МИРЗО УЛУҒБЕК
ТЎРТ УЛУС ТАРИХИ
ТОШКЕНТ
ЧЎЛПОН НАШРИЁТИ
1994
Ўзбекистон ФА Мухбир аъзоси Бўрибой Аҳмедовнинг
кириш сўзи, изоҳлари ва таҳрири остида
форс тилидан Бўрибой АҲМЕДОВ, Наим НОРҚУЛОВ ва Маҳмуд ҲАСАНИЙлар таржимаси.
Нашриёт директори
НУРАЛИ ҚОБУЛ
Бош муҳаррир
АНВАР ОБИДЖОН
Таҳририят мудири
АЪЗАМ ЎКТАМ
Муҳаррир
ТЎЛҚИН АЛИМОВ
Муҳтарам ўқувчи, маълумингизким, халқимизда ҳар ким етти отасининг исм-шарифини билиши керак, деган ақида бор. Зеро, инсон боласи ўз падари бузрукворига қараб қад ростлайди.
Бобокалонларимиздан бири Мирзо Улуғбекнинг номини, мунажжим бўлганини, нари борса ўз ўғли томонидан ўлдирилганини биламиз, холос. Қўлингиздаги китоб эса Мирзо Улуғбек истеъдодининг яна бир қирраси — тарихчилик соҳасидаги фаолиятининг маҳсулидир. Уни мутолаа қилганлар нафақат етти аждодини, балки бутун шажарасини билиб олади, десак заррача муболаға бўлмайди.
МИРЗО УЛУҒБЕК ВА УНИНГ «ТАРИХ-И АРБАЪ УЛУС» («ТЎРТ УЛУС ТАРИХИ») АСАРИ ХАҚИДА
Тарихда ўтган шахслар хусусида фикр-мулоҳаза юритганда ҳазрат Низомиддин Алишер Навоийнинг мана бу сатрлари беихтиёр хотирга келади:
Бу гулшан ичраки йўқдир бақо гулига сабот,
Ажаб саодат эрур қолса яхшилик била от.
Ҳа, «яхши от» ҳар қандай шахснинг ҳаёти ва фаолиятига баҳо беришда аниқ ҳамда тўғри мезон. Лекин бу шарафга ҳамма бирдай муяссар бўлавермас экан. Феодал синф намояндаси, тожу тахт соҳиби Мирзо Улуғбек (1394—1449) оламшумул илмий муваффақиятлари туфайли шундай бахтга эришган улуғ шахслардандир.
Мирзо Улуғбек фаннинг жуда кўп соҳалари, хусусан математика, фалакиёт, мусиқашунослик ва тарих илмлари бўйича забардаст олим, илм-фан, маданиятнинг улкан ҳомийси сифатида абад ул-абад тарихда қолди.
Олимнинг мероси XVII асрдан бери бутун дунё илмий жамоатчилигининг диққдт-эътиборини ўзига қаратиб келяпти. Мирзо Улуғбек ва у қолдирган меросни ўрганишда бизнинг мамлакатимизда ҳам, хорижий юртларда ҳам анчагина асарлар яратилди. Мен бу ерда Жон Гривс, Томас Хайд, Френсис Бейли, Л. Седийо, В. В. Бартолд, В. Л. Вяткин, Е. Кнобл, Т. Н. Қориниёзий, Ғ. Жалолов ва бошқа бир қатор олимларни назарда тутаётирман. Шундай бўлса-да, Улуғбекнинг бетакрор илмий мероси, у таъсис этган ва раҳнамолик қилган Самарқанд мунажжимлик мактаби ҳақидаги тасаввуримизни ҳали етарли деб бўлмайди, Масалан олимнинг кўп йиллик илмий изланишларининг асосий маҳсули бўлмиш «Зижи жадиди Кўрагоний» («Улуғбек Кўрагонийнинг астрономик жадвали») асари ҳанузгача бирон тилга тўла таржима қилиниб чоп этилганича йўқ. Олимнинг мазкур рисоласи хусусида XV — XVII асрларда битилган жуда кўп шарҳлар ҳам ўрганилмаган. Умуман олганда Амир Темур ҳамда темурийлар даврида яратилган тарихий ва бошқа мавзудаги асарларни ўрганиш, уларни чоп этиш борасида ҳам аҳвол шундай.
Хулласи калом, Мирзо Улуғбекнинг кўп қиррали фаолияти ўзининг ҳақиқий тадқиқотчисини кутиб ётибди.
Мирзо Улуғбек риёзиёт, фалакиёт, мусиқашунослик ва тарих илмлари соҳасида қалам тебратган олим. «Тарих-и арбаъ улус» эса, у яратган асарлар орасида алоҳида ўрин тутади.
Авваламбор шуни айтиш керакки, «Тарих-и арбаъ улус» Мирзо Улуғбекнинг илмий раҳбарлиги ва шахсан иштирокида яратилган. Асар 1425 йили ёзиб тамомланган.
Мазкур асарнинг умумий мазмунига ўтишдан олдин дастлаб унинг номланиш тарихи, яратилишида Мирзо Улугбекнинг ҳиссаси, шунингдек, ўрганиш жараёнининг қандай кечаётганига қисқача тўхталиб ўтамиз.
Асар «Улус-а арбаъ-йи Чингизий» («Чингизийларнинг тўрт улуси») ва «Тарих-и арбаъ улус» («Тўрт улус тарихи») номлари билан машҳур. Лекин, Оврупо шарқшунослари орасида ушбу асарни биринчилар қатори ўрганган ва унинг қисқартирилган инглизча таржимасини эълон қилган полковник Майлс, етарли асоси бўлмагани ҳолда бу китобни «Шажарат ул-атрок» («Турк (ҳоқон)ларининг шажараси») деб атайди. Чуқур_ва атрофлича ўрганиш натижалари шуни кўрсатадики, асарнинг фақат Ёфас ўғлон ва унинг ўғли Туркхон ҳамда фарзандлари (в. IIб — 156), татар-мўғул билан турк табақалари, шунингдек, уларнинг подшоларигина (156 — 266) «Шажарат ул-атрок» асосида ёзилган, холос. Асарнинг Чингизхоннинг улуг аждоди Бузунжор қоондан ва Мовароуннаҳрни XIII — XIV асрнинг биринчи ярмида идора қилган Чиғатойхон авлоди тарихини ўз ичига олган қисми «Улус-и арбаъ-йи Чингизий» ёки «Тарих-и арбъа улус» деб аталади. Бу қисм Мирзо Улуғбек ва унинг ёрдамчилари тарафидан ёзилган. Фикримизни асарнинг ўзида келтирилган айрим қайдлар ҳам тасдиқлайди. Қайдлардан бирида мана буларни ўқиймиз. «Мўътабар тарихларда ёзилишича, унинг (Соинхоннинг, Боту эмас — Б. А.) наслу насаби ҳаммага маълум ва Жўчихонга бориб. тақалади. Аммо «Шажарат ул-атрок» китобида унинг ҳақида ҳеч нарса назарга кирмагани учун ўша китобнинг сайланмаси бўлган бу китобда («Тарих-и арбъа улусда — Б. А.) ҳам унинг ҳақида ҳеч нарса ёзилмади. Бироқ, хотирда қолгани шуки, у улуғвор подишоҳ бўлиб, инъоми беҳисоб эди. (в. 121а) ». Мазкур қайддан англашиладики, биринчидан «Шажарат ул-атрок» билан «Тарих-и арбаъ улус» бошқа-бошқа асарлардир. Иккинчидан, «Тарих-и арбаъ улус» маълум даражада «Шажарат ул-атрок»га асосланган. Яна бир жойда эса бундай дейилган: «Чингизхоннинг тўрт улуси тарихи» номли ушбу мажмуъада Туркхон ибн Ёфас ибн Нуҳ алайҳиссалом авлодидан бўлмиш подишоҳлар номи зикр этилади. Мазкур рисолада келтирилган Туркистонзамин ҳоқонларининг номлари Султон ас-Саъид Улуғбек мирзойи шаҳид, — Оллоҳ унинг қабрини нурга тўлдирсин,— тарафидан битилган тўрт улус ҳоқонлари ҳақидаги мажмуъадан олинди» : Бу қайдлар, айниқса сўнггиси биринчидан, асарнинг аниқ номи «Улус-и арбаъйи Чингизий» эканлигини, иккинчидан унинг бутунлай Мирзо Улуғбекнинг қаламига мансублигини кўрсатиб турибди. Шу ўринда асар ҳақида Бартольд айтган айрим фикрлар ҳам эътиборга моликдир. Авваламбор шуни айтиш керакки, олим ўзининг бир қатор илмий рисолалари («Туркистон мўғул босқинчилиги даврида», «Улуғбек ва унинг даври» ва бошқалар) да Улуғбекнинг мазкур асаридан манба сифатида фойдаланган. Лекин нима сабабдандир уни муҳим тарихий манбалар қаторига қўшмайди, тўғрироғи, асарнинг қимматини бир қадар пасайтирмоқчи бўлади. Чунончи, у бундай деб ёзади: «Шоҳруҳнинг ўғли ва тахт вориси Улуғбек (1449 й. ўлдирилган) «Тўрт улус тарихи»ни битган. Асар ўз номига кўра мўғуллар империясининг тўлиқ тарихини ўз ичига олади. Улуғбекнинг бу асари бизгача етиб келмаган, лекин баъзи манбаларда, хусусан Хондамирпинг «Ҳабиб ус-сияр»ида ундан олинган парчалар учрайди. Бу парчалардан кўриниб турибдики, мўғуллар давлати тарихи муаллиф (Хондамир — Б. А.) яшаган давргача баён қилинган. Аммо муаллиф ўша подишоҳликлар ҳақида тўла маълумот бермайди, аксинча, хонларнинг номинигина қайд этиш билан кифояланган, холос. Шу сабабдан ҳам бу асарнинг бизгача етиб келмаганидан ортиқча қайғуриб ўтиришга асос йўқ, деса ҳам бўлади». Олимнинг бошқа бир асарида эса мана бу гапни ўқиймиз: «Улуғбек қаламига тааллуқли деб ҳисобланган тарихий асар эҳтимол, адабий манба ва тарихни танқидий ўрганиш учун материал сифатида бирмунча қизиқиш уйғотиши мумкин, лекин мазкур асар нусхаси мабодо топилганда ҳам мўғуллар империяси ва унинг инқирозидан сўнг ташкил топган давлатлар тарихига оид бўлган мавжуд маълумотларни бойитади, деб айтиш шубҳалидир». Назаримда, «Тарих-и арбаъ улус»га бундай муносабатда бўлишнинг сабаби иккита. Биринчидан, жаҳон кутубхоналарида мазкур асар тўлиқ нусхасининг сақланмаганлиги ва иккинчидан, XV — XVII асрларга оид тарихий қўлёзма асарларнинг ҳозир ҳам қониқарли даражада ўрганилмаётганлигидир. Лекин, ҳақиқат фақат маълум мавзуга бағишланган асарларни бир-бирига муқояса қилиб синчиклаб ўрганиш ва улар келтирган маълумотларни диққат билан текшириш орқалигина аниқланади. Биз буни қуйидаги асарларни ўрганиш асосида топилган фактларда кўрамиз. Масалан, темурийлар даврининг кўзга кўринган муаррихларидан бири Хондамир (880 (1475) — 941(1534—35) ўзининг «Хулосатул ахбор» ва «Ҳабиб ус-сияр» асарлаларида «Тарих-и арбаъ улус»дан кенг фойдаланганлиги аниқ-равшан кўриниб турибди. Масалан, «Ҳабиб ус-сияр»нинг Туркистон хонлари, Чингизхон ва унинг Чиғатой улуси тепасида турган авлоди тарихига бағишланган биринчи жузининг тўққизинчи мақоласи ва учинчи жузининг биринчи қисми тўла равишда «Тарих-и арбаъ улус»га асосланган. XVI — XVII асрларда яшаб ижод этган муаррихлар учун ҳам Улуғбекнинг бу асари биринчи манба бўлиб хизмат қилган. Чунончи, муаллифи номаълум «Таворих-и гузидэ, нусратнома» асари (XVI аср бошида ёзилган) ҳам «Тарих-и арбаъ улус»га таянган асарлар жумласидандир. «Зубдат ул-осор» (XVI асрнинг биринчи ярмида ёзилган) китобининг муалифи турк-мўғул халқлари тарихини баён этар экан, «Мирзо Улуғбекнинг номи билан зийнатланган «Тарих-и хоний» асарига таянгандим», деб айтади. Буерда гап шубҳасиз «Тарих-и арбаъ улус», аниқроғи, унинг биринчи қисми ҳақида бораётганга ўхшайди. XVII асрда ўтган йирик қомусий олим Маҳмуд ибн Валининг «Баҳр ул-асрор» («Сирлар денги-зи») номли катта асарини, аниқроғи унинг мўғуллар империяси ва Чингизхоннинг ўлимидан кейин империя ўрнида ташкил топган Улуғ юрт, яъни Мўғулистон, Олтин Ўрда, Чиғатой улуси, шунингдек, Чингизхоннинг набираси Ҳалокухон асос солган Элхонийлар давлати (Эрон, Озарбойжон) тарихини ўз ичига олган олтинчи жилди мундарижаси ҳамда мазмуни жиҳатидан Улуғбекнинг «Тарих-и арбаъ улусшга ўхшаб кетади.
Асарнинг яратилишида Улуғбекнинг иштирок этганлигига ҳеч бир шубҳа ёки иккиланишга ўрин йўқ. Юқорида асарнинг сўнгги қисмидан шу фикрни тасдиқловчи бир парча келтирган эдик. Буни бошқа тарихчилар ҳам тасдиқлайди. XVI асрнинг машҳур тарихчиларидан бири Мирзо Муҳаммад Ҳайдар (1500—1551) ҳам Улуғбекнинг тарих илми соҳасида ҳам самарали меҳнат қилганлигини айтади. Масалан, унинг «Тарих-и Рашидий» номли йирик китобида бу ҳақда мана буларни ўқиймиз: «Донишманд подишоҳ Мирзо Улуғбек бир тарихий асар ёзди ва унга «Улус-и арбаъ» деб ном қўйди». Улуғбекнинг шундай асар ёзганлигини Хондамир билан Маҳмуд ибн Вали (XVII аср) ҳам тасдиқлайдилар.
Юқорида келтирилган маълумотларга таяниб айтиш мумкинки, «Тарих-и арбаъ улус» Рашидуддининг машҳур «Жамиъ ут-таварих» асари сингари тарихчи олимлар жамоаси тарафидан, Мирзо Улуғбекнинг бевосита иштироки ва раҳбарлиги остида ёзилган.
«Тарих-и арбаъ улус»нинг нусхалари жуда кам. Биз юқорида айтиб ўтдик, асарнинг тўлиқ нусхаси ҳали топилганича йўқ. Бугунги кунда унинг қисқартирилган (мажмуъа) тўртта нусхаси сақланган бўлиб, унинг иккитаси Англияда, бир нусхаси Ҳиндистоннинг Банкипур шаҳри кутубхонасида, тўртинчи нусхаси АҚШнинг Харвард университетида сақланади.
Асар бир талай тарихий, жуғрофий манбалар ва маноқиблар асосида ёзилган. Муаллиф кўп ҳолларда ўз манбаларини аниқ кўрсатмайди ва «айтишларича», «қисса ва тарих китобларда» ёзилишича, «Чиғатой улуси уламоларининг китобларида келтирилишича,» «бир гуруҳ одил, ҳақиқатгўй тарих арбобларининг айтишича» каби умумий иборалар билан чекланади. Лекин, айрим ўринларда ўзи фойдаланган баъзи асарлар ва уларнинг муаллифлари номини ҳам тилга олади. Булар орасида машҳур астроном Абу Маъшар Балхий (886 йили вафот этган), йирик олим, шоир ҳамда сайёҳ Рашидуддин Вотвот (1088—1182), машҳур тарихчи-ю, давлат арбоблари Алоуддин Отамалик Жувайний (1226—1283), Рашидуддин Фазлуллоҳ Ҳамадоний (тахм. 1247—1318), Ҳамдуллоҳ Мустовфийи Қазвиний (1281—1349) ва бошқаларнинг номлари тилга олинади. Олим тафсир ва ҳадис китоблар, ривоятлардан фойдаланганлигини ҳам айтади. Рашидуддин Вотвот, Хўжандий ва Низомийдан олинган шеърий парчалар ҳам учрайди. Шунга қараганда Улуғбек мазкур асарини ёзишда жуда кўп, мазмун жиҳатдан хилма-хил (тарих, жуғрофия, астрономия, назмий) китоблардан кенг фойдаланган.
Асарнинг мазмуни ҳақида икки оғиз сўз. Аввало шуни айтиш керакки, муаллифнинг ўзи мазкур асарини қисм ёки бобларга бўлмаган. Биз «Тарих-и арбаъ улус» хусусидаги бундан бир неча йил муқаддам чоп этган кичик бир мақоламизда мазкур асарни тўрт улус тарихини ўз ичига олганлигидан келиб чиқиб, тўрт қисмдан иборат деб айтган эдик. Асарни синчиклаб ўрганиш ва таржима қилиш жараёнида унинг мундарижаси ҳақидаги фикримиз ўзгарди. Уни тахминан муқаддима ва етти бобга бўлиш мумкин, деган хулосага келдик.
Муқаддима (в. 1 б — 7 6) да, ўрта аср тарих илмида ҳукм сурган анъанага кўра, Тангри таоло, унинг элчиси, пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва-с-саллам ва авлодлари шаънига айтилган мақтовлар, Одам Атонинг яратилиши ҳамда исломиятдан аввал ўтган пайғамбарлар (Шис, Қайнон, Маҳлойил ва бошқа), Нуҳ алайҳиссалом, шунингдек, унинг фарзандлари тарихи қисқача баён қилинади.
Б и р и н ч и б о б д а (в. 156 — 306) Туркхон ибн Ёфас ҳамда унинг Туркистон заминда подшолик қилган авлоди (Абулжаҳон, Дибокуйхон, Куюкхон ва бошқа) татар-мўғул ва турк қавмларию подшолари (Мўғулхон, Қорахон, Ўғизхон каби) тарихи баён этилган. Кўп нарсалар бошқа асарлардан-да маълум, лекин яна айрим муҳим маълумотларни ҳам учратамиз. Ўғизхон даврида (муаллифнинг сўзларига қараганда Ўғизхон ва авлоди қадимги Эронда ҳукмронлик қилган Пешдодийлар билан замондош бўлганлар) амалда бўлган сарой қабул маросимлари тартиби (в. 19кб), турк қўшинининг тузилиши (в. 196 — 20а), улус системаси («Ўғизхон ҳар шаҳзодани бир ўлкага таъйин қилди, уларга лақаб ҳамда тамғолар белгилади», в. 236), турк қўшинининг тузилиши, усмонли турк султонларининг шажараси (в. 256 — 26а) шулар жумласидандир. Мазкур бобда келгирилган турклар ва мўғул қавмлари ҳақидаги маълумот лардан кўринишича улар бир-бирига шу қадар яқин даражада истиқомат қилганларки, ҳатто шажаралари ҳам аралаш-қуралаш бўлиб кетган. Бу ҳолни биз Рашидуддиннинг юқорида тилга олинган асари (биринчи жилди)да ва машҳур немис шарқшуноси Герхард Доёрфернинг «Янги форс адабиётида турк-муғул элементлари» деган тўрт жилдлик изоҳли луғатида ҳам яққол кўрамиз.
И к к и н ч и б о 6 (в. 306 — 376) турк-мўғул халқларининг афсонавий онаси Аланқува ва ундан тарқалган авлод, яъни подшолар (Бузунжор қоон, Буқохон, Дутуминхон, Қобулхон, Бойсунғурхон, Бортон баҳодир, Ясугай баҳодир) тарихи баёнини ўз ичига олган. Бу бобда ҳам илм-фан учун муҳим маълумотлар учрайди. Турк-мўғул қавмларининг биргаликда, аралашиб яшаб келганлиги Турк диёри ва унинг бошқа қавмлари орасида тутган мавқеъи (в. 306), оддий халқнинг ерга, аниқроғи, ўз ҳукмдорига бириктирилганлиги (яъни крепостной ҳуқуқ), (в, 316.), VIII асрда жалоир қавми бошлиқларининг кучайиб кетиши (в. 32а) ҳақидаги маълумотлар шулар жумласидандир.
«Тарих-и арбаъ улус»нинг у ч и н ч и 6 о 6 и д а (в. 376 — 1016) буюк жаҳонгир Чингизхон тарихи баён этилган. Бу ерда келтирилган маълумотлар ичида эътиборга моликларидан мўғул қўшинларининг тузилиши (в. 436 — 44а), Чингизхоннинг оқ рангдаги тўққиз пояли туғи (в. 476), қурултой ва бошқа қабул маросимларида амалда бўлган тартиб-қоидалар, (в. 48а), турк эли, яъни найманлар, қарликлар, уйаурлар (в. 49а—526, 576) ёсо ҳамда юсун ҳақидаги маълумотлар (в. 556 — 57а) муҳим аҳамият касб этади. Яна шуни ҳам айтиш керакки, Чингизхон замонида турк-мўғул қавмлари даҳа (ўнлик), сада (юзлик), ҳазора (минглик) ва тумон (ўн минглик)ларга бўлинган. Чингизхон замонида «ҳеч ким, - деб айтилади «Тарих-и арбаъ улус»да, - ўз даҳаси, садаси ва ҳазорасидан бошқа жойга кета олмагай ва бошқанинг паноҳига ўта олмагай - Бунга хилоф иш тутганларни халқ олдида қатл этадилар, токи бошқаларга ибрат бўлсин» (в. 57а). Бу хусусда «Тарих-и арбаъ улус» муаллифи келтирган мана бу факт ҳам диққатга сазовордир. Асарнинг тўртинчи бобида айтилишича, Чингизхоннинг 1225 йили Хоразмшоҳлар давлатига қарши қилган катта ҳарбий юришдан қайтишида, Сирдарёнинг ўнг соҳилида, катта ов уюштирди, Ўшанда хон тарафидан буйруқ бўлдики, «аркони давлат бошқа аскарлар уларнинг ҳар бири ўз қадри ва мавқеъига мувофиқ ов майдонида бирон ўлжани қўлга кирита олсинлар: тирик овларга ўз тамғаларини восиб, сўнг қўйиб юборсинлар» (в. 1036). Бу факт Мўғул империясида нафақат ер-сув, балки ов қилинадиган қўриқхоналар ва ундаги жониворлар ҳам феодалларга бириктириб қўйилганлигини кўрсатади, шунингдек, турк-мўғул жамиятида мавжуд бўлган феодал муносабатлар ҳақидаги тасаввуримизни бир қадар кенгайтиришга ёрдам беради. Ёки Чингизхоннинг шу қадар тез вақт ичида кўп мамлакатлар, хусусан, ўша замоннинг энг қудратли давлатларидан Хоразм империяси устидан ғалабасини таъминлаган сиёсатини характерловчи мана бу мисол ҳам диққатга, сазовордир. «Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззам,— деб ўқиймиз ўшбу асарда,— бирор дину миллатга ён босмаган. Бир миллатнинг иккинчи бир миллат устидан устунлиги таасубидан ўзини нари тутарди, мусулмонлар тоифасининг уламо ва зоҳидларини эъзоз кўрарди» (в. 56а). Яна бир муҳим мисол: «Одам Ато замонидан бугунги кунгача бирон подишоҳнинг сипоҳи туркларникидан муфассал бўлмаган» (в. 566). Фақат туркларнинг бир ўзидан тузилган катта-катта ҳарбий қисмлар Чингизхоннинг Мовароуннаҳр, Афғонистон, Ҳиндистон, Эрон, Озарбойжон ва бошқа мамлакатлар устига қилган юришларида фаол иштирок этганлар. Асарда учраган «Чингизхон Жўчихонни Барчин (Барчинлиғкент) шаҳарини олиш учун бир туман туркий лашкар билан жўнатди». (в. 74а). «Турклар билан бўлган жангу жадалда Туркон Хотун авлоди билан асир олинган эди» (в. 105а), «Кошин юртининг танқутларини турк отларининг оёғи остига ташладилар» (в. 1066), «Ҳиндистоннинг обҳавоси туркларнинг мижозига тўғри келмай, кўпчилик касалга чалинди» (в. 103а) каби парчаларни учратамиз бу асарда. Ёки ўша танғут уруши ҳикоясида келтирилган мана бу шеърга эътибор беринг:
Камондори туркон ба тири хаданг,
Зириҳро кушода зи ҳам чашми танг.
Маъноси:
Турк камондорлар хаданг ўқи билан
Совутнинг тор кўзини очдилар.
Мазкур бобда яна бошка диқкатга сазовор маълумотлар бор. Уларнинг ҳаммасини келтирмай бир нечтасини шунчаки эслатиб ўтиш билангина, кифояланамиз. Булар: қорахитойлар тарафидан Эмил дарёси бўйида бунёд этилган шаҳар ва унга теварак-атрофдан кўчириб келтирилган 40 минг хонадон турклар (в. 576), Хоразмшоҳ Алоуддин Муҳаммад билан Тоёнқу бош бўлган қорахитой кўшини ўртасида ҳижрий 607 йил раби ул-аввал ойининг 8 - куни (милодий 1210 йил 30 август куни) Ила дарёси ёкасида бўлиб ўтган катта урушнинг тафсилоти (в. 59аб), мўғуллар истилоси арафасида Хоразмшоҳ Алоуддин Муҳаммаднинг Самарқандни мустаҳкамлаш борасида олиб борган ишлари (в. 69а), Балх шаҳрининг мўғуллар тарафидан қамал этилиши (в. 83а) ва мўғул армияси таркибида Чингизхоннинг бошқа мамлакатларни босиб олишида фаол иштирок этган турк кўшинлари ҳамда уларнинг сардорлари ҳақидаги маълумотлардир (в. 74а, 956, 99а, 103а, 105а). Характерли икки мисол. «Тарих-и арбаъ улус»да келтирилган маълумотларга кўра, мўғуллар хуружи арафасида хоразмшоҳнинг фармони билан 300 минг одам Самарқанднинг деворлари, қалъаси ва бошқа мудофаа истеҳкомларини мустаҳкамлаш ишига сафарбар қилинган (в. 69а), ўшанда ҳақиқатан ҳам шаҳарни мустаҳкамлаш, уни қамал жангларига ҳозирлаш борасида катта ишлар олиб борилган экан. «Тарих-и арбаъ улус»да келтирилган бу маълумот 1960 йиллари Афросиёбда олиб борилган археологик кузатиш ва қазиш ишларининг натижалари билан ҳам тасдиқланди. Иккинчи мисол. Маълумки, 1221 йилнинг баҳорида мўғуллар Ҳуросоннинг қадимги иқтисодий-сиёсий ва маданий марказларидан бири бўлмиш Балх шаҳарини ишғол қилиб уни вайронага айлантирдилар. Ибн ал-Асирнинг (1160—1232-33) гувоҳлик беришича, шаҳар ўз ихтиёри билан душманга таслим бўлган, шунинг учун ҳам Чингизхон Балх халқига меҳру шафқат кўрсатган ҳамда шаҳар ва унинг халқини омон қолдирган. Яна бошқа бир катта тарихчи Алауддин Отамалик Жувайний (1226—1273)нинг сўзларига караганда, қудратли хон, яъни Чингизхон аввал шаҳар ва унинг халқига омонлик ваъда қилган, лекин сўзида турмай шаҳарни вайрон қилган. Мирзо Улуғбек бу ҳақда тамоман бошқа маълумот келтиради. Унинг сўзларига қараганда, Чингизхон балхликлар сўнгги хоразмшоҳ Жалолиддин (617(1220) — 628(1231)нинг одамларига бошпана берганликлари учун шаҳар ва унинг халқини жазолаган. Унинг амри билан Балхоб дарёсига қурилган Банди амир тўғонини бузиб ташлаганлар. ўшанда Балх ва унинг туманлари олти ой мобайнида сув остида қолиб кетган (в. 846).
Асарнинг т ў р т и н ч и б о б и (в. 1016— 114а) Чингизхон-нинг Улуғ юрт, яъни Мўғулистон билан Шимолий Хитойни идора қилган бевосита ворислари тарихига багишланади ва Ўқтой қоон (624(1227-39— 1241) замонидан то Ариқ Буқо (728(1328) авлоди Ўрдой қоонгача бўлган даврни ўз ичига олади. Айниқса, Чингизхон вафотидан кейин то Амир Темур замонигача Мўғулистонда ҳукмронлик қилган 21 ҳукмдордан 17 тасининг тарихи қисқача баён этилган. Муҳими шундаки, Рашидуддин улардан факат бештаси (Ўқтой, Чиғатой, Гуюкхон, Мангухон, Ҳубилой қоон) нинг номини, «Муқаддима-йи Зафарнома» муаллифи Шарафуд-дин Али Яздий (858(1454) йилда вафот этган) улардан фақат- 14 тасининг номини келтирган, холос.
Б е ш и н ч и б о б. (в. 1176 — 128а) Чингизхоннинг тўнғич ўғли Жўчихон наслидан бўлган 33 хон замонида Дашти Қипчоқ (ҳозирги Қозоғистон, Ғарбий Сибирь ва Волгабўйи ерлари)нинг тарихидан ҳикоя қилади. Воқеалар бу бобда ҳам жуда қисқа тарзда баён этилган. Лекин шундай бўлса ҳам, диққатга сазовор айрим маълумотларни учратиш мумкин. Шулардан айримларини келтириб ўтмоқчиман.
1. Дашти қипчоқда, умуман мўғул қабилалари орасида исломнинг тарқатилиши масаласи. Маълумки, бир вақтлар Қорахонийлар тасарруфи-да бўлган ерларда хусусан Олтой, Ила водийси, Еттисув ва Қошғарда истиқомат қилувчи халқлар орасида ислом дини X асрдаёқ Сотуқ Бўҳрохон (344—955—56 йили вафот этган) даврида тарқала бошлаган. Чингизхон Мовароуннаҳрни фатҳ этгандан кейин ўша юртларда ислом асосини мустаҳкамлаш учун, Бухородан бир гуруҳ йирик мусулмон руҳонийларни кўчириб олиб кетганлиги маълум, қолаверса, Чингизхон ва унинг авлодлари, то Ўзбекхон (712(1312) —742(1341) гача яздонпараст бўлганликлари ҳолда мусулмон аҳолига ҳам, мусулмон руҳонийларига нисбатан ҳам яхши муносабатда бўлиб келганлар, уларни таъқиб остига олмаганлар. Бу ҳақда Жувайнийнинг юқорида тилга олинган асарида ҳам, Рашидуддиннинг «Жомиъ ут-таварих»ида ҳам, мусулмон руҳонийларининг маноқибларида ҳам, «Тарих-и-арбаъ улус»да ҳам айрим муҳим маълумотлар келтирилган. Дашти қипчоқда ислом динининг тарқатилиши масаласига келсак, ҳозирга қадар бу муҳим ижтимоий-сиёсий воқеа XIV аср бошида, яъни Ўзбекхон даврида бўлганлиги таъкидланади. Лекин, «Тарих-и арбаъ улус» да бу жараён Ботухон (624(1227) — 653(1255) ва Баракахон (Беркахон) подшолиги даврида (655(1257) — 665(1267) бошлангани ҳақида маълумотлар учратамиз. Масалаи, Баракахоннинг мусулмон аёлни эмиб катта бўлгани, яъни мусулмон киши эканлиги, Бухорода машҳур илоҳиёт олими Сайфиддин Бохарзий (XII асрнинг иккинчи ярми — 659(1261) дан таълим олганлиги ҳақида гапирилади. (в. 1206). Бошқа бир жойда, Ўзбекхон подшолиги тарихи баён этилган ерда, ҳижрий 720 (милодий 1320) йилда ана шу подшоҳнинг саъйи ҳаракати билан Занги Ота ва унинг халфаси Сайид Оталар кўмагида Дашти қипчоқда кўчиб юрган турк-мўғул қавмлари мусулмонлик шарафига муяссар бўлганликлари ҳақида ҳикоя қилинади (122а).
Мазкур бобда келтирилган «ўзбек» этнонимининг келиб чиқишига оид ўта муҳим маълумотлар алоҳида аҳамият касб этади. Маълумки, ўзбек халқининг келиб чиқиши масаласи ҳанузгача илмий жиҳатдан тўла ҳал қилинмаган бир муаммо бўлиб турибди. Илм-фанда бу масалага ҳар хил ёндошишлар ва қарашлар мавжуд. Н. А. Аристов, А. Ю. Якубовский, П. П. Иванов ҳамда чет эллик олимлардан М. А. Чапличка ва Ҳ. Ҳуккемларнинг фикрига кўра, «ўзбек», этномими Олтин Ўрда хони Ўзбекхоннинг номи билан боғлиқ. Бошқача айтганда ўзбек номи ўша хоннинг исмидан олинган. В. В. Григоръев ва А. А. Семёновлар эса Дашти қипчоқнинг шарқий қисми, яъни Оқ ўрдада ўша замонларда истиқомат қилган турк-мўгул қавмларини ўзбеклар деб атайдилар. Г. Вамбери, Г. Ховорс, Пеллъоларнинг фикрича, Дашти қипчоқда кўчиб юрган турк-мўғул қабилалари ўзларини эркин тутганликларн сабабли ўзбеклар (ўз-ўзига беклар) деб аталган бўлишлари мумкин. Бир қатор муҳим тарихий манбалар (Гардизий, Рашидуддин, Ҳамдуллоҳ Қазвиний, «Искандар аноними», Хондамир, «Таворих-и гузидэ нусратнома», «Меҳмоннома-йи Бухоро», «Тарих-и Абулхайрхоний» каби асарлар)ни чуқур ўрганиш шуни кўрсатдики, «ўзбек» этноними хусусида билдирилган сўнгги фикр ҳақиқатга бир қадар яқин. «Ўзбек» этноними XIX асрнинг 60-йилларида пайдо бўлган, «ўзбеклар» деганда XIV аср бошида Олтин ўрдадан ажралиб чиқкан Дашти қипчоқнинг шарқий қисмида, яъни ҳозирги Қозоғистон ва Ғарбий Сибирда кўчиб юрган турк-мўғул қавмлари назарда тутилган. Лекин, шундан келиб чиқиб ўзбеклар халқ сифатида XIV аср ўрталаридан маълум, деган хулоса чиқариш асло мумкин эмас. Ўзбеклар қозоқлар, қорақалпоқлар ва бошқа туркийзабон халқларнинг аждодлари қадимдан ҳозирда истиқомат қилиб келаётган ҳудудларда кун кечирганлар, аммо ўша замонларда улар, ўзбеклар, қозоқлар, қорақалпоқлар деб аталмаганлар. Улар умуман турк деб, ёки ўзлари мансуб бўлган қабилаларнинг (буркут, найман, дўрмон, қўнғирот, манғит ва ҳоказо) номи билан аталиб келганлар. Бу хусусда «Тарих-и арбаъ улус»да ўта муҳим маълумотлар келтирилганким, уларнинг илм-фан, хусусан ўзбек халқининг этник тарихи ва келиб чиқишини ўрганиш учун аҳамияти бениҳоят каттадир. Асарда мана буларни ўқиймиз: «... Тўқтойхоннинг давлати поёнига етгандан кейин, ҳазрат Султон Муҳаммад Ўзбекхон... тахтга ўтирди. Ўзбек улусини унга нисбат берадилар... Ҳижрий 712 йилда (мелодқй 1312—13 йилда) салтанат тахтидан жой олди. Айтишларича... тахтга ўтиргандин саккиз йил ўтгач, машойихлар ва мусулмонлар шайхи, авлиёлар қутби ҳазрат Занги Отанинг,— Оллоҳ унинг қабрини мунаввар қилсин,— ишорати билан жаноби саййидзодалар, Оллоҳнинг иродаси билан, йўлдан адашувчиларни гўғри йўлга солувчи, муридларнинг пиру мўршиди, толибларнинг йўлловчиси ҳазрати Сайид Ота, - Оллоҳ унинг сирини муқаддас қилсин,— яъни Занги Отанинг халфаси орқали, - ҳар иккалаларига ҳам Оллоҳнинг раҳмати ёғилсин... хижрий 720 йили (мелбдйй 1320 -йили) ислом динини қабул қилиш шарафига муяссар бўлдилар». Бу қисқа баёнотнинг тафсилоти «Мақомот-и ҳазрати Сайид Ота» китобида ёзилган ва зикр этилган.
Султон Муҳаммад Ўзбекхон ўзининг эл-улуси билан илоҳий саодат ва фазилатга етишгач, ҳазрати Сайид Отанинг ғайб ишорати ва Оллоҳнинг инояти билан уларнинг барчасини Мовароуннаҳр диёри сари олиб келди. Ҳазрати Сайид Отага, унга Оллоҳнинг раҳмати ва ризолиги бўлсин, қулоқ солишдан бўйин товлаганлар, бу саодатдан бебаҳра ҳолда, у ерда (Дашти қипчоқда) қолдилар ва «қалмоқ» деган, номга мансуб бўлдиларки, бунинг маъноси «қолган» демакдир. Ҳазрати Сайид Ота, - унга Оллоҳнинг раҳмати ва ризолиги бўлсин,— ҳамда Султон Муҳаммад Ўзбекхон билан ҳамроҳликда Мовароуннаҳрга келган кишилардан: «Бу келган ким?» — деб сўрардилар. Уларнинг сардори ва подшоҳи Ўзбекхон бўлгани учун уларни «ўзбек» деб атадилар. Шу сабабдан ўша замондан бошлаб Мовароуннаҳрга келган кишилар «ўзбек» деб атала бошланди. Дашти қипчоқда қолиб кетган кишилар эса «қалмоқ» бўлдилар» (в. 1216— 122а).
Юқорида келтирилган парчадан икки муҳим хулоса чиқарса бўлади:
1. Дашти қипчоқнинг Шарқий қисми ва Ғарбий Сибир Ўзбекхон Олтин ўрда тахтига ўлтирмасдан бирмунча илгари ҳам «Ўзбек улуси» деб аталган. Демак, шу катта маконда кўчиб юрган турк-мўғул қавмлари «ўзбек» деган битта умумий ном билан аталган.
2. Шу пайтгача фанда «ўзбек» халқ номи сифатида, XV аср охири — XVI аср бошида Дашти қипчоқдан кўчиб ўтган деган фикр ҳукмрон эди. «Тарих-и арбаъ улус»да келтирилган бу маълумотдан «ўзбек» халқ номи сифатида, Мовароуннаҳрга XIV асрнинг биринчи ярмида, балким ундан ҳам олдин (Ботухон билан Баракахон тарихида келтирилган баъзи маълумотларни эътиборга олганда) кириб келганлиги маълум бўлади. Бу маълумот, шубҳасиз, ўзбек халқининг этник тарихини ўрганишда муҳим аҳамият касб этади.
«Т а р и х -и а р б а ъ у л у с»н и н г о л т и н ч и б о б и (в. 128а — 164а) Эрон билан Озарбойжон устидан қарийб бир аср мобайнида (654(1256) — 754(1353) ҳукмронлик қилган Элхонийлар давлати, шунингдек, Арпахон даврида (1335—1336) нуфузи орта бошлаган Чўпонийлар (Шайх Ҳасан кучак) ва Жалоирийлар (шайх Ҳасан Бузург) тарихини ўз ичига олади. Бу бобда Элхонийлар давлатининг ички аҳволи ва ташқи сиёсатига оид бир талай қимматли маълумотлар бор. Мароға расадхонаси (Ҳалокухон даврида бино этилган), Ғозонхон (694(1295.-) — 703(1304) замонида ўтказилган молиявий ва маъмурий ислоҳотлар ва Султония шаҳарининг бино қилиниши, Кайхотухон ҳукмдорлигининг сўнгги йилларида (693(1294) Эронзаминда хитойларга тақлид Қилиб қоғоз пул(чов) чиқарилиши, Ўлжойтухон ҳукмронлиги йиллари (703(1304) — 717(1317) ўн икки имом номи билан зарб этилган тангалар чиқарилиши шулар жумласидан. Элхонийлар давлатининг Миср, Шом (Сурия), Олтин Ўрда ҳамда Чиғатой улуси билан бўлган сиёсий муносабати ҳақида ҳам эътиборга молик маълумотлар учратамиз.
«Тарих и арбаъ улус»нинг Халокуийлар тарихини ўрганишдаги яна бир муҳим тарафи ҳам бор. Унда Мусохондан кейин 736(1336—754 (1353) йиллар орасида улус тахтида ўлтирган бир неча хон: Тўкой Темур Ибн Сурий (в. 1556), Соқибегим бинти Ўлжойту Султон (в. 1566—159а), Жаҳон Темурхон ибн ал-Афранг (Авранг) ибн Қайхотухон (159а), Сулаймонхон (1596) ҳақида ҳам эътиборга сазовор маълумотлар келтирилган. Яна бир муҳим нарса — бу Чингизхон амакиваччасининг авлоди Абу Шайх Али Ковун ҳақидаги маълумот (в. 1596—1606) дир. Асарда бу шахс ҳақида хусусан бундай дейилган: Абу Шайх Алининг . бобоси 705(1305— 1306) йили 10 минг хонадон хешу ақрабоси билан Қайдухон ибн Ғози ўғил ибн Ўқтой қоондан юз ўгириб, Хоразм ва унинг теварагидаги сарҳадларга кўчиб келган эди. Эл бўлиб келганда уни Ўлжойтухон ўлдирди, авлоди эса Журжон теварагида яшаб қолди (в. 1596 — 160а), Вақти келиб, XIV асрнинг 50-йилларида маҳаллий феодаллар ана шу Абу Шайх Али Ковунни Журжондан излаб топиб тахтга ўтқазганлар. Бундан кўринадики, Чиғатой улусида бўлгани каби Эронда ҳам Ўқтой қоон авлоди хокимият учун кураш олиб борган экан.
А с а р н и н г э н г м у ҳ и м қ и с м и — у н и н г е т т и н ч и 6 о 6 и д и р . Унда Чиғатой улусининг Чингизхон замонидан (1227 й.) то Амир Темурнинг ҳокимият тепасига келиши (1370 й.) гача бўлган тарихи ҳикоя қилинади.
Маълумки, Чиғатой улусининг қарийб 150 йиллик (624(1227) — 771(1370) тарихи ўрганилмаган. Бу ҳақда қўлёзма манбаларда етарли маълумот бўлмаслиги бунга асосий сабабдир. Тўғри, Чиғатой улусида ҳукмфармолик қилган хонлар ҳақида жуда қисқа маълумотлар Шарафуддин Али Яздийнинг «Муқаддимайи зафарнома»сида, Маҳмуд ибн Валининг «Баҳр ул-асрорида ҳам келтирилган. Лекин «Тарих-и арбаъ улус» уларга нисбатан бир қадар тўлароқ. Унда улусда ҳукмроклик қилган Чиғатой ва Ўқтой қоон наслидан (Али султон, Донишмандчахон, Суюрғатхон ва Султон Маҳмудхон) бўлган 33 хоннинг тарихи қисқа тарзда баён этилган.
Бу бобда ҳам эътиборга молик маълумотлар кўп. Булар орасида Чиғатой улусининг ўрами (в. 1646), 636(1238) йили Бухорода бўлиб ўтган Маҳмуд Торобий бошлиқ халқ қўзғолони (в. 1656 — 166а), Чиғатой улуси билан Элхонийлар давлати ўртасидаги сиёсий муносабатлар (в. 171а — 1726), Чигатой улусининг ижтимоий-сиёсий ҳаётида барлос амирларининг, хусусан Қорачор нўён, Ижил нўён, Алангиз нўёнларнинг тутган ўрни ва роли, Дувахон (тахминан 690(1291) — 706(1306) ва Кепакхон (709(1309), иккинчи бор 718(1318) —726(1326) даврида юртни обод қилиш йўлида олиб борилган катта ишлар (масалан, Балх ва Андижон шаҳарларининг қайтадан тикланиши, маъмурий ва молиявий ислоҳотлар), Тормоширин (726(1326) — 734(1334) нинг Ҳиндистонга қилган юриши (в. 1766—177а), Чиғатой улусининг XIV асрнинг 40—50-йиллардаги сиёсий аҳволи ҳамда амир Қозоғоннинг хуружи (1786 — 180а) шулар жумласидандир.
Чингизхон вафоти олдидан (1227 й.) ўз тасарруфига кирган мамлакатларни ўғилларига тақсимлаганда, иккинчи ўғил Чиғатойхонга Қошғар, Еттисув воҳаси ва Мовароуннаҳрни, Хоразмнинг бир қисми билан инъом этгани, ҳозирги Афғонистон ва Шимолий Ҳиндистон ерлари эса Чиғатойлар тасарруфига кейинча ўтгани ҳақида гапирилар эди. «Тарих-и арбаъ улус»да келтирилишича Афғонистон билан Шимолий Ҳиндистон ерлари ҳам Чингизхоннинг ҳаёт чоғидаёқ Чиғатойхонга хат қилиб берилган. Бу хусусда асарда қуйидагиларии ўқиймиз: «Чингизхон Туронзамин мамлакати ҳокимлигини, Кошғар сарҳадларидаи уйғурлар ери чегарасигача; Жайҳун дарёси адоғигача ястанган ерлар: Эрон билан Турон оралиғидаги Балх, Бадахшон, Қобул, Ғазнин, Синд дарёсигача бўлган ерларнинг кўп қисмини шу суюкли фарзандига (Чиғатойхонга) берди» (в. 1646).
Тормошириннинг Ҳиндистон устига қилган юриши натижасида мамлакат пойтахти Деҳли ишғол қилинди. Чиғатой қўшини ўшанда Гужорат, Сумнот ва Сурат шаҳарларини ҳам ишғол қилдилар. Тўғри, босқинчилар Ҳиндистонни узил-кесил бўйсундиролмадилар, лекин беҳисоб ўлжа олиб қайтдилар. (в. 1766—177а).
Чиғатой улусида XIV асрнинг биринчи ярмида кучайиб кетган феодал тарқоқлик ҳақидаги маълумотлар ҳам диққатга сазовордир. «Тарих-и арбаъ улус» да ёзилишича, бу тарқоқлик Есу Темурхондан кейин бирмунча кучайиб кетди. Тахминан 743(1342) йили бир гуруҳ феодаллар Есу Темурхонни тахтдан тушириб, ўрнига Ўқтойхоннинг авлоди Али Султонни тахтга ўтқаздилар. Али Султон Есу Темур тарафдорларини таъқибга олди, хазинани талон-тарож қилди. Энг даҳшатлиси шулки, у Туминахон ва Амир Темурнинг бобокалони Қочули баҳодир замонидан бери хон хонадони билан барлослар хонадони ўртасидаги тожу тахт хон авлодига, мамлакат мадорлик, яъни амир ул-умаролик мансаби эса барлос бекларидан Қочули баҳодир хонадонига абад ул-абад тегишли бўлиши ҳақидаги аҳдномани йиртиб ташлади (в. 1776 — 178а). XIV асрнинг 50-йилларига келиб, давлат жилови яна бир нуфузли феодал — амир Қазағон қўлига ўтиб қолди. Лекин Алангиз нўён барлоснинг авлоди: Сайфиддин Ҳожи барлос ва унинг салоҳиятли жияни Амир Темур бўш келмадилар — мамлакатмадорлик мансаби учун амир Қазағон ҳамда унинг авлоди билан муросасиз кураш олиб бордилар ва охири ғалаба қозондилар.
Чиғатой қўшинининг тузилиши, айниқса ҳарбий бўлинмалар номи ҳақидаги маълумотлар ўта муҳимдир. Масалан, қоровул қисм ўша вақтларда булунғор, ировул (илғор қисм оркдсидан борувчи бўлинма) — бурунғор, маймана (ўнг қанот) — аванғор (ҳозирги авангард шундан олинган бўлиши керак), соқа (аръергард) —ўкчунғор деб аталган (в, 177аб) ва ҳоказо.
«Тарих-и арбаъ улус»да бу ва бунга ўхшаш муҳим маълумотлар кўп.
Шунга қарамай, асар айрим камчиликлардан ҳам холи эмас. Шу ўринда, агар таъбир жоиз бўлса, хотирга келган бир гапни айтиб ўтмоқчиман. Одатда китобда бирон хато-камчилик топиб олгудай бўлсалар кўпинча муаллифни маломат қиладилар. Бу — китобнинг катта ё кичиклигидан қатъий назар, не машаққат билан яратилишини билмаслик аломатидир. Маълумки, китоб у қўлёзмами ёки босмами, бундан қатъий назар ўқувчига етгунча муаллифдан ташқари яна бир неча одамнинг қўлидан ўтади. Қўлёзма китобни олсак, у бир ёки бир неча хаттотнинг меҳнати эвазига бунёд бўлади. Кўп гап котибга ҳам боғлиқ. Асарнинг мукаммал хато ва камчиликларидан маълум даражада холи бўлиши кўп жиҳатдан хаттотнинг билими, малакаси, ҳатто интизомига ҳам боғлиқ. Лекин, ҳар қандай бўлмасин, китоб умуман маълум хато-камчиликлардан холи бўлолмайди. «Тарих-и арбаъ улус», хусусан, унинг бизгача етиб келган нусхалари ҳам айрим хатолардан халос эмаслиги шу сабабдандир
Асарда кўзга ташланган энг катта ҳамда кўп хато — бу мўғулча ва хитойча номларнинг (атоқли, жуғрофий ва этник номларнинг) баъзи ўринларда тўғри ёзилмаганидир. Масалаи, Ангур бовурчи ўрнига — Кўнгур, Дутум Мэнэн — Дутиминхон, Гъю-Гин — Кевкик, Қутуқу нўён — Хатоқия нўён, Жомуқо — Шомуқо, Қора Субэчу ўрнига Қуро — Субонсу, Дайду ўрнига — Диду, Манзи — Мискин, Сақсин — Соқийн, Нангяс — Тақнос, Тайсу — Туйкайх, Ханжин — Хурбахт, Дули Шинг (Дяо-юй-шань) — Чақанду; жожират ўрнига — жонжират, тойжуит — тосчўт, қўнқутон ўрнига — қўнғон ва бошқача кўринишларда ёзилган.
Айрим ҳолларда воқеаларнинг саналари бузиб кўрсатилган. Масалан, элхонийлардан Ғозонхоннинг Миср билан бўлган уруши вақти уч ерда — уч хил: хижрий 699 (в. 1436), 708(144а) ва 703(1446) деб кўрсатилган.
Ваъзи ўринларда эса, масалан элхоний хонларнинг ҳукмронлик навбати чалкаштириб юборилган.
Асарда ошириб юбориш ҳоллари хам учрайди. Масалан, мўғул қўшини Урганчни етти ой камалдан сўнг истило қилгандан кейин 100 минг одамни ўлдирган, 100 минг ахли хунар ва ахли санъатни Мўғулистон тарафларга хайдаб кетган, Нишопур қатли ом қилинганида 747 минг одам ўлдирилган, деб айтилади (в. 866., 876); Чингизхон истилоси арафасида Марв аҳолиси 1 миллион 300 минг, Нишопур халқи 1 млн, 747 минг деб кўрсатилган (89а).
Лекин асарда учрайдиган шу ва шунга ўхшаш камчиликлар унинг илмий қимматига мутлақо путур етказмайди. Улуғбекнинг «Тарих-и арбаъ улус» асари Марказий ва Ўрта Осиёнинг XIII — XIV асрнинг биринчи ярмидаги ижтимоий-сиёсий тарихини ўрганишда муҳим ўрин эгаллаши шубҳасиз.
Юқорида айтилганидек, биз Чиғатой улуси тарихини яхши билмаймиз. Мамлакатнинг Чингизхон истилосидан то Амир Темурнинг ҳокимият тепасига келганига қадар кечган тарихи биз учун қоронғу. «Тарих-и арбаъ улус»да келтирилган маълумотларни Шарафуддин Али Яздийнинг «Муқаддима-йи Зафарнома» ва Махмуд ибн Валининг «Баҳр ул-асрор»ига ҳамда археология фани қўлга киритган маълумотларга қўшиб ўрганилса, шубхасиз, фандаги бу оқ доғни ювиш мумкин.
«Тарих-и арбаъ улус» нинг мазкур ўзбекча нашри асарнинг Британия музейи (Англия)да сақланаётган АДД 26190 рақамлик қўлёзма нусхаси асосида амалга оширилди.
Шубҳасиз, «Тарих-и арбаъ улус»нинг ушбу нашрида, унинг таржимасида ҳам, тадқиқот қисмларида ҳам айрим жузъий хатолар ўтиб кетган бўлиши турган гап. Шунинг учун ҳам мутахассис олимларнинг холисона фикр-мулоҳазаларига муҳтожмиз. Холисона маслаҳат асарнинг янги, пухтароқ нашрини тайёрлашда ёрдам беради, албатта.
Бўрибой АҲМЕДОВ,
ЎзФА мухбир аъзоси.
(В. 1б) Бисмиллаҳир роҳманир роҳим ва биҳи настаъин. Алҳамду лиллаҳил-хабир ва ҳува ала кулли шайин қодир вас-салату вас-саламу ала хойри холқиҳи Муҳаммадин ил-мухтар ва ала алиҳи ва асҳабиҳил-аҳйар. («Барча нарсани билгувчи, ҳар нарсага қодир Тангрига ҳамду санолар бўлсин. Ўзи халқ қилган инсонлар ичидан сараланган Муҳаммадга, унинг оиласи ва яқин саҳобаларига Тангри саломи ва саловоти бўлсин»). Хулласи, хабарларда келтирилганки, Тангри таоло оламни бино қилгач, олам яратилишининг ибтидосида, (уни) яратиш аввалида ҳазрати вожиб ул-вужуддан ташқари. Хабардор қилинган ҳазрати (Тангри), хабар берган одамлар ўзи воқиф эмасдир, истадики башар отаси, ҳазрати Одамни, Оллоҳ уни софий қилсин, (Оллоҳ-нинг саловати бўлсин), тупроқдан яратмоқчи бўлди-ю, ўзининг халифалик хилқатини унинг устига ёпди. Инни, жаилун филарзи халифатан, («Ер юзида буйруқларимни ижро этувчи одамнинг яратувчисиман») экан, шу мўъжаз сўзлар адолатининг шоҳиди бўлганидек, дастлаб Жаброил алайҳиссаломни юбордики, Одам алайҳиссаломнинг пок тийнатини ясаш учун ҳозир муаззам Каъба иморати бино бўлган жойдан бироз намроқ тупроқ келтиришни буюрди. Жаброил алайҳиссалом ерга тушгач, бир каф тупроқ олмоқчи бўлди. Замин фалаклар ва малакларни яратган Раббимга қасамёд қилиб, дедики, унга бир каф ҳам тупроқ бермагай: мендан бир халқ вужудга келгусидирки, сендан вужудга келмагай. Сен туфайли мен Оллоҳи таоло ҳузурига бормаганим бўлсин.
Жаброил алайҳиссалом қайтиб бориб, заминдан эшитганларини зор йиғлаб Тангри таолога арз қилди. Оллоҳнинг раҳми келиб унинг қасамини қабул қилган эди. Сабабларини сўраганда рад қилди. Кейин бу ишни ҳазрати Мекойил алайҳиссалом адо этиши учун фармон бўлди. Ер унга ҳам қасам билан бир каф тупроқни олмаслигини ўтинди. У ҳам қайтиб қетди. Ундан кейин Оллоҳи таоло амри билан Исрофил алайҳиссалом келди. Замин уни ҳам қайтарди. Тўртинчи маротаба ҳазрати Зулжалол Тангри таоло олий карамли Азройил алайҳиссаломни жўнатди. У ҳам замин қасамини қабул қилмай, деди: «Худойи таоло амри сенинг қасамингдан устунроқдир».
Сўнг бутун ер юзидан турли навъ қуруғу ҳўл, оқу қора, қизилу (в. 2а) сариқ, аччиғу шўр, нордону ширин ерларидан бир сиқимдан олди. Инсон синфлари саноғига қараб олди. Қайсисининг қабри қаерда бўлса, ўша жойдан тупроқ олди. Чунончи, ҳазрати пайғамбар соллаллоҳи алайҳи васаллам фи оллоҳи ва асҳобаҳи хокларини ҳам онҳазратнинг озода ва шаҳодатли мунаввар қабрлари ўзлари яшаган шаҳарларида муанбару муаттардир, ўша жойдан олди. Хуллас, унга бир каф тупроқни саккиз беҳиштга келтириб, тасним сувида қордилар ва барча яқин малойикаларга ва беҳишт аҳлига буюрдиларки: «Барчангиз Одам алайҳиссалом хоки тийнатида тасним суви билан қориб, Муҳаммадий нурини омонат қуйиб, суркангизлар. Шуни билиб олингларки, оламни яратишдан асл мақсад Одам эди. Одамни яратишдан мурод онҳазратнинг вужуди туфайлидир. Фарқи мубораклари: «Лавлока ма холақтул-афлок» (Сен бўлмаганингда мен фалакларни яратмаган бўлардим) тожи билан зийнатли, истиқоматли қоматлари ва «мо арсалнака илла-роҳматал лил ала-мин» («Биз сени раҳмат ёғдирувчи қилиб бутун оламга юбордик») ташрифи билан мушарраф бўлди. Ҳазрати Азройил алайҳиссалом парвардигор амрини барча ишлар билан жойига қўйди. Ҳазрати ҳақ таоло арвоҳ қабзини унга ҳавола қилди. Ҳақ таоло субҳона амри билан илоҳий қудрат туфайли қирқ кеча-кундуз Одам алайҳиссалом хокига раҳмат ёмғири ёғди.
«Хумрати тийнати одам би ядийи арбаин сайёҳан» мазмунига кўра Тангри таоло қудрати қўли билан инсоният сурати либосини унга кийгизди ва қалбига руҳ уфурдики «фи нафахти мин руҳи» («Мен унга руҳимдан юбордим»)дан уни хабардор этдилар. Салафларнинг китобларида батафсил қайд этилганки, тарих аҳли ёзадиларки, халқ қилинган куни Одам алайҳиссалом ердан булутларгача кўтарилдилар. Айтишларича, Одам алайҳиссаломнинг камтарин куняси Абулбашар, шариф лақаби Сафиюллоҳдир. Шунинг учун Одам дейилганки, муборак жисмлари ер юзасидан олиб (адими замин) яратилган. Шу сабабли унга Одам деб исм қўйишди. Баъзилар фикрича (Одам алайҳиссаломнинг) покиза баданлари буғдойранг бўлган. Шунинг учун Одам деганлар, Дастлабки фикрга кўра, Одам сўзи адим — пўст сўзидан олинган (в. 26); луғатда уни «рўйи замин пўсти» дейилган. Иккинчи ривоятга кўра, Одам «одама» (сўзи-дан)дан олинган. Ал-адама (мим ва дол фатҳали, ҳо — сокин) деб буғдой ранглини айтилган. Бошқа бировларнинг айтишича, сув билан тупроқ аралашмаси Одам дейилган. Ҳар қалай ҳазрати ҳақ таолонинг Одамни яратишида кўп ҳикматлар ва турли-туман сирлар саноқсиздир. Шу жиҳатдан исм қўйиш илмининг барча қийлу қолини бевосита унга ўргатди. «Аллама Адам аласмаа куллаҳа* («Одамга исмларнинг ҳаммасини ўргатди») бунга шоҳиддир. Барча малойика унинг илмига яқин, хос фазилатига иқрор ва эътироф этувчи бўлдилар. Худойи таоло фармони билан унга сажда қилдилар. Фақат Иблис бу ишдан ибо қилди ва Одамга сажда қилмади. «Усжуду ли-Адама фасажаду илла Иблиса ва ка-на мин ал-жинни, фа фасақа» («Одамга сажда қилинглар, аммо Иблис сажда қилмади, у жинлардан бўлиб, Парвардигор амрига итоат этмаган эди»). «Ан амри раббиҳи фасаждал малойикату куллухум (ажмайна) илла иблис» — («Малоикаларнинг ҳаммаси ҳам сажда қилдилар, иблисдан ташқари») сўзи бунинг адолати шоҳидидир. Мўътабар китобларда ёзилишича, «Одам» лафзи ибрийчадир. Одам алайҳиссаломнинг яратилишини муҳаррам ул эҳром ошуро ойи ўнинчи куни, жумаъ куни соат 11 да; биринчи толеъ бўйича Жади ва Зуҳал даражасида, Муштарий Ҳутда, Миррих Ҳамалда, Қамар Саратонда, Шамс Асадда, Аторуд Сумбулада, Зуҳро Мезонда пайтида буғдойранг киши чеҳрасида баланд қоматли ва жингала сочли қилиб яратади. Яратган Тангри ҳазрати Одамга беҳиштдан жой берди. Ҳаввони у уйқусираб турганда унинг чап биқинидан яратди. Аксарий уламо фикрича, уларга буғдой ейишликни манъ қилди. Абдуллоҳ ибн Аббоснинг, Оллоҳ ундан рози бўлсин, ривоят қилишича, узум ейишни, баъзиларнинг айтишича, ояти Сариҳдагидек, анжир ейишни (ман қилган). Айтишларича, Одам алайҳиссаломга сажда қилмасликни (даъват этган) Иблис «Ва инна алайка лаънати ила йавмиддин» («Сенга менинг лаънатим қиёматгача») тавқи лаънатини бўйнида кўрди. Жуда кўп ибодат қилганидан (Худо) фармонига бир бўйсунмагани учун ҳеч фойда топмади. Одам алайҳиссалом билан адоват қилиб шумликлар қилишга интилди. Одам алайҳиссалом жаннатда эди. Иблис ҳаргиз унга йўл тополмади, то бир куни ҳувори ансорий ҳийласи бирлан қисса ва тафсир китобларида шу нарса машҳурки, жаннатга кириб олди. Бомдодда товусни кўрди. У беҳишт кўнгураси эди (в. За) Илон ёрдами билан беҳишт дарбонлигини олди. Аввал ёлғондакам саҳобаликни олди. Уни истеъмол қилмасдан, Одамга ҳам едирмай дарҳол беҳиштий кийимларини улардан ечтириб олди. Улар яланғоч қолдилар. Кейин ҳар бири бир нечтадан анжир дарахтининг баргидан олиб авротларини беркитдилар. Ҳар бешаласи ҳам ҳазрати иззат Тангриси амри билан жаннатдан чиқиб кетдилар. Одам алайҳиссалом айтишларича Ҳавво билан бирга уч соатдан зиёд яшамаганлар. Яна дейдиларки, найсон (ойи) бешинчисида, одина куни, бошқа бир (ривоят) га кўра тўққизинчи найсон кунида, соат еттида Ҳиндистон заминига, Сарандаб тоғига Одам алайҳиссалом ҳубут қилди. Ҳавво розиёллоҳи анҳа Жиддага, Маккаи муаззама худудидаги дарё лабига, товус Ҳиндистонга, илон эса Исфаҳонга, Иблис Симнонга (тушдилар). Айтишларича, Одам алайҳиссалом дунёга ҳубут этиши билан соқоли чикди ва юз йил Сарандиб тоғида тоатда, зорликда, оҳу фиғонда истиқомат қилдиларки, кўп йиғлаганидан муборак кўз ёшларидан ўсимликлар, мисли филфил ва қалампир, долчин, сумбул ва бошқа (ўсимликлар) униб чиқдики, бугунги кунда муборак кўзлари баракотидан унинг авлодлари орасида доривордир. Юз йил ўтгач, ошуро куни унинг тавбаси қабул қилинди. Ошуро кунининг бундан ташқари ҳам фазилатлари кўпдир. Масалан, Идрис алайҳиссалом ва Исо алайҳиссаломнинг осмонга кўтарилиши, Нуҳ алайҳиссалом кемасининг Жудий тоғида турғун бўлиши, ҳазрати Иброҳим алайҳиссаломнинг туғилиши ва пайғамбарлиги, унинг Намруд оташидан халос бўлиши, Мусо алайҳумуссаломнинг туғилиши, Довуд алайҳиссалом тавбасининг қабул қилиниши, Сулаймон алай-ҳиссаломнинг ўз Малики билан қайтиб келиши, Айюб алайҳиссаломнинг кирмон ранжидан сиҳҳат топиши, Мусо саловатуллоҳнинг дарёдан қутулиши, Юнус алайҳисса-ломнинг балиқ қорнидан чиқиб келиши, Од қавми бошидан балони даф қилган Яъқуб алайҳиссалом кўзининг равшан бўлиши, Юсуф алайҳиссаломнинг Канъон чоҳидан чиқарилгани, Зикриё алайҳиссаломнинг фарзанд талаб қилгани, унинг Яҳё алайҳиссалом ҳақига ўқиган дуосининг мустажоб бўлиши, Мусо алайҳиссаломнинг Фиръавн мажбурий меҳнати устидан ғалабаси ва ҳоказолар шу куни содир бўлган. Бу табаррук кундир. Одам алайҳиссалом тавбасининг (В. Зб) қабул қилиниши билан кўникиши учун байтулмаъмурни беҳиштдан ерга олиб тушдилар, бугунги кунда Каъба ҳарами жойлашган мавзеъга (ўрнатдилар). У тамоман қизил ёқутдан ясалган эди. Хуллас, ҳазрати Иззати Жалли жалола руҳулкуддусга Одам алайхиссаломга ҳаж расм-русумлари ўргатмоқни буюрди, Одам алайҳиссалом ҳажни ўтказиб, ҳаж асносида Арафот мавзеъида Ҳаввони топди. Ўша маконда улар бир-бирларини танишди. Шу сабабдан бу жойга Арафот номини бердилар.
Бу мавзеъни Мазулфа дейдилар. Монийлик таманноси инояти ижобати учун дуо қилганларки, ул мавзеъни мутаарраф (ошно бўлинган жой) Арафот маъносида ҳосила қилганлар. Хуллас, Ҳавво розиёллоҳи анҳу ва Одам алайҳиссаломдан бир қиз ва бир ўғил туғилди. Ҳақ таоло амри билан Одам алайҳиссалом қориндаги қизни қориндағи ўғил билан берди. Токи икки ўртада фарқ бўлсин. Қобил ва опалари туғилди. Ҳуснисурат юзасидан Қобилнинг майли бўлмайди. Ўз эгизини ҳоҳламайди. Одам алайҳиссалом эгизини Қобилга берди. Шу сабаб улар ўртасида келишмовчилик пайдо бўлди. Одам алайҳиссалом уларга қурбонлик қилишларини буюрди, кимнинг қурбонлиги қабул бўлса, шунинг иқлимосини берурман. Хуллас, ҳар бири биттадан қўйни тоғ тепасига олиб чиқдилар. Оташ келиб Қобилнинг қурбонлик қўйини пиширгани учун Одам алайҳиссалом иқлимони Қобилга берди. Қобил шу сабабдан Ҳобилга душман бўлиб қолди. Тушида тош билан унинг бошига урди ва ҳалок қилди. Айтишларича, бир муддат Ҳобил мурдасини кўтариб юрган ва уни нима қилишини билмаган. Бир куни бир юртга борган, қараса, бир қарға қарға билан жанг қилмоқда. Бири ўлдирилди, тирик қолган қарға ўлик қарғани тупроқ остига беркитди. Қобил ўша қарғадан дафн қилишни ўрганди. Кейин Ҳобилни дафн этди. Одам алайҳиссалом шунгача ўлимни кўрмаган эди. Бу воқеадан воқиф бўлгач, сурёний тилда бир неча байт ўқиди. Уламо уни тозий (тилига) таржима қилган. Назм (мазмуни):
Диёр ўлмишдурур бу дам муғаййар, ки ер юзи қабиҳ ўлди-ю муғаййир, уланнинг таъми рангидир ташаййир, фароғат бўлмади бир хўбманзар. Дариғо, қани Ҳобилим-ки, бу дам, ер жисминда ётур то рўзи маҳшар.
Кейин Иблис (В. 4а.) Қобилга иғвогарона деди: олов сендан ранжиди. Нега сен унга сажда қилмадинг? Оташга сажда қилганингда сендан хушнуд бўларди. Шундан кейин қурбонингни инобатга оларди. Бу сўзлар Қобилни тараддудга солиб қўйди. Иблис васвасаси унинг дилига кўчди. Оташга сажда қилди ва Ҳақдан бўлакка қатл этиш, оташпарастлик расми Қобилдан қолган. Бу бидъат танасига унинг қўли билан асос солинди. Қиёмат кунигача кимки ҳакдан ташқари қатл этса, оташга сажда қилса, бир жазо тариқасида масалан бу қорани ҳақ таоло амр қилади. Қобил номаи аъмолига сабт қиладилар. Чунончи, бу қора жазо мисли бир омил номаи аъмолига бу икки феъл ёзиб қўйиладики, жазо кунида ҳар қайсисига алоҳида-алоҳида жазо ижросини буюрадилар. Аласт даврида бўлганидек, ҳазрати иззати жалли жалола Одам алайҳиссалом зурриётини унинг пуштидан жудо қилдилар. Ўша ал-Мисоқ замонидан талаб қилинадики, «ва из ахаза Роббука мин бани Адама мин зуҳуриҳум зуррийатаҳум ва ашҳадаҳум ала анфусиҳим аласту би раббикум қолу бала». («Агар парвардигоринг Одам болаларидан уларнинг зурриётларини олиб ўзларига кўрсат-са, мен Парвардигорингиз эмасманми? Ҳа, шундай!»)
Алоҳида даражалар унинг жами авлодларини унга қарши қўйдилар. Улар орасидан бирини кўрса йиғлаб турибди, сўнг сўрди: Бу ким? Жавоб бердики, сенинг фарзандларингданман. Мусодара ваҳимасидан жарима йиғлайсан. Сен йиғлаб турган экансан, у ҳам йиғлайди. Одамнинг унга раҳми келиб сўрдики, сенинг ёшинг нечада? Жавоб бердиларки, олтмиш ёш. Одам алайҳиссалом бу солиҳ фарзанд умрининг калталигини кўриб, ақронларидан унга раҳмат айтди. Деди: ўз умримдан унга қирқ йилини бағишладим. Ҳақ субҳона ва таоло у фарзандларга розилик берди. Одам алайҳиссалом ўз умри қискалигидан сўраган ва ўзининг умри минг йил бўлади, деб маълум қилган эди. Одам алайҳиссалом умри тўққиз юз олтмишга етганда Малакулмавт ҳазрати иззати жалли жалола «хуллиқа» валлаху йадъу ила Даруссалом» («Оллоҳ Доруссаломга чақиради») «Кулли нафсин зойиқа тул-мавти» («Ҳар бир тирик жон ўлим мазасини тотиб кўрувчидир») (оят) эшигини қоқди.
Узоқ вақт ўлтирган шундай кишики, янги келадиганларга жой пардоз этур.
Одам алайҳиссалом жавоб бердики, яна умримдан қирқ йил қолган. Малакулмавт деди: Довуд алайҳиссаломга бахшида этгандинг. Одам алайҳиссалом инкор қилиб деди: мен қачон умримни бағишладим? Балки, бандалик одоби ва ҳазрати иззат илоҳийлик карам хазинасидан (В. 46) илтижо қилгандурман, зероки, мен ўз соҳибим ва маликимдан бирор нарса сўрамоқ бўлгандирман. Шундай ибодат билан баён қилинадиган одоб шундайки, фалонсиз ёр менга бир нарсани фазл қилди. Мен сенинг фалон бандангга лойиқ кўраман. Фалон бандангни эса бу фазилатдан маҳрум этаман. Магар у воҳиб ул-атойа карамига шундай (банда) лойиқ ва сазоворки, ҳар икки банда ул фазлдан маҳрум бўлмаса.
Малакулмавт ҳазрати иззати жалли жалола амри билан қайтиб кетди. Ҳазрати бори инфиоли ва бақуддус олий карами билан Довудга қирқ йил умр бағишлади. Одам алайҳиссаломга ҳам қирқ йил муҳлат берди, то минг йил тўлиши учун. Ружуъи ҳаба шариатда жоиздир, уни бу ердан олдилар.
Шундан кейин Шис алайҳиссалом даври келди. Ҳазрати ҳақ жалли жалола унга элчи юборди, буюрдики, бани одам бир-бири билан аҳд қилган ёки муомала ўрнатганларида икки одил гувоҳ ҳозир бўлмоғи лозим. Шундан тазкира излашлари лозимки, сўнг уни инкор қилиш мумкин бўлмасин. Алқисса, Одам алайҳиссаломнинг умрига минг йил тўлгач, Малакулмавт ўз вазифасига киришди. Айтишларича, Одам алайҳиссаломга дастлаб сажда қилган малоикалардан Исрофил ва Жаброил (алайҳиссалом) бўлдилар. Иблисга тааллуқдор малойикаларки, иблис лафзи ажамий бўлиб, Одам алайҳиссалом шариати худопарастлик, салавот, савм ва қурбон эди. Касрали қоф (билан ўқиладиган) қирбон (лафзи) аёлга яқинлик қилмоқликдир. Май ва чўчқа тухумидан ҳазар қилмоқ. Барча одамлари миллати бир хил бўлиб, буғдойранг бўлган. Машҳурдирки, Жаброил алайҳиссалом ерга нозил этилиши билан Одам алайҳиссаломни дастлаб темирчилик санъатига ўргатдики, ўйин олатларини ясагай, зироат эккай, нассожлик асбобларини тарошлагай, бофанда санъатини ҳосил қилгай ва ўз авлоди орасидан онасининг ёлғиз фарзанди Шисни нассожлик санъатига ўргатди. Одаму Ҳавво алайҳумуссаломдан қирқ бир фарзанд вужудга келдилар. Йигирма битта қориндан йигирма бир нафар ўғил ва йигирма нафар қиз ҳамда минг нафар набира кўргани аниқланган. «Аҳсан ул-қисас» соҳибининг ёзишича, ҳазрати Одам алайҳиссалом бир мингу қирқ ёшга кирганлар. Тарих (фани) арбобларининг баъзи ривоятига кўра, минг йил, сир аҳлидан бўлган гуруҳнинг сўзига қараганда — 937 йил умр кўрган бўлади. Ул жаноб касал бўлган кунларини ўн бир кун ёки йигирма бир кун деб ёзадилар (в. 5а).
Одам алайҳиссаломнинг охиратга сафар ҳангоми тўлган-да Шис алайҳиссаломни Ҳаввонинг васийи қилиб қолдирди ва унинг аҳволининг ҳифзи борасида васият қилди.
Одам алайҳиссаломнинг равшан пешоналарига сабт қилинган ва Одам алайҳиссаломдан Шис алайҳиссатомга ўтган нури Муҳаммадий бобида ҳам кўшиш қилди. Санаи муқаддас муҳаррам ойининг ўнинчи, жумъа кунида Маккаи муаззамада таворих аҳли баъзисининг сўзига қараганда, Оллоҳ раҳматига муваффақ бўлди. Кўпчилик фикрича, Абу Қабис тоғида, ривоятга кўра Сарандиб тоғида, баъзилар фикрича Нажафда Муртазо Али карамуллоҳи важуху ёнида дафн этилди. Ҳазрати Абулбашар алайҳиссалом вафотидан йил ёки етти йил ўтгач, Ҳазрати Ҳавво розиоллоҳу анҳу борлик кўчини оламдан йиғиштирди. Жидда шаҳрида дафн этилган. Таворих арбоби сўзига қараганда Одам алайҳиссалом муқаддас ёнидан жой олди. Чунончи, Нуҳ алайҳиссалом Тўфон вақтида уларнинг суякларини Ҳақ амри билан кемага олди. Тўфон тамом бўлгач, Байтул муқаддасда тупроққа топширганлар. Бир юз йигирма йил муддатда, баъзилар фикрича, олтмиш йилда йигирма саккиз саҳифа, бошқа фикрга қараганда, йигирма саҳифа унга нозил бўлган. Уммулкитобнинг абжад, ҳавваз, ҳутти, каламан, саъфас, қарашат, сахаз, зазағ Одам алайҳиссалом сурасидирки, Одам алайҳиссалом бу саҳифаларини Сифри Одам деб атайдилар. Уларни Афлотуни Илоҳи юнон тилига тафсир этганди. Ҳазрати амирулмўъминин Али, карамуллоҳи важуҳу, унинг тафсирини араб тилига таржима қилган эдилар. Айтишларича, Одам алайҳиссалом Шис алайҳиссаломни засий ва ўзига ўринбосар қилиб қолдириб дорулбақога сафар қилганда, Ҳақ таоло амри билан Жаброил алайҳиссалом келиб ҳазрати Шис алайҳиссаломга Ҳақ пайғомини етказди. Ҳазрати Одам алайҳиссаломни ювиб, кафанга ўраб, унга жаноза ўқидилар. Маккаи муаззамада Иброҳим ери билан Ҳажар ул асвад ва замзам мобайнида, Имом Шофеъий ёнигаки, бу ерни Ҳатим деб атайдилар, Одам алайҳиссаломни дафн қилдилар. Айтишларича, Ҳазрати Одам алайҳиссаломнинг авлоди Қобил ва Ҳобил ўлдирилган вақтда Қобил наслидан минг эркагу аёл қолган
эди. Ҳобил наслидан қирқ минг эру аёл қолганди. Оллоҳ аниқроқ билувчидир. (в. 5б.)
ШИС АЛАЙҲИССАЛОМ ИБН ОДАМ АЛАЙҲИССАЛОМ ВАССАЛАВОТУ АЛАЙҲУМ АЖМАЪИН ЗИКРИ
Шис Сурайёдир ва Оллоҳ муродифидир. У шериксиз туғилган. Авлоди турбатининг маҳбуби бўлган. Ҳазрати Одам алайҳиссаломга хулққа ва хулқ турбатга монанддир, бошқа биродарларига қараганда кўпроқ (отасига) ўхшарди. Баъзиларнинг айтишича, улардан катта эди. Ҳобилни қатл этиш воқеасидан беш йил ўтгач, Қобилнинг синглиси унга қўшилди. Унинг умри бир юз элликка етганда унга ваҳий нозил бўлди: у ҳикматдан таълим ва илмлардан дарслар олган дастлабки одамдир. Шу жиҳатдан ҳакимлар уни биринчи Уриё деб атадилар. Сурёний тилида Уриёнинг маъноси муаллимдир. Насорийлар ривоятича, икки юз ўттиз ёшида тошу гилдан Каъба хонасини қурди. Хос ашёлар билан таъминладики, уни Ғознимун дейдилар. Баъзиларнинг айтишича, Малжоъ ибн Одамнинг ўғлидир. Бу гапга асос йўқ. Шис ҳайъат, нужум, ҳисоб илмларида ўз нуқтаи назари ҳукмларига эга бўлган биринчи одамдир. Ўз ота-онаси учун намоз ўқиган дастлабки одамдир ва ўз отаси амру васиятларини адо этишга бел боғлагандир. Одамлар уни фарзандлари орасида хат ёзиш таълими, хайётлик ва карбос кийишни одат қилган биринчи одамдир, дейишади. Бандилик ва бандалик расмини жорий қилган биринчи одам ҳам шудир. Худо йўлида жиҳод қилмоқни касб айлаган биринчи одамдир. Оташпарастлик йўлидан кетган Қобил фарзандлари билан аксар жангга кетардилар. Насиҳатга қулоқ солдилар. Аммо оталарини банд қилиб, келтириб, танбеҳ берди. Ул соҳибу саодатга қарашли одамларни кеча-кундуз соатларини ибодатда ўтказишни (таъкидлади). Ўнинг шариати отасининг шариати эди. Эллик саҳифа қирқ йил муддатда унга нозил бўлди. Саксон йил халқни шу тўғри йўлдан устивор бошлади. Бир минг ўн икки ёшлигида дунёдан ўтди. Баъзилар фикрича, тўққиз юз ўттиз икки йил, бошқалар сўзича эса тўққиз юз йил умр кўрган. Кейин жаннат томон йўл олди.
АНУШ ИБН ШИС АЛАЙҲИССАЛОМ ЗИКРИ
Анушнинг маъноси содиқдир. Ануш Шис ибн Одамнинг васий ўғли бўлди. Баъзиларнинг сўзига қараганда, у пайгамбар бўлмаган, аммо васий бўлган. Қавмини Одам алайҳиссалом динига даъват этган. Подшолик, салтанат ва фармонраволик даъвосини қўйган биринчи одам шу эди. Хурмо дарахтини экиш унинг ихтироларидандир. (в. 6а). Ёши тўққиз юз олтмиш бешга етганда, бошқа ривоят бўйича тўққиз юз эллик йиллигида ўғли Кайнон ибн Ануш ибн Шис ибн Одам алайҳиссаломни ўзига васий ва халифа қилиб тайинлади. Кейин оламдан ўтди.
ҚАЙНОН ИБН АНУШ ИБН ШИС АЛАЙҲИССАЛОМ ЗИКРИ
Қайноннинг сурёнийча маъноси зобитдир. Қавмга юз йил бошчилик қилди. 900 йил, бошқа фикр бўйича 910 йил, (учинчи) бир ривоятга қараганда 840 йил умр кўрган. Ихтилофли ривоятлардан қатъий назар, у Бино шаҳрини қургани маълум. Иморатлар, боғу бўстонлар тархини чекиш унинг ихтироларидандир. Ўғли Маҳлоилни ўзига қоиммақом этиб тайинлади.
МАҲЛОЙИЛ ИБН ҚАЙНОН ИБН АНУШ ИБН ШИС ИБН ОДАМ АЛАЙҲИССАЛОМ ЗИКРИ
Маҳлойил Мамдуҳ муродифидир. Маҳлойил отаси ўрнига қоиммақом бўлгач, 300 йил подшоҳлик қилди. Фарзандлари кўп эди. 895 ёшга етганда, бошқа бир фикр бўйича 926 йил умр кўрди, фикрлар ихтилофидан қатъий назар, Суси Ақсо шаҳри у қурган бинолардандир. Ўғли Барвин Маҳлойилни ўзига васий ва қойиммақомликка тайинлади. Баъзилар унинг исмини Борид дейишади. Бориднинг маъноси Зобитдир. Борид баъзилар сўзича 967 ёшга етганда ўлған. Бошқа ривоят бўйича 960 ёшга кирган. Дарё ва анҳорларни у пайдо қилган. «Нафойис-ул-фунун» соҳиби сўзига қараганда фарзанддари сони кўпая бошлагач, атроф заминни эгаллаб, ҳукмронлик қилганлар. Шайтон иғвосига учиб бутпарастликни бошлаганлар.
АХНУХ ИБН БОРИД ИБН МАҲЛОЙИЛ ИБН ҚАЙТОН ИБН АНУШ ИБН ШИС ИБН ОДАМ АЛАЙҲИССАЛОМ ЗИКРИ
Баъзилар таъкидича, «Хунух» ҳамзасиздир. Сабоғи кўплигидан Идрис ҳам деб атаганлар. Унга салавоту саломлар бўлсин, Ул ҳазратни Урёйи солис деб атаганлар. Ҳурмус ул-Ҳаромиса деганлар, Волидул-ҳукамо атаганлар. Мусалласун-наъм вар-раёса ҳам деганлар. Айтишларича, пайғамбар, подшоҳ ва ҳаким бўлган. Хурмус Уторудга муродиф эди. Абулмаъшар Балхийнинг ёзишича, Ҳаромиса (Хурмуслар) кўп бўлган. Лекин фазилатлилари уч киши бўлган, деб айтадилар. Бири Хурмус ун-наби бўлиб, Идрис алайҳиссаломдир. Иккинчиси, Ҳурмус Бобилий Роййон анбиёси жумласидан. Лақаби Боворёйи соний бўлиб, Ҳаким (в. 66) Фисоғурш унинг шогирдидир. Илмлар йўқолиб, Тўфонни қайта бошдан тузди. Учинчиси Ҳурмус Мисрий. Исфилунснинг устоди. Жамеъи илмларда хусусан тиб илмида ва кимё илмида маҳорат ҳосил қилади. Баъзилар ёзадики, Идрис алайҳиссалом Одам алайҳиссалом вақтида 100 яшар ёки 363 яшар бўлган. Бошқа бир ривоятга кўра, Армурхон сўнгги пайгамбар ва улуғ ҳашаматли бўлган. Гарчанд уламо наздида улувул-азимлиги тасдиқланмаган бўлса ҳам, пайғамбар бўлганига ҳеч ким шак келтиролмайди, зероки Идрис алайҳиссалом хитоби Қуръонда зикр этилгандир. Ҳар набики, соҳиби китоб экан, уни расул деб атайдилар. Гарчи, барча илмларни унга нисбат берсалар ҳам, алайҳиссалом. Аммо, илми ҳайъат бўйича машҳур кишилар фикрича нужум ва юлдузшунослик унинг мўъжизаларидандир. Ёзув, ип йигирмоқ, тўқувчилик, тикувчилик санъатлари шул жанобларига мансуб, деб биладилар. Миср эҳромларини у қурган деб айтадилар ва у ердаги шакллар, суратлар жамий санъатлар суратларини ҳамда асбобларини ихтиро қилган, дейишади. Айтадиларки, Тўфон ҳолидан у хабар берган. Даъват муддати давомида 120 йил ичида 30 саҳифа ул жанобга ташрифи нузул бўлган. Миср ва унинг ҳудудида бўлган. Бир гуруҳ одамлар айтишича, Ҳиндистон саводи аъзамида яшаган. Лекин ул ҳазрат қадамлари асари Мисрдаги Дамиёт шаҳрида, тош тахта устида ўлтирганлари маълум. Ҳазрати Жаброил алайҳиссалом келганда ўз қано-тида кўтариб осмонга олиб чиқиб кетган. Эҳтимол, оёғи ўшанда Ҳиндистонга ҳам қўйилган бўлиши мумкин. Айтадиларки, офтобнинг бир бурждан иккинчи буржга ўтишини Оллоҳ неъматларининг зоҳир бўлиши деб билган ва (шу муносабат билан) ажиб бир байрам ташкил этган. Юлдузларнинг шараф буржига етишларини қарамли деб билган. Ҳорут билан Морут қиссаси ҳам ўша замонда келиб чиқди. Бир ривоятга кўра, 365 ёшида Ҳақ таоло Идрисни тўртинчи осмонга олиб чйққан. Бошқа бир ривоятга қараганда тўртинчи осмонда унинг руҳини олган. Баъзи-ларнинг айтишича, беҳиштга олиб бориб, ҳақиқатга яқин ривоят шулки, Ҳақ жалла ва аъло фазли ва иноятидан камолот, илму амалидан малойикалар орасида ғулғула пайдо бўлганмиш. Малакул-Мавтда у билан суҳбат иштиёқи пайдо бўлган (в. 7а). Ҳазрати Роббул-иззат ижозати билан Идрис алайҳиссалом билан ҳамсуҳбат бўлган. Натижада ҳамма билан дўстлик иттифоқи вужудга келган. Умри 365 ёшга етганда Идрис алайҳиссалом илтимоси билан Азроил алайҳиссалом Ҳакдан ижозат олиб, унинг руҳини олган ва жаҳаннамнинг жамеъи қаърларини ва азобларини кўрсат-ган, жаннат тамошасига олиб келган. Икки дўст суҳбат чоғида Идрис Азроилга шарт қилган эдики, жаннатни томоша қилдиргандан сўнг чиқишиб, иккинчи бор, Тўбо дарахти остида наълларимни эсдан чиқариб қолдирибман, деган баҳонани қилиб, яна қайтиб жаннатда ўрнашди, У ердан чиқмади, жаннат ичида ўлтириб Азроил алайҳиссалом сўроқларига жавоб берди.
Матушулх ибн Ахнух, яъни Идрис алайҳиссалом ибн Бардин ибн Маҳлойил ибн Қайтон ибн Ануш ибн Шис алай-ҳиссалом ибн Одам сафиюллоҳу саловутоллоҳи алайҳум ажмаъин, катта қавмга айланди ва отаси динида устивор ҳамда одамлар орасида адлу эҳсон сифатлари билан шуҳрат топди. Умри узун бўлди, вафот этгач, ўғли Ламик ибн Матушулх ибн Ахнух ибн Бардин ибн Маҳлойил ибн Қайтон ибн Ануш ибн Шис ибн Одам саловатуллоҳ алайҳуму ажмаъин, отаси ўрнига ўлтирди. Баъзилар унинг номини Ламакон, бошқалари Ломисак дейишади. Ломис фирқаси ва Ломих гуруҳи ва зумрайи Лом дейдилар, Алилму Индаллоҳ. Айтишларича, Ламик ибн Матушулх ёлғиз ўтган. Унинг замонида бутпарастлик залолати шуҳрат топди. Хабар беришларича, Ҳазрати Идрис алайҳиссаломнинг осмонга кўтарилишидан кейин умматлар орасида бутпарастлик кенг ёйилди. Лекин аслида унинг пайдо бўлиши Маҳлойил ибн Қайнон ибн Ануш ибни Шис алайҳиссалом вафотидан кейин юз берган. Айтишларича, шу нарса ҳақиқат эдики, Маҳлойил шакли айни Одам алайҳиссаломга ўхшарди. Ул ҳазратни кўрганлар ҳам, Ҳазрати Сафиюллоҳни кўрмаганлар ҳам келиб Маҳлойилни зиёрат қилишдан хушнудлик изҳор этар эдилар. Одам алайҳиссаломга қанча назрлар олиб келган бўлсалар, Маҳлойилга ҳам шунча берардилар. Маҳлойилнинг вақти-соати етгач ва Ҳақ раҳматига етишгач, улкан бир кофила узоқдан (в. 7б) катта назрлар билан Маҳлойилни кўргани келаётганди. Маҳлойилнинг авлоду саҳобалари ҳайрон бўлдиларки, улар гапирганда «ҳийла қиляпсизлар», дедиларки: олиб келган бу миқдордаги олтинларни чиқарманглар, Маҳлойил жамъ қилиб ҳазина қилган шу миқдор олтинлар бунинг олдида ҳечдир. «Сиз аҳли олам омийлари орасида азизу мукаррам эрурсиз», деб Маҳлойилнинг ясалаётган суратининг бир қисмини кўрсатдилар. Суратни Маҳлойилдан ҳаргиз фарқ қилолмадилар. Оқибатда савобга асли бу сураткаш қўли биланки, аслида Шайтон эди, етишди. Маҳлойил пардасини ўзининг юзига ташлаб ўлтирганди. Уни ўша сурат устига ташлаб, ғулому якинлари ўша сурат олдида мулозаматда манзари олийда турдилар, Кўп миқдорда олтинни назрга олиб келганлар узоқдан катта эҳтиром билан мулозаматига топширдилар. Бу Маҳлойилми ёки Махдойилнинг суратими эканлигини тушунмаган жамоат шу тариқа бир оз муддат одамлар олтинини олиб хазиналарига тўпладилар. Бир пушт ўтгандан кейин ҳақиқатдан воқиф бўлмаган фарзандлар ўз шайтонларини кўрсатиб, маъқул қилдиларки, аждодларингиз шу суратга сажда қилганлар, сиғинганлар. Сиз ҳам сажда қилсангиз, улар нима кўрган бўлишса, сизлар ҳам шуни кўрасизлар, дедилар. Вақт ўтиши билан бу суратга Маҳлойил авлоди сажда қилганлар. Бу ҳол Ламк ибн Матушулх замонигача машҳур бўлиб кетди. Машриқдан Мағрибгача Маккада худоси бўлган бир қисм халқда бу одат йўқ эди. Бутун ер юзида халк бутпарастликка юз тутди. Айтишларича, Ламк ибн Матушулх ибн Ахнух 770 йил умр кўрган. У бутун оламга нидо килдики, ўрнига Сакиб ибн Ламк ибн Матушулх ўлтиради.
НУҲ БАҲОУЛЛОҲ АЛАЙҲИССАЛОМ ИБН МАТУШУЛХ ИБН АХНУХ ИБН БАРД ИБН МАҲЛОЙИЛ ИБН ҚАЙТОН ИБН АНУШ ИБН ШИС ИБН ОДАМ АЛАЙҲИССАЛОМ САЛАВОТУВАССАЛОМ ЗИКРИ
Нуҳ алайҳиссаломнинг исми мубораклари Сакибдир. Баъзилар Масокиб дейдилар. Баъзилар эса Сокиб деб ўқиганлар. (в. 8а). Бошқа бир гуруҳ (олимлар) Мискар деб ёзишган. Ҳар ҳолда мурод Нуҳ алайҳиссаломдир. Ҳадис ҳукмича, «Ма ҳайлу у лавалазм даввам» дир ва уни Одами соний атайдилар ва Шайхул-анбиё ва Баҳоуллоҳ унинг лақабидир. Кўпчилик карих одамлар уни Нуҳ дейдилар. Умри узун бўлгани учун Шайхуланбиё дейишган. Айтишларича, қирқ ёшидан кейин Мабъус — пайғамбар бўлди. Баъзилар фикрича, 200 йилдан кейин набилик давлатига мушарраф бўлган. Бошқа ривоятга кўра, 480 ёшида ваҳийга уни (худо) мумтоз қилган. Ихтилофли фикрлардан қатъий назар, у биринчи бўлиб носиҳолар шариатини қавми орасига ёйган эди. Қиёматнинг келишини бир кун олдин Ҳазрати пайғамбаримиздан, саллоллоҳи алайҳи вассалом, хабар берган биринчи киши шу жаноби алайҳиссалом эди. Пайғамбар юлдузи, яъни қавм унинг дуои билан ҳалок бўлганлар, Салавотуллоҳи алайҳ. Умри 1400 га етганда тўфон воқеаси юз берди. Ҳазрати Нуҳ алайҳиссалом ҳозир ҳам Куфада мавжуд бўлган Тануридан бошланди. Шайхуланбиё алайҳиссалом 20 ражабул-муражжабда 80 киши билан 920 йил унинг гаровида бўлдилар. Ўзи ясаган узунлиги 80 зироъ, «Жаҳоноро» соҳибининг фикрича, узунлиги 300 зироъ ва эни 50 зироъ, баландлиги 30 зироъ, «Нафойисул-фунун» соҳиби сўзича, узунлиги 1200 ареш, кенглиги 600 ареш, бошқа бир фикрга кўра тасаввур қилиш мумкинки, кема қурилиши жараёнида қофирлар масхара юзасидан ул жанобга: «Пайғамбарликдан кейин дурудгор бўласан» (дедилар). Кема уч табақалик қилиб қурилиб бўлгач, биринчи табақаси уй ҳайвон (даввоб)лари учун, иккинчиси инсон яна қушлар учун эди. Бу кемани ўзининг уч фарзанди Ёфас, Сом, Ҳом ёрдами ва кўмаги билан қурди.
Нуҳ танурининг суви, ки унга Одам алайҳиссаломдан Нуҳга мерос қолган эди. Бу танур темирдан ясалган бўлиб, Жаброил алайҳиссалом Одам алайҳиссалом учун келтирган эди, қайнаган куни, ўша 80 одам ва унга тобеъ уч ўғли жамъ бўлган 20 ражаб ул-муражжаб куни Тўфон бошланганидан бир кеча-кундуз ўтгач, кемага тушдилар. Осмондан (в. 86) қайноқ ёмғир ёғди, ердан совуқ сув қайнаб тошди. 168 кун давомида кемада бўлдилар. Панжшанба куни 9 муҳаррамул-ҳаромда кемадан тушдилар, Бу тўфоннинг суви тамоми рубъи маскунни қоплаган эди ва дунёда бир тоғки, ундан баландроқ тоғ йўқ эди, тўфон суви шу тоғдан қирқ газ баландроқ кўтарилган эди. Худои таоло фармони билан Ҳазрати Нуҳ алайҳиссалом кемаси Мағрибдан Машриққача ва Машриқдан Мағрибгача икки марта бориб келди. Кейин Ҳазрати Субҳон амри билан Нуҳ алайҳиссалом кемаси Мўсул жазираси тоғларидан Жуди тоғи чўққисига келиб тўхтади. Нуҳ алайҳиссалом пайшанба куни Муҳаррам ул-ҳаромнинг ўнинчи куни ўз авлоди ва асҳоби билан кемадан тушдилар, кейин шу ерда «Мадинатул-самонин» деган шаҳар қурдилар. Баъзиларнинг фикрича, бу шаҳар «Суҳи Самонин» дейилган. Бир неча кун ўтгач, ўша 80 нафар одамнинг 7 нафаридан бошқа ҳаммаси ўлди, Онҳазрати Нуҳ алай-ҳиссалом ва у кишининг уч фарзанди: Ёфас, Сом, Ҳом, Нуҳ алайҳиссалом ўғилларининг хотинларидан ташқари ҳеч ким қолмади. Айтишларича, бу етти нафардан ташқари яна икки киши ҳам қолган, лекин булардан насл йўқ. Бу одамларки ҳозир ҳаёт кечирмоқдалар Ҳазрати Нуҳ алайҳиссалом авлодларидандир. Ўша икки нафарининг бири Авж ибн Унук бинти Одам алайҳиссалом, иккинчиси бир кампирнинг набираси эдики, Нуҳ алайҳиссалом билан дўст эди ва ҳануз кофир эди ва ҳар кун Нуҳ алайҳиссалом учун бир нон ва бир коса қатиқ олиб келарди ва айтардики, эй Нуҳ, мену кофиримга ўз чўбин уйингга албатта йўл бергинки, мен сендан ҳеч бир ёлғон сўз эшитмаганман. Сенинг тўфон бўлади, деганинг албатта рост бўлиб чиқди.
Ҳазрати Нуҳ алайҳиссалом унга ҳурмат юзасидан ваъда бердилар. Тўфон турган кунлар Худойи таоло ўша кампир ва ҳазрати Нуҳ алайҳиссалом ҳар иккисини бир-биридан ажратиб, ҳижобга солиб қўйди. Бутун кофирларнинг ишини тўфоннинг бир мавжи билан ҳал қилди. Кемадан ерга тушган кунлари бир куни барча кампирлар қоида бўйича (в. 9а) олдин бир арпа нони ва бир коса қатиқни Ҳазрати Нуҳ алайҳиссаломга келтирган ва кўп маъзиратлар қилган эдиларки, «ё Нуҳ, мана олти ой бўлибдики, мен ўша суви қуриган дарё бўйидаги чайлада ҳеч сув қолмаганидан, илло озгина сув машкнинг бир бурчида қолган эдики, найда олти ой мен ва менинг сигиримга кифоя қилди. Сув важидан кўп ганглик чекдим. Етишмовчилик важидан хизмат маъзурида камчилик бўлди. Умидворманки, камчиликларимни афв этурсан». Ҳазрати Нуҳ алайҳиссалом кампирни кўришидан таажжубда қолиб бошини саждага қўйди: бир сир инкишофига доир илми воқеъ бўлди. Дарҳол Ҳазрати Жаброил Ҳазрати Раббул-жалил амри билан нозил бўлиб баён этдики: «Ё Нуҳ, Ҳазрати ҳақ таоло дейдиларки, бу пиразол холисона сенинг муҳаббатингда яшади. Гарчанд, миллатда сендан бегона бўлса ҳам. Сенга бўлган муҳаббати туфайли бизнинг дўстимиз бўлишини истадик, наҳотки душманларимизга қўшилиб дўстимиз ғарқ бўлса. Яна у билан шундай муомала қилдикки, ҳаргиз қаҳру ғазабимиз ваҳми унга маълум бўлмасин, токи унинг хотири ташвишда ўтмасин». Шундан кейин ҳазрати Нуҳ алайҳиссалом пиразол борасидаги ҳақиқатдан огоҳ бўлди ва шу пайтдаёқ мусулмон бўлди ва ўзи калимаи тавҳидни наъра тортиб, ўқиди: Ла илаҳа илоллоҳу, ва жонини ҳаққа таслим қилди. Азизим, худо дўстларининг муҳаббатини кўргинки, кофирларга қандай асар ва натижа берди. Биз ва сиз мусулмончиликдан лоф урамиз ва чандон баҳрага эга эмасмиз. Бу шундан далолат берадики, дўстликда садоқатли эмасмиз.
Агар ихлосимизда бирор фатво бўлмаса, ҳар эҳтимолда ишлар бошқача бўлурди. Доимо Ҳудои таоло бизнинг ва сизнинг ихлосингизни камол мартабасида тутади ва нуқсонларимиз билан қабул; қилур. Ҳазрати Муҳаммад расулуллоҳ соллаллоҳи алайҳи ва алаиҳи ва саҳоба ва саллом, дўстликда Ҳазрати Нуҳ алайҳиссаломдекдир. У кишининг, Сом, Хом ва Ёфас деган уч ўғли бор эди ва Ҳазрати Одами Соний ўғилларининг уч хотини, у кишининг Канъон деган тўртинчи ўғли ва унинг онаси Ҳазрати Нуҳ алайҳиссаломга иймон келтирмаган эдилар. Ложарам, Ҳазрати Ҳақ жалла ва ало уларни «Йаталатаму амважун аннуҳу лайса мин аҳлака» («гапларга қараганда у сенинг аҳлингдан эмас») гирдобига (в. 9б) ғарқ қилди. Уларнинг бесаодатлик воқеасидан хабар бериб, то олам инқирозигача меҳробу, масжидлару, мадрасаларда қироат қилмоқни буюрганлар. Шундай нақл борки, ҳазрати Нуҳ алайҳиссалом дунёники, рубъи маскун ҳам дейдилар, ўзининг уч ўғлига тақсим қилиб берганда, ҳар к,айсисини маъмур қилинган тарафга жўнатди. Бу авлод ўзининг муқаррар томонига йўл солиш мақсадида бир неча кун оталари ҳузурида қолдилар. Бир куни Нуҳ алайҳиссалом уйқуда чоғида баногоҳ Ҳазрати Нуҳ алайҳиссалом жомасининг этаги очилиб, авротлари кўриниб қолади. Шу вақтда Ҳомнинг назари отаси авротига тушади ва ўринсиз ханда отиб кулиб юборади. Бу Ҳомнинғ беадаблигидан Сом жуда ҳижолат тортди-да, кечирим сўраш ниятида, ёпиб кўйиш учун интилди. Аммо Ёфас Ҳомнинг кирдоридан воқиф бўлиб унинг адабини берди. Ҳом Ёфасга ёпишганди. Ҳазрати Нуҳ алайҳиссалом буларнинг ғавғосидан уйғониб кетди. Қараса, Ҳом билан Ёфас бир-бири билан олишмокда, Ёфас Ҳомнинг адабини бермокда, Сомдан улар жанжали ҳақиқатини сўради. Сом ғояти уялганидан жавоб бера олмади. Охир - улар, жанг сабаби, Ёфас алайҳиссалом билан Ҳом орасидаги жанжал сабабидан Ҳазрати Нуҳ алайҳиссалом воқиф бўлди ва Сом ҳақига дуо ўқиди: «Ҳақ таоло сени ва фарзандларингни солиҳлар, набилар ва авлиёларга айлантирсин!» Ҳом ҳақкига дуо ўқидиларки, Ҳакқи субҳона ва таоло, сенинг авлодингдан қоралар яратилгай. Ёфас борасида дуо қилдиларки, Ҳақ таоло сени ва фарзандларингни азиз ва мукаррам тутиб, фазлу аҳсонинг барокотидан наслингизда баракот бўлгай.
Таворих аҳли киборларидан баъзиси бу нақлнинг таъсирини йўқотишга тиришиб, Ҳом ҳақида қилинган дуо сабабини бошқача тушунтирадилар: Бўлса бордир. Ҳар тақдирда ҳам бу уч ака-ука ҳар қайсиси ўз хизматларини адо этмоққа киришади. Оталари туфайли ва дуосидан учга бўлиниб кетдилар, дейдиларки, ризқ турличадир.
Ҳазрати Нуҳ алайҳиссалом буғдойранг эдилар. Бағоят раҳм-шафқатли, оёқ-қўлли, (в. 10а) йирик-йирик кўзли, баланд қоматли, камсуқум айни пайтда ниҳоятда шиддатли ва ғазабли бўлганлар. Дейдиларки, Тўфон аввалидан то муқаддас ҳижратгача 3984 йил ўтган.
Ҳомнинг «Жаҳоннамо» рисоласида Тўфон бошланиши жумъасидан то ҳижратнинг пайшанбасигача Абурайҳон ва унинг шогирдлари таҳқиқотига кўра, 3725 йилу 348 кун ўтгани кўрилган.
Аловуддин ибн аш-Шотир Димишқий ўзининг «Китоби нузҳатун-нозир» (асари) да Тўфоннинг бошланишини пайшанба кўни деб ёзган. Тўфон бошланган кун пайшанбадан то ҳижрат бошланган пайшанбагача 3725 йил ва 350 кундир. Бу йилларнинг кунлари 13 лак 59 975 кун бўлади. Ўтган йиллар харасдир. Бир гуруҳ (олимлар) нинг ёзишйча, ОдаМ алайҳиссаломнинг ерга нозил бўлишидан Нуҳ алайҳисеаломнинг ТўфЬн кунигача 2242 йил ўтган. «Жаҳоноро» (китоби) соҳибининг ёзишича, 2200 йил. Баъзилар Заҳҳоқни ўша даврда ўтган, дейдилар. Бу ғалатдир. Зероки, мўътабар тарих китобларида Заҳҳокни Марҳасп ибн Тоз ибн Арам ибн Сом ибн Нуҳ алайҳиссаломнинг ўғли деб ёзилган. Заҳҳокнинг Нуҳ алайҳиссалом асрига яқин бўлгани (ҳақиқатга) хилофдир. Алқисса, Нуҳ алайҳиссалом бу оламни тарк этганда у кишидан мазкур уч ўғилдан бошқа авлод қолмаган.
СОМ ИБН ЛУҲСОМ ИБН НУҲ АЛАЙҲИССАЛОМ ЗИКРИ
Илгари баъзи таворих соҳиблариданки, пайғамбар унинг расулидир, аксар анбиё, аҳли эрон ва араб ва ажам унинг наслидандир, шундай ёзадилар, Ҳазрати Нуҳ алайҳиссалом ўз авлодига рубъи маскунни тақсим қилганда Шом, Жазира, Ироқ, Форс, Хуросон, Озарбойжон аксар Васатия маъмур мамлакатларини Сомга берган эди. Сомни валиаҳд тайинлаганди. Айтишларича, Сомнинг 9 ўғли бўлган. Биринчиси Ҳуршид, иккинчиси (в. 10б) Арфахшад, учинчиси Каюмарс, тўртинчиси Усвад, бешинчиси Тураж, олтинчиси Лавуд, еттинчиси Алим, саккизинчиси Арам, тўққизинчиси Навард. Баъзиларнинг айтишича, Хуршидни Сомнинг фарзандлари қаторига қўшмаганлар. Сомнинг фарзандларини саккиз нафар ҳисоблаганлар. Арфахшад ибн Сом Абуламбиё деб аташган. Зеро, кўпчилик анбиёлар алайҳумуссалом, унинг наслидандир. Чунончи, унинг наслидан тўрт пуштдан кейин Қаҳтон ва Койеъ келадилар.
Айри қавми Койеъ уруғидандир. Аксар араблар Қаҳтон уруғидан. Учинчи пушт Сабога етади. Арабларнинг ҳамиди, Тамми, аъони, қазоъи, ашъари, урви, тойи (уруғлари) Сабо наслидандир. Алим ибн Сомки, уни Олим ёки Маҳлим ҳам деб атайдилар, Ҳуристонни таъмир қилди. Хуросон ва Ҳақёл унинг ўғилларидир. Ироқ Хуросоннинг ўғлидир. Кирмон, Кач, Мукрон мазкур Ҳақёл ўғилларидир.
Каюмарс ибн Сомки, Аҳвоз ва Паҳлу унинг ўғилларидир ва Форс Паҳлунинг ўғлидир. Навард ибн Сомки Озарбойжон, Орон, Арман, Муғон, Казъон, Фаръон унинг ўғиллари-дир. Айтишларича, 300 йил умр кўрган. Арам ибн Сом Соъ тузуклари уникидир. Од, Самуд қавмлари унинг уруғидандир. «Низомут-таворих» соҳиби ривоятига кўра, Арамнинг етти ўғли бўлган. Од, Самуд, Заҳҳор, Тасам, Жадис, Жосим, Тозиъо (Арам), Яман заминига кетган. Унинг авлоди кўпайганлар ва ўша диёрда макон тутганлар. Уларнинг меҳтари Ямлиқ ибн Од ибн Арам ибн Сом ибн Нуҳ алайҳиссалом эди. У ўлгач, Шадид ва Шаддод уларга шаҳаншоҳ бўлди.
Самуд Ҳижоз ва Шом оралиғини ватан қилган.
Тасам Уммон ва Баҳрайнга тушди. Жабдош Ямома ерларига тушганди. Заҳҳор Тай ерларини, Жосим Ҳарам ва Санавон оралиғини, Тоз бувайҳийларга мансуб ерларни ватан қилди.
Асуд ибн Сом ибн Нуҳ алайҳиссалом Нетуйи шаҳрини бунёд этган. Ажаса, Аклама, Мадойин. Яман, Шом ва Рум унинг авлодидир. Тўраж ибн Сомки, отасидан олдин оламдан ўтди (в. 11а).
Лоуд ибн Сомки, баъзилар уни Лоду, бошқалари эса Лавоза деб атаганлар, у аксар Миср фиръавнларининг бобоси ҳисобланади.
ҲОМ ИБН НУҲ АЛАЙҲИССАЛОМ ЗИКРИ
Тарих китобларида унинг оиласи аҳли мазкур ва мастурдир. Ҳом ибн Нуҳ алайҳиссалом пайғамбари мурсалдур ва бу йўлда собитқадам бўлди. Аммо тамоми Сипоҳон унинг наслидандир. Айтишларича, ерларни тақсимлаш даврида замину мулк маъмур бўлган. Мағриб диёри ва Ҳабаша шаҳарлари, Занах, Ҳиндустон ороллари, Ҳинду Синд ва Судон Ҳом ҳиссасига тушган эди. Ҳақ таоло унга тўққиз карамли ўғил берди. Уларнинг исмлари бундай: Ҳинд, Синд, Занч, Нубаҳ, Канъон, Куш, Қаъсо, Барбар, Ҳабас. Ҳар қайсисининг номи билан бир вилоят аталди. Ҳомнинг ўрнини унинг олти ўғли баён этади. Синднинг ўғли Ҳинд, Нубонинг ўғли Ҳабаш, Канъоннинг ўғли Барбар деб айтадилар. Баъзи тафсирларда ёзилишича, Нуҳ алайҳиссалом фарзандлари ва бошқаларга амр қилганки, кемада ҳеч ким (бир-бирига) яқинлик қилмасинлар. Одамлар орасидан Ҳом фармонга хилоф равишда ўз жуфти ҳалоли билан жимоъ қилди. Унга эргашиб ёввойи ҳайвонлар: ит, шунингдек, мушук ўз жуфти билан қўшилдилар. Чунончи, ит ва мушук бир-бири ҳақидаги шаҳодати қиссаси машхур. Маъруф Ҳомни Ҳақ таоло пайғамбарликни икки сабабга кўра, унинг наслидан узиб қўйди, бири пайғамбари мурсал улувалазм сўзига, иккинчиси отаси амрига хилоф иш қилгани учун. Бу воқеадан кейин Ҳом пуштидан унинг хотинлари қорнида ҳосил бўлган ҳомилалар ҳамманинг (юзини) қора қилди. Баъзилар фикрича, Ҳазрати Нуҳ алайҳиссалом дуоси бўйича бўлган. Ит мушук билан жуфтлик қилганда, Ҳазрати Нуҳ алайҳиссаломга иғво қилади. Ит шарманда бўлиб, Ҳақ субҳона ва таолога нола қилдики, ҳақ таоло мушукни ҳам розини фош, ит ва кема аҳли устидан маълум қилгай. Ҳазрати Нуҳ алайҳиссалом мушукка итоб қилдики нега бундай қилиқ қилдинг? Жавоб берди: «Сенинг ўғлинг Ҳомга эргашдимки, у биринчи бўлиб бу ишни қилди». Бу жавоб бўйича аҳволни таҳқиқ қилди. Билди ва уни дуои бад қилди. Юқорида айтилганидек, пайғамбарлик унинг наслидан бекор қилинди (в. 11б).
ЁФАС ИБН НУҲ АЛАЙҲИССАЛОМ ИБН ЛАМК ИБН МАТУЛУХ ИБН АХНУХ ИБН БАРД ИБН МАҲЛОЙИЛ ИБН ҚАЙТОН ИБН АНУШ ИБН ОДАМ САФИЮЛЛОҲУ САЛОВОТУЛЛОҲ АЛАЙҲИ ВА АЛО АЖМИЪ АЛ-АНБИЁ АЛ МЎЪМИНИН АЖМАЪИН ЗИКРИ
Ёфас ибн Нуҳ алайҳиссаломни баъзилар хилоф (таъриф) қилганлар. Аксар уламо ва кибор машойих ривоятларига қараганда Пайғамбар мурсал саҳобалари сўзига қараганда, Ҳақ Субҳон ва таоло унга 9 ўғил ато қилган: биринчиси Турк, иккинчиси Ҳиброз, учинчиси Сақлоб, тўртинчиси Рус, бешинчиси Мунсак, олтинчиси Чин, еттинчиси Гумори, саккизинчи Кимол, тўққизинчи Мозух.
Баъзилар Ёфас алайҳиссалом саккиз ўғилнинг отаси бўлганини ёзадилар: Кемол ва Киморини бир шахс деб биладиларки, икки ном билан машҳур бўлган. Айтадиларки, бу ихтилофли ривоятдан қатъи назар, Ҳазрати Нуҳ алайҳиссалом ҳар уччала ўғли барча ўз авлодлари билан миллатнинг дастлабки аҳволи даврида бир неча йил Бобил шаҳрида ва биргаликда умрбасарлик қилганлар. Ҳар бир ўғилдан ҳар тарафда шўъбалар ва тоифалар ҳосил бўлди. Улар билан ожизроқлари ўртасида ихтилофлар келиб чикди. Оқибатда Ҳазрати Ҳақ субҳона кечаларнинг бирида ҳар шўъба учун каромат қилди. Тонг отганда (уйқудан) турганларида ҳар шўъба бир-бирларининг тил луғатларидан қутулган эдилар. Иложсиз ҳар бири отаси ва бобоси ишорат қилган томонга тарқалганлар. Ҳар бир шўъба ўзи бир жойда қарор топдилар ва (у ерларни) обод қилишга ҳаракат қилдилар. Токи бугунги кунда уларнинг ҳар бири бу шаъндан бир шаҳар, қишлоқ мавжуд эди. Унинг аҳли ва авлоди бўлган. Шундан кейин маълум муддатгача Қодир ул-иттилоқ иродаси билан ўз обу хўреши қисмати халқлар, турли сабаблар билан, бир жойдан иккинчи жойга кўчиб, сокин бўлганлар. Наслда келишмовчиликлар ҳам пайдо бўлди.
Бошқа бир ривоят шундайки, бутун ер юзи Ҳазрати Нуҳники бўлгандан кейин алайҳиссалом жаҳонни уч қисмга бўлди. Чунончи, Машриқдан Мағрибгача бўлган ерларни, хатти устуводан шимол томон ерлар: Бир бўлак маъмур оролларки, хатти устувоннинг жанубида эди ва Чин баҳри билан Ҳинд баҳри оралиғидаги ерлар, оламнинг рубъики, ҳозир Бабри Ҳабаша номи билан машҳурдир, билан тугаганди, Бахри Чин соҳилларидан, (в. 12а) учинчи иқлим учдан биригача чўзилган ерлар, кенглиги то Мағрибнинг Ҳолидот оролларигача, узунлиги бешинчи иқлим 1/3 гача, одамлар яшайдиган ўрталиқнинг кенглигича (ерлар) Сомга берилган эди.
Ёфас алайҳиссаломга Чин Машриқининг бошқа муҳитлари, Қомарун тоғлари ва рус ерлари охиригача чўзилган оқ чўққилар ва бешинчи иқлимнинг қолган 1/3 қисми то маъмур ерларнинг охиригача ва Шимолнинг зулуммотигача ерлар бахш этилганди. Шуниси равшандирки, бу барча халойиқ ҳозир оламда мавжуддирлар. Бу Ҳазрати Нуҳ алайҳиссаломнинг уч ўғлону авлодидандирлар. Айтадиларки, Туронзамин ва Туркистонни Ёфас алайҳиссалом ўзига асраб қўйганди. Шу сабабли уни Абут-турк дейишган. Эронзамин ерлари ва Ажам ерлари, Оҳвоз Сом алайҳиссалом улушига тушганди. Шу жиҳатдан уни Абулажам деб атаганлар. Ҳиндустон ноҳиялари, Судан мамлакати Ҳом ихтиёрида эди. Уни Абулҳинд атаганлар. Ҳазрати Нуҳнинг тўнгич ўғли Ёфас эди, алайхумуссалом. Ҳақ таоло уни расуллик ташрифига мушарраф қилди. Ва ушбу мусаввадаки, «Шажаратул-атрок» аталур, у икки биродар зикридан зиёда бўлмагай. Ва биллоҳ тавфиқ ва алайҳи ут-таколон ал-ахдаталар-рови. Замонанинг ахбор ровийлари ва таворих арбоблари шундай ёзадиларки, рўй-замин Нуҳ алайҳиссалом авлоди ва ахфоди томонидан эгалланиши билан, улар зурриёди ҳамда ҳешларининг ҳар бири ўртасида ибратли тартиблар, эътиборга лойиқ қоидалар кўрина бошлади. Ҳазрати Раббулъиззати Жалли Жалола улар дилини илҳом билан бойитди. То мамлакат пешволиги расму русумлари бунёдини этарлар.
Ёфас ибн Нуҳ алайҳиссалом Жуди тоғидан нузул этгач, Ҳазрати ҳақ Жалли ало амри билан Машриқ томон жўнади. Ўз падари бузрукворидан рухсат олиш ҳангомида, ундан дуо ўргатишларини сўради. То Ҳазрати Қодир ало алатлоқдан ёмғир ёғишни сўрагай. Нуҳ алайҳиссалом унга исми аъзамни ўргатди. У исми аъзамни бир тошга нақш қилиб Ёфас алайҳиссаломга топширди. Ёфас (в. 126) алайҳиссалом ул исми аъзам баракоти ва сирларин ўша Ҳазрати бори таолонинг буюк номи нақш қилинган тошни ҳар чоқ ёмғир ёғишини истаганларида келтирар эдилар. Бугунги кунда ҳам турклар орасида ёмғир ёғдирувчи тош мавжуд. Ул тошни Жада тоши, Яда тоши деб атайдилар. У арабчасига Ҳажарул-мутур дейилади. Ҳозир ундай тошларни ҳайвон қорнидан оладилар. Баъзи ҳайвонларнинг ошқозонидан, баъзиларининг юраги, жигари ва гўштидан, киндиги ҳамда пўсти остидан, хулласи жамики аъзоларидан топишади. Қайсиси ҳақиқатлиги номаълум. Аммо халойиқ орасида жуда кўп нақллар юради. Баъзиларнинг айтишича, Ҳазрати Ёфас алайҳиссалом ўз падари бузрукворидан Ҳазрати Нуҳ бохиюллоҳ ало набийино ва алайхумуссаломдан рухсат олганлари ҳангомида илтимос қилган эдиларки, мени шундай жойга амр қилингки, у ерда ҳайвонот билан яшашим лозим бўлсин, ҳайвонларни ботиний ишлар вакили қилсангиз, ёмғирдан хабар берувчи.
Хуллас, меҳрибонлик дуосини айтдиларки, қачон ёмғир ёғишига ҳожат пайдо бўлса, ҳазрати қодири зулжалол юборур.
Ҳазрати Нуҳ алайҳиссалом дуо қилдиларки, то ҳаққи субҳона ва таоло хабар берурки, ё Нуҳ, Одам алайҳиссалом яратилмасдан бурун мавжудотни яратилгани такдир қилинган. Тош маҳлуқдирки, қору ёмғир ёғдириш, шамол эсдириш, туман тушириш, булут пайдо қилдириш, у билан боғлиқ бўлгай: уни олам ашёлари орасида мухтафи қилган эдик. Илгарироқ уни ҳайвонот аъзосига ва вақтга (боғладик). Унинг зуҳури сенинг дуойингга боғлиқ эди. Энди ўшал тошни олгин ва ўз фарзандларингга бергин. Қачон ёмғир ё қор исташса, бизнинг исми аъзамни ўқийдилар ва у тошга дам урадилар, сувга ташлаб амал қиладилар. Худованд қудрати хазинасидан қанча хоҳласалар баҳравар қилинг. Хуллас, Ҳазрати Нуҳ алайҳиссалом ёмғир дуосини Ёфас алайҳиссаломга таълим бердилар ва ўша тошни кўрсатдилар.
Машойихлар жумҳури кибор таворих арбобларига кўра, ривоят қилишича, Ҳазрати Ёфас алайҳиссалом пайғамбари мурсал бўлдилар (в. 13 а). Ул ҳазратга нозил бўлган китобларда ўша орада яда илми ҳам зикр этилган эди. Чунонки, Ҳазрати Одам алайҳиссалом сифрида ҳарфлар, Ҳазрати Идрис алайҳиссалом муқаддас китобида илми нужум, Ҳазарати Иброҳим алайҳиссалом китобида саноқ илми (илми аъдод), Мусо алайҳиссалом Тавротида илми санъат ва тиб, Ҳазрати Дониёл алайҳиссалом муқаддас китобида илми рамали ало ҳиндул-қиёс (битилгандир). Бу энг қудратли сўздир. Ҳар тақдирда ҳам илми Яда моддасида Ҳазрати Ёфас ибн Нуҳ алайҳиссалом Машриқ мамлакатларида шитоб қилгандир. Саҳронишинлар тариқида сокит бўлди. Таҳсинга лойиқ ҳусну қоида русумларини ўз фарзандлари орасида қолдирди. Ажали мавҳуди етишгач, бу марҳаладан кўп офатлар йўқолди ва вафот этди. Унинг бузруквор авлодики, ҳар бири саййид қавм ва меҳтар бир гуруҳ эдилар, ҳар бири падари амри ва васиятига кўра, таҳти тасарруфларида бўлган томонларга тарқалиб кетдилар ва мамлакатдорлик асосини қўйдиларки, бугунги кунда ҳар бири хушсийрат ўша халқ номи билан бир вилоятга мансуб бўлдилар. Ота жанозасини ўғил ва набиралар иззат-икром билан тупроққа топширишлари билан кичик биродарлар ўз улуғ акалари Турк ибн Ёфас алайҳиссалом уйига келиб таъзиятни охирига етказдилар. Ҳаммалари иттифоқлик кўргизиб, Турк ибн Ёфасни ўзларига ўғил санадилар ва Ёфас ўғлон деб атадилар.
ТУРК ИБН ЁФАС ИБН НУҲ АЛАЙҲИССАЛОМ СУЛТОНЛИГИ ЗИКРИ
Туркни унинг тамоми халқи Ёфас ўғлон деб атай бошлагач, ўзларига меҳтар ва сардор қилиб сайладилар. Турк отаси ўрнига қоиммақом бўлди. Хуш расм-русумлар, таҳсинга лойиқ тартибларни ўз қавми ўртасида ўрнатди. Айтадиларки, Турк ибн Ёфас алайҳиссалом Каюмарс замондоши бўлган. Каюмарс форс мамлакатлари биринчи султони бўлганидек, инчунин Турк Машриқ Диёри хоқонларининг биринчи қоонидир.
Нақл қилишларича, бағоят оқил ва боадаб ва ҳунарманд бўлган. Кейин (ўзининг) бутун вилоятларини сайр қилиб, кезиб чиққан. Бағоят хуш жойни топдики, уни Жоилгон дейдилар. У ерда бир кичик дарё бўлган, унинг суви илиқ, атрофида гўзал тоғликлар кўп бўлган. Ширин сувли чашмаларга мўл бўлиб, Туркнинг табъига жуда хуш ёққан. Шу ерда яшай бошлаган. Худойи таоло асосдорлик (в. 13 б) кўргизиб, Ҳаққа ибодат қилишни тарк этмади, хайру эҳсон қўлини халойиққа очди. Хонлик расм-русуми ва жаҳондорлик қоидаларини биринчи бўлиб Машриқ мамла-катларида ижро этди. Айтадиларки, Чин мамлакати сарҳадиданки, уни Хонжу деб атайдилар, асосий ерлар, масалан, Туркистон замин мамлакати чегараларигача унинг ҳукумати қўли остида эди. Ҳиргоҳ удуми унинг ихтиролари-дандир. Жамиъи турклар орасида инъом қилиш (одатини) ўрнатди. Одил ва комил, кўнгилчан подшоҳ бўлган, дейишади. Раъият борасида кўп риоят қилган. Чунончи, шу нарса ҳақиқатки, Худойи таоло бандалари унинг замонида айни осойишталикда ва тинчликда яшаганлар. Унинг беш ўғли бўлган. Биринчиси Абилча, иккинчиси Тунг, учинчиси Чигил, тўртинчиси Барсхор, бешинчиси Атлоқ. Таомга туз солмоқ Туркхон ибн Ёфас алайҳиссалом даврида пайдо бўлди. Шундай ҳикоя қиладиларки, бир куни шикоргохда Тунг ибн Турк ибн Ёфас алайҳиссалом қўлидан иссиқ кабоб ерга тушиб кетади. Уша жой туз маьдани эди. Шўр ерда иссиқ кабобга туз ёпишади. Тунг у луқмани оғзига солганда бошқача лаззат берди. Энди бутун кабобни ўгаа тузга олуда қилиб еди. Инилари ва отасини, аркони давлат ва ҳаммани бу лаззатдан хабардор қилди. Шундан кейин ҳамма таомга қадрулкифоя туз соладиган бўлдилар. Шунингдек, чорва ва ваҳший ҳайвонлар терисидан либос тикиб кийиш ҳам Турк хукмронлиги даврида пайдо бўлди. 240 йил умр кўргач, ўз отаси ва аждодидан ажралиб охират шаҳристонига кетди. Аммо, Ҳарз ибн Ёфас алайҳиссалом ҳалим ва камгап эди. Ҳамма жойларни айланиб чиққач, Атал наҳри бўйини ўзига манзилгоҳ танлади ва ёз ойлари саҳрога кетарди. Томошо ва сайр қиларди, Қишда шаҳарда яшарди. (Шу зайл яшаб) оламдан ўтди. Унинг авлоди ўша диёрда яшаб қолдилар.
Аммо, Сақлоб ибн Ёфас алайҳиссалом ҳаёсизроқ одам эди. Бир жойда қарори йўқ эди. Инилари ва ўзи орасида воқеъ бўлган хусумат туфайли биродарларига яқин жойдан макон тутмади-да, бир мулк чеккасидан манзил қилди. Яргу сўраш одатини у чиқарган. Руслар одати шундай эдики, агар бир киши ўлса-ю, ундан (в. 14а) ўғил ва қиз қолса, бутун молу мулкни қизга бериб, ўғилга шамширдан бўлак ҳеч нарса(мерос) берилмасди. Бу унинг авлоди орасида расм бўлиб қолди.
Аммо Мунсик ибн Ёфас алайҳиссалом маккор ва ҳийлагар одам эди. Булғор наҳри бўйида яшади. Ўша сарзамин (едамлари) асосан шундан тўрагандирлар. Барча ҳеккайганлар шунинг наслидандир. Улар турк қавмларининг бадтарларидандир.
Айтишларича, Ғар ибн Мунсик ибн Ёфас алайҳнеса-лом унинг бобосидан қолган' ёмғир тоши устида амакиси Туркхон билаи низоъ қилган. Инчунин шундай бўлдики, Ёфас алайҳиссалом вафотидан кейин тош Мунсик қўлига тушди. Мунсикдан олифта ва ман-ман Байғур деган ўғли бор эдики, ҳозирги туркманлар ўз шажараларини шу Байгур ибн Ғарга боғлайдилар. Турк лашкарлари қўлида қалок бўлди. Чунки, Ғардан ёмғир тошини талаб қилганида Гар узр сўраб ёмғир тошини бермаган, ўрнига бошқа бир юмалоқ тошни алдаш учун ясаб жўнатганди. Ғарнинг алдагани маълум бўлгандан кейин Турк лашкар тўплаб ўртада уруш бўлди. Байғур ўлдирилди. Шу кундан эътиборан туркманларнинг туркларга нисбатан душман-лиги сақланиб қолган.
Баъзиларнинг айтишича, Ёфас алайҳиссалом Мунсикка барча каллакесарларнинг, Яъжук-Маъжуж авлодининг бобосисан, деган. Аммо, Чин ибн Ёфас алайҳиссалом ҳунарманд, ҳуштабиат, фаросатли ва мутафаккир одам бўлган. Бугунги кунда Чин номи билан машҳур юртда яшади. Шаҳар қурилишига асос солди. Суратгарлик, ипак етиштириш, кийим тикиш ҳунарларини у бошлаб берди. Кўпчилик санъатларки бугунги кунда Чин аҳли машғулдир, унинг ихтиросидир. Унинг бир ўғли бор эди. Уни Мочин деб атадилар. Мочин ибн Чин ибн Ёфас алайҳисса-ломни ғоятда оқил ва доно, бокифоят бўлган, деб ёзадилар. Унинг қавмлари кўпая бошлагач, отасига деди: «Агар ижозат берсангиз, ўзимга ёққан мавзеъда яшамоқ учун бир бино қурмоқчиман». Ижозат олгач, бир шаҳар қурдики, ҳозир уни Мочин дейдилар. Яшма тоши Мочин маъданидан олинади. Бу тошнинг хосиятини халққа тушунтирди. Мочин оҳусидан мушк олишни бошлаган.
Мочиндан бир ўғил туғилди. Уни бир қавм макри билан хон (в. 146) атадилар. У Навмисхонки Усмон ибн Атғарал ибн Сулаймонхоннинг энг обрўли боболаридан эди. Ҳозир у Рум мамоликида Хункорол Усмон номи билан шуҳрат топган.
Аммо Гуморий ибн Ёфас ибн Нуҳ алайҳиссалом айёр, шикор дўст одам эди. Гуморий замонида синжоб, самур ва қоқум пўстидан пўстин тикиладиган бўлди. Бартос ибн Гуморий унинг асосчисидир. Мазкур нарсалар унинг ихтироларидан ҳисобланади. Унинг икки ўғли бор зди. Бирининг номи Бартос, иккинчисини Булғор аташарди. Бартос ва Булғор иккаласи Адил қирғоғида ва Булғорда жойлашдилар. Улар зурриёди ўша жойда яшаб қолган,
Кимиёл ибн Ёфас алайҳиссалом ибн Нуҳ алайҳисса-лом зариф, латиф табъ одам зди. Қаердаки кўнгли хушласа, ўша жойни гашт қилган. Унинг авлоди турк қавмлари орасида мирзотабиатликлари ва хушчақчақлиги билан машҳур эди.
Аммо Монеъ ибн Ёфас ибн Нуҳ алайҳиссалом хушхулқ ва очиқкўнгил одам эди. Ўз инилари орасида инсофлилик хислати билан шуҳрат топган эди. Қомарун диёрида Чин мамлакати яқинида бино қилди. Авлоди ўша жойда тарқалишган. Олло таоло буларни тузукроқ билувчидир. Уларнинг насабларики бу жамоанинг барчаси Абутурк Ёфас алайҳиссалом атрофида жамлашгандир ва лекин улар авлоди орасида фарқ кўпдир. Чунончи, қадду сифатдан ташқаридир. Баъзи тарихчилар тадқиқотларидан шу нарса аниқланганки, Ёфас ўғлони, Туркхон ибн Ёфас алайҳиссалом Каюмарс ибн Сом ибн Нуҳ алайҳиссаломнинг ҳамасри эди. У Ажам маликларининг биринчиси ва Каюмарси Одам номи билан машҳурдир, Каюмарс рдам аталишининг сабаби шулки, ёзишларича Ҳазрати Абул башар Одам халифа-туллоҳу васаловотуллоҳу алайҳга ўхшашликда ҳеч ким Каюмарсчалик мушобаҳат бўлмас экан. Шунинг учун ҳам уни Каюмарси Одам дейишаркан. Буни ҳамма тан оларкан. Ёфас ўғлон Туркхон хонлик расму одатларини ва Жа-ҳондорликда зобитликлари қоидаларини Машриқ шаҳарларида ўрнатди. Бутун Туркистон заминда бир муддат фармонраволик ва мамлакатни бошқаришни амалга оширди. (в. 15а) 240 ёшга етганда.унинг тўнғич ўғли Абулчахонни халқ маслаҳати ва савоб усуллари юзасидан тахтга ўтқазди. Ўзи бутун халқ билан видолашиб оламдан ўтди.
АБУЛЧАХОН ИБН ТУРКХОН ИБН ЁФАС АЛАЙҲИССАЛОМ ЗИКРИ
Абулчахон иён Туркхон салтанат тахтига ўлтиргач ва хос мулкка мушарраф бўлгач, отаси русуми ва қоидалари бўйича халқ манфаатлари йўлида бир қадар тадбир қўрди. Чунончи, улусларни ямин ва ясор (қанотларга) белгилади. Ўнг қанот одамларини аванғор, сўл қанот одамларини жаванғор деб атадилар. Ва амр қилдики, аванғор халқи ҳаргиз чап томонга ўтмагай, жаванғор халқи ҳеч вақт ўнг қанотга келмасликлари зарур, қачон бўлмасин подшоҳ ҳузурида ва унинг суворийси бўлсалар. Турмушни шундай туздики, унинг замонида барча раият, акобир халқ хизматида, унинг эҳтиёжини қондирмоқ, хотирини шод қилмоқ пайидан бўлғайлар. Ёши улуғлашганда ва (худо даргоҳига) жўнашдан ўзга чора қолмагач, салтанат тахтини, отаси сингари тўнғич ўғли Дибадқуйга топширди. Ўзи дунё билан хайрлашди. Қолган умрини тоату ҳақ ибодатида сарф қилди. Узлатнишинликни ўзига шиор қилиб олди. Ҳақ субхона ва таолодан ўзгани демади.
ДИБАДҚУЙХОН ИБН АБУЛЧАХОН ИБН ТУРКХОН ИБН ЁФАС АЛАЙҲИССАЛОМ ЗИКРИ
Дибадқуйхон жаҳонбонлик ва ҳоқонлик