруҳга тааллуқли сканлигини аниқроқ белгилаш мумкин. Сотув ҳажми товар бирлиги нархининг сотилган товарлар миқдорига кспайтмасига тенг. Агар нарх оширилиши билан бу ксрсаткич камайса, бу товарга талабни сзгарувчан деб ҳисоблаш мумкин, агар нарх ошиши билан бирга сотув ҳажми сзгармаса, талаб сзгарувчан смас деб аталиши мумкин.
Салли Супер супермаркети ҳар куни 500 пакет сут ва 100 литр «Кока-кола» сотади, Бир пакет сутнинг нархи 0,80 доллар бслганида сут сотишдан 400 доллар нақд пул олади, бир литр «Кока-кола» нархи 1 доллар бслганида уни сотишдан 100 доллар тушади. У кейинги ҳафтада сут ва «Кока-кола» нархини 50 фоиз оширди, шундан кейин сут нархи 1,20 доллар ва «Кока-кола» нархи 1,50 доллар бслди, лекин кунига сотиладиган сут 350 пакетга, «Кока-кола» 35 литрга тушиб қолди. Сут сотишдан тушган пул 420 долларга етди, сутга талаб узгарувчан булмагани учун шундай булди. «Кока-кола» сотишдан тушган пул 52,50 долларгача камайди, бинобарин биз унга талаб сзгарувчан деб айта оламиз.
-
Аима учун айрим товар ва хизматларга талаб сзгарувчан смас? Бу одатда қуйидаги сабаблардан бири билан изоҳланади:
"¢ Улар снг зарур товарлардир.
"¢ Уларнинг срнини босадиган нарса топиш қийин. «Кока-кола»га одатланган одамлар оқибат-натижада бошқа бир лаззатли ичимлик ичишга одатланишлари мумкин, лекин сутнинг срнини босадиган нарса топиш қийинроқ.
"¢ Улар нисбатан арзон бслади. Одамлар бирор нисбатан арзонроқ товарнинг нархи сзгарса, харид қилиш одатларини сзгартиришга камроқ мойил бсладилар. Шу сабабли икки хил нарсанинг баравар ошганида: бирининг нархи 10 яентдан 20 яентга, иккинчисининг нархи 250 доллардан 500 долларга кстарилганда, биринчисининг таъсири камроқ бслади.
"¢ Истеъмолчининг ноилож аҳволи. Бензинингиз тугаб қолса, арзонроқ нархда бензин олиш имконини қидирмайсиз.
-
Талабнинг сзгариши. Талаб сзгарувчанлигининг ксрсаткичи товарлар сзгарганида бозордаги аҳволни англаб олишда ёрдам беради. Биз ҳозиргача товар нархи билан шу товарнинг харидорлар сотиб оладиган миқдори сртасидаги нисбатни срганиб келдик.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/ice-cream-season.jpg)
-
Аммо нарх барқарор бслишига қарамай товарга талаб сзгариши (ссиши ёки камайиши) мумкин.
Аарх сзгармагани ҳолда талабнинг ссиши ёки камайишига қандай омиллар сабаб бслиши мумкин?
"¢ Бир-бирининг срнини босувчи товарлар. Иккита товар бир хил талабни қондиришга мслжалланган бслса, улар бир-бирининг срнини босувчи товарлар деб аталади. Бинобарин, бир товар нархининг сзгариши иккинчисига бслган талабга таъсир қилади. Қора ва жигарранг ботинкалар бир-бирининг срнини босади. Қора рангли пойафзал нархининг оширилиши натижасида одамлар қора срнига жигарранг пойафзални кспроқ сотиб оладилар, бу сса нархи сзгармагани ҳолда жигарранг пойафзалга талаб ошиб кетишини билдиради. Ва аксинча.
"¢ Тслдирувчи товарлар. Кспинча товарлардан биргаликда фойдаланилади. Масалан, пойафзал билан ботинка мой бир-бирини тслдиради. Зотан, пойафзал нархининг ссиши, ва бинобарин, пойафзалга талабнинг пасайиши, албатта ботинка мойига талаб камайишига олиб келади.
-
Аарх сзгармагани ҳолда товарга талабнинг ссиши ёки камайишига таъсир қилувчи сна айрим омилларни ксриб чиқамиз. Уларнинг сзгариши талаб сгри чизиғига қандай таъсир қилади?
"¢ Атроф муҳитдаги сзгаришлар. Бу ой ҳаво одатдагидан иссиқроқ келди, шу сабабли мсзқаймоққа талаб ошди.
"¢ Аарса нафлилигининг сзгаришлари. Музқаймоқ саломатлик учун фойдали сканлиги ҳақида маъруза сълон қилинди ва унга одамларнинг сътибори ошади.
"¢ Даромаднинг сзгариши. Иқтисодий ссишнинг жамистингизга ҳам таъсири бслди ва даромад анча ошди.
"¢ Ўрнини босадиган товар нархининг сзгариши. Конфетлар нархи пасайди.
"¢ Тслдирувчи товарлар нархи ёки миқдоридаги сзгаришлар.
"¢ Шакл-тамойил, дид, одат ва ҳоказолардаги сзгаришлар.
-
Ана шу ҳодисалардан бирортаси рсй берса, талаб сгри чизиғи шундай сзгарадики, товарнинг нархи сзгармаса ҳам унга булган талаб миқдори аввал мслжалланганидан кспроқ ёки камроқ бслади. Талаб ошса, талаб чизмаси снгга (2-графикка қаранг), талаб камайса, чизма сслга оғади.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/graph2.jpg)
-
Таклиф
Шу пайтгача биз нархнинг истеъмолчиларга таъсири ҳақидагина гапириб келдик. Аммо харид содир бслиши учун икки одам: харидор ва сотувчи бслиши шарт. Иқтисодчилар муайсн жойда ва муайсн вақтда сотувчилар харидорларга таклиф қилишга тайер булган ашёлар миқдорини таклиф деб атайдилар. Таклиф шкаласи ахборот жамланган жадвалдир. Биз сқувчилар орасида ссров стказиладиган кунда қанча музқаймоқ таклиф стилиши даражасини акс сттирувчи ана шундай жадвал (2-жадвал) намунасини ксриб турибмиз.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/2-jadval.jpg)
-
Таклиф қонуни. Таклиф шкаласи шуни ксрсатиб турибдики, музқаймоқ нархи баландроқ бслганида нарх паст бслганига қараганда кспроқ миқдордаги товар тақдим қилинган. Бу таклиф қонунига боғлиқдир. Мазкур қонунда айтилишича, сотувчилар нарх юқори бслса, кспроқ ва нарх паст бслса, камроқ товар таклиф қиладилар.
Таклиф қилинадиган товарлар миқдори нима учун уларнинг нархига боғлиқ бслади? Бунинг жавоби ишлаб чиқарувчиларнинг фойдага интилишларидир. Аарх қанча юқори бслса, маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотишга рағбат шунча ксп бслади. Масалан, мактаб сқинида музқаймоқ нархи анча юқори бслса, музқаймоқчи дсстларимиз кспроқ музқаймоқ ишлаб чиқариш ва сотиш учун катта ускуна сотиб ола биладилар. Мактаб ёнида музқаймоқни қиммат нархда сотиш мумкинлиги ҳақидаги хабар тарқалса, бошқа сотувчилар илгариги жойларини тарк стиб, кспроқ фойда олиш илинжида сизнинг мактабингиз ёнига келиб оладилар.
-
Таклиф шкаласи нархдан бошқа барча сзгарувчан омиллар сзгармайди, деган фараз билан тузилади. Шуни ҳисобга олиб, биз таклиф шкаласи жадвалиддн таклиф графигини тузиш учун фойдаланиишмиз мумкин. Агар нарх ошгани ҳолда талаб сгри чизиғи пасайса, нарх ошганида таклиф сгри чизиғи, одатда кстарилади.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/graph3.jpg)
-
Таклифдаги сзгаришлар. Таклиф сзгарганида таклиф сгри чизиғи чапга ёки снгга бурилади. Содда қилиб айтганда, товар нархининг ҳар қандай даражасида сотувчилар ҳар бир товарни ёки кспроқ (таклиф ошса), ёки камроқ (таклиф пасайса) таклиф қиладилар.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/graph4.jpg)
-
"¢ Ишлаб чиқариш таннархидаги сзгаришлар. Маҳсулот ишлаб чиқаришда харажатлар камайса, бу нарса ишлаб чиқарувчига бозорга кспроқ товар чиқариш имконини беради. Таннархнинг ортиши тескари натижага олиб келади — таклиф камасди.
"¢ Фойда олишнинг бошқа манбалари. Товар ишлаб чиқарувчиларнинг ксплари товарларнинг бир смас, бир неча турини ишлаб чиқара оладилар, ҳали ишлаб чиқарилмаган (лекин ишлаб чиқариш мумкин бслган) маҳсулот нархи ошса, ишлаб чиқарувчилар ана шу маҳсулотни тайёрлашта стишлари мумкин. Масалан, шахсий компьютерлардан фойлаланиш кенг тус олгач. кспгина мебель фабрикалари компьютерлар қсйиш учун махсус лойиҳаланган курсилар тайёрлашга стди.
"¢ Келгусида кутиладиган сзгаришлар. Ишлаб чиқарувчи сқин келажакда нарх ошишини пайқаса, у кейинчалик фойда олиш умидида ҳозирданоқ ишлаб чиқаришни кспайтириши мумкин. Худди шунингдек, келгусидаги нарх хусусида ишонч бслмаслиги ишлаб чиқариш ва талабнинг камайишига олиб келиши мумкин.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/gift.jpg)
-
Мувозанат
Талаб ва таклиф шкалалари бизга турли нархларда харидорлар қанча товар харид қилиши, сотувчилар сса қанча товар таклиф қилиши мумкин сканлигини ксрсатади. Аммо улар қандай нарх бслганида олди-сотди ҳақиқатан руй беришини бизга маълум қилолмайди. Турли иккита куч бирлашганида бошқача бир ҳодиса рсй беради. Таклиф билан талабнинг сзаро муносабати оқибатда мувозанат нархи ёки бозор нархи срнатилишига олиб келади. Бозор нархлари— товар ва хизматлар ҳақиқатда пулга айирбошланадиган асл нархдир.
Бу ҳодиса қай тариқа рсй беришини ксриш учун музқаймоққа талаб ва таклиф шкалаларини бирлаштирамиз (3-жадвал).
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/3-jadval.jpg)
-
Талаб ҳажми таклифга тенг бслганидаги нарх — бозор нархи ёки мувозанат нархидир. Биз келтирган мисолда бундай нарх — 1 доллардир, чунки бу нархда қанча музқаймоқ тайёрланган бслса, шунча одам уни шу нархда сотиб олишга рози.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/graph5.jpg)
-
Мукаммал рақобат шартлари. Бозор нархи мукаммал рақобат шароитида узоқ вақт давом стиши мумкин бслган бирдан-бир нархдир, бунинг учун:
"¢ Сотувчилар ва харидорлар бозорда таркиб топаётган нархдан тсла хабардор бсладилар.
"¢ Сотувчилар ва харидорлар шу қадар кспки, бунда ҳеч бир одам ёки гуруҳ нарх устидан назорат срната олмайди.
"¢ Маҳсулотлар бир хил бслиши, съни харидор сифат учун бирор сотувчига бозор нархидан юқорироқ ҳақ тслашига, сотувчи сса нархни камайтиришига тсғри келмайди.
"¢ Сотувчилар ва харидорлар бозорга хоҳласа кириб, хоҳласа чиқиб кетиши керак.
Хсш, нима учун фақат бозор нархи узоқ вақт сақланиб қолади?
-
Қондирилмаган талаб. Айтайлик, музқаймоқ 50 яентдан сотилаётган (талаб шкаласи 1-жадвалга қаранг). Шу нархда 190 дона музқаймоқ сотилади. Лекин сотувчи фақат 50 дона олиб келган. Ўқувчилар сотувда бслган 50 дона музқаймоқни талаб кетишгач, қолган музқаймоқхсрлар сна қсшимча музқаймоқ талаб қилишади. Шу ҳолни музқаймоққа қондирилмаган талаб деб аташади.
Бундай қараганда, сотувчилар талаб қондирилмаганини ксриб, сртасига музқаймоқни 50 яентдан қимматроқ сотишлари мумкин. Янги нарҳда ҳам музқаймоқнинг ҳаммаси бемалол сотилиши мумкин. Демак, қондирилмаган талаб нархнинг ошишига сабаб бслади ва бу жараён талаб билан таклиф бараварлашгунча давом стади.
-
Ортиқча таклиф. Аксинча вазистни тасаввур қилайлик. Сотувчи музқаймоқнинг ҳар донасини 1,5 доллардан таклиф қилади. Бу ҳолда кунига ишлаб чиқарилган 235 донасидан фақат 65 таси харид қилинади. Бу сса 170 дона ортиқча таклиф борлигини билдиради.
Музхонасида шунча музқаймоқ қолган сотувчилар имконлари бслса, музқаймоқни арзонроқ нархда таклиф қила бошлайдилар. Аарх пасас бошлаши билан тобора кспроқ музқаймоқ сотила бошлайди. Бу жараён ҳам таклиф билан талаб баб-баравар бслгунча давом стади. Бундан ортиқча таклиф нархнинг мувозанат даражасигача пасайишига олиб келади, деган хулоса чиқаришимиз мумкин.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/graph6.jpg)
-
Аархлар мувозанати ва товарлар миқдори. Ҳар икки ҳолда ҳам сотувчилар ва харидорлар бозордаги вазистни аниқлаб олмагунларича, съни музқаймоққа талаб ва таклиф ҳажми баб-баравар келадиган пайтдаги нарх даражасига етиб олмагунларича нарх ошиб ёки пасайиб тураверади.
Айни вақтда музқаймоқ бошиданоқ 1 доллардан сотилса, нарх сзгармай қолади. Бунинг сабаби шуки, 1 доллар айни мувозанат нархи бслиб, бунда талаб ҳажми таклиф ҳажмига баб-баравар булади.
Таклиф билан талаб сзгармай тураверар скан, мувозанатли бозор нархи ҳам доимий бслиб қолаверади.
-
Талаб ва таклиф сзгаришининг бозор нархларига таъсири
Таклиф сзгарганидаги самара. Яна сша музқаймоқ ҳақидаги мисолга қайтамиз. Айтайлик, апрель ойида қишки мактабда таъмирлаш ишлари бошланиб, сқувчилар вақтинча сизнинг мактабингизга стказилди. Бу болаларнинг ҳам ксплари музқаймоқхср бслгани сабабли талаб ошади. Бу ҳол талаб шкаласида акс сттирилган (4-жадвал).
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/4-jadval.jpg)
-
Қуйидаги расмда биз графикка снги маълумотларни киритдик. Янги сгри чизиқ дастлабки D сгри чизиғидан снгроқда бслади. Бу сса нархда талаб ҳажми ошганлигини акс сттиради. Талабнинг ошиши снги мувозанат нархи — 1,25 доллар бслишига ва шу нархда хариднинг снги ҳажми (175 дона) белгиланишига олиб келди. Аксинча, талаб камайса, талаб сгри чизиғи сслга (ёки пастга) сурилади. Бу ҳолда сгри чизиқлар мувозанат нархининг паст даражаси билан сотувнинг кам ҳажми акс стган жойда кесишади.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/graph7.jpg)
-
Таклиф сзгаришининг таъсири. Анди фараз қилайлик, 15 апрелда шаҳарга яирк келди. Музқаймоқ сотувчилар яирк майдонида савдо чаққон бслади, деб сша ёққа йул олишади. Мактаб ёнида сотувчилар камайгач, сски нархда таклиф кечагидан анча камасди. Бу ҳол таклиф шкаласида ксрсатилган (5-жадвал).
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/5-jadval.jpg)
-
Таклифнинг камайиши S1 таклиф сгри чизиғининг сслга (юқорига) кстарилишига сабаб бслади.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/graph8.jpg)
Яна снги мувазанат нархи (1 дона учун $ 1,25) ва сотилган музқаймоқнинг снги миқдори (85 дона) вужудга келади. Демак, товар таклифининг камайиши бозор нархининг ошишига сабаб бслишини ксрамиз. Аиҳост, товар таклифининг ошиши таклиф сгри чизиғининг сзи билан мувозанат нуқтаси томон сқинлашувига олиб келади.
-
АИМА?, ҚААДАЙ? ва КИМ? деган саволларга бозор иқтисодиёти қандай жавоб беради?
Бозор тизимида талаб билан таклиф сркин сзгариб, нарх мувозанатини таъминлайди, ҳамда шу нарса Аима, Қандай ва Ким деган саволларга жавоб беради.
Аима ишлаб чиқарилади? Талаб шкаласи ёки сгри чизиғи муайсн товарга талабни акс сттириши мумкин. Ишлаб чиқарувчиларнинг асосий мақсади — фойда олиш, бинобарин муайсн товарларни ишлаб чиқариш ёки ишлаб чиқармаслик масаласи ишлаб чиқарувчилар харидорга маъқул нархда ва миқдорда товар чиқарганида фойда ола олишларига боғлиқ. Харидорлар талаби ошса, демак, шу товар кспроқ ишлаб чиқарилади ва унинг нархи баландроқ булади. Ва аксинча.
Тсғри, ишлаб чиқарувчи истеъмол бозорида талаб сзгарганини писанд қилмай, сзи хоҳлаган миқдорда товар тайёрлаши мумкин. Аммо товарни истеъмолчига маъқул бслмаган нархда сотадиган одамнинг синиши аниқ. Бозор нархида сотилиши мумкин булган товарни камроқ тайёрлайдиган ишлаб чиқарувчи ҳақида ҳам худди шу гапни айтиш мумкин.
-
Ишлаб чиқариш қай тариқа бслади? Бозор тизими бу саволга таннархнинг камайишини рағбатлантириш ва бу ишни қилмаганларни жазолаш билан жавоб беради. Бу гапни фараз қилинган вазист мисолида куриб чиқамиз. Бир фирма донаси 15 доллар сотиладиган жойстиклар ишлаб чиқаради. Ҳозир йиғиш операяисларининг ксп қисми қслда бажарилади. Бунда ҳар донасининг таннархи салкам 12 долларга тушади. Яқинда компанис йиғиш ишларида қслда бажариладиган операяисларни камайтириш имконини берадиган машиналар сратилганидан хабардор бслди. Компанис муҳандислари бу машинадан фойдаланиш таннархни 25 фоиз, съни 9 долларгача камайтириш имконини беришини ҳисоблаб чиқдилар. Компанис президенти уларнинг тавсиссига ксниб, ишлаб чиқаришни снги технологисга стказишга қарор қилди. Хуш, бу қандай натижа беради? Компанис сша бозор нархлари сақлангани ҳолда ҳар бир сотилган жойстикдан фойдани икки баравар оширади.
Таннархнинг камайиши бозор нархи пасайганда товарни арзонроқ сотиш имконини беради. Масалан, айтайлик, жойстик ишлаб чиқарувчи барча фирмалар снги технологисга стади, бу нарса бозорда мазкур товар таклифи ссишига олиб келди. Бунинг оқибатида нарх, айтайлик, 15 доллардан 12 долларга тушиши мумкин.
Биз айтган фирма ана шундай нарх бслганида ҳам фойда олиб ишлайверади. Лекин технологисда тегишли сзгаришлар қилинмаганида, сҳтимол, у мазкур бизнесни тарк стишга мажбур бсларди.
-
Ишлаб чиқарилган неъматлар ва хизматлардан ким фойдаланади? Бозор нархлари камёб ресурсларни истеъмол қилишни чеклаш усулини сратади. Шу тариқа бу нархлар товар ва хизматлар кимга тегишию кимга тегмаслигини белгилайди.
Қуйидаги жадвалда (6-жадвал) фараз қилинган товарга (widget) талаб ва таклиф шкаласи ксрсатилган. Бозорлага 20 сотувчи ва 20 харидорнинг ҳар бири бир дона товар харид қилиш ёки сотиш умидида. Ксриб турибсизки, мувозанат нархи 18 доллар даражасида қарор топади ва шу нархла 10 дона товар сотилади. Бозордага 20 харид ва 20 сотувчидан фақат 10 жуфти битимга келишди. Демак, 10 харидор уйига қуруқ қайтди, 10 сотувчи сса сз товарини стказа олмади. Хсш, бозор чекловчи ва тақсимловчилик вазифасннн қандай бажаради?
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/6-jadval.jpg)
-
Бу товарни сотиб олган харидорлар 18 доллар ва ундан кспроқ тслашга тайёр сди. 15 доллар ортиқ тслашга қодир бслмаганлар товарни сотиб ололмадилар.
Ўз товарини сота олган сотувчилар кспи билан 18 долларга рози сдилар. 10 сотувчи сса сз товарини 21 доллардан арзон сотишга рози бслмади.
Айрим мамлкатларда нархни ҳукумат белгилайди. Бу сса ортиқча мол тспланиб қолишига ёки дефияитга (мол етишмовчилигига) олиб келиши мумкин. Директив (ҳукумат белгалайдиган) нарх мувозанат нархидан паст бслса, дефияит вужудга келади. Бундай вазистда харидорлар сотувчилардан ксп бслади ва ресурсларни тақсимлашнинг сна қандайдир бошқа йсллари керак бслади. Бунда ким олдин келса, сша олади ва бу ҳолда дсконларда навбатда турганлар турнақатор булиб кетади. Бошқа ҳолда сса давлат товарларин карточкалар бсйича меъёрлашни жорий стиши мумкин (иккинчи жаҳон уруши даврида айрим мамлакатларда шундай қилинган). Товарларнинг давлат томонидан тақсимланиши кспинча хуфс бозор вужудга келишига ва тизимга хилоф ишлар қилинишита сабаб бслади.
-
Якун чиқарамиз:
Бозор иқтисодиётини нархлар бошқаради. Товар нархи ошса, сотувчиларга ишлаб чиқаришни кспайтириш фойдали бслади, лекин харидорларга ортиқча қимматга олиш ёқмайди. Аархлар камайганда сса, аксинча бслади. Шу тарзда, нархлар харидорларга ва сотувчиларга "œхабар" юбориб, иқтисодиётнинг талаб ва таклиқ сзгаришларига мослашувини таъминлайди.
Аркин бозор иқтисодиёти шароитида нархлар талаб билан таклифнинг сзаро муносабатлари билан белгиланади. Бозорда бозор шароитидан схши хабардор бслган ва бир хил товар сотаётган ксплаб харидорлар ва сотувчилар иш олиб бораётган вазист мукаммал рақобат деб аталади.
Талаб — харидорлар турли нархларда сотиб оладиган товар ва хизматлар миқдори. Талаб нарх сзгаришининг қарама-қарши томонига сзгаради. Бунинг маъноси шуки, қимматроқ нархдаги товарлар паст нархдагисига қараганда камроқ сотиб олинади. Аарх тебранишларининг талабга таъсир даражаси аниқ товарга талабнинг сзгарувчанлигига боғлиқ.
Таклиф — сотувчилар муайсн жойда ва муайсн вақтда турли нархларда сотувга таклиф қиладиган товарлар ва хизматлар миқдоридир, унинг ҳажми нархлар йсналишида сзгаради. Бошқача қилиб айтганда, нарх паст бслганига қараганда нарх юқори бслганида сотувга кспроқ товарлар ва хизматлар таклиф қилинади. Ва аксинча.
Товарлар ва хизматлар сотилиши мумкин бслган нарх мувозанат нархи ёки бозор нархи деб аталади. Талаб ҳажми таклиф ҳажмига баб-баравар бслганида нарх қарор топади. Бозор нархи талаб билан таклиф сгри чизиғи кесишган нуқта сифатида тасвирланиши мумкин.
Талаб ва таклифдаги сзгаришлар бозор нархига таъсир қилиши мумкин. Ўзгармаган шароитда талабнинг ортиши бозор нархларининг ошишига олиб келади. Ва аксинча. Худди шунингдек таклифнинг ортиши нархлар пасайишига сабаб бслади. Ва аксинча.
-
Қсшимча мулоҳаза учун:
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/concluion.jpg)
Ҳар бир графикдаги ҳолатни изоҳлашга уриниб ксринг
3-дарс тугади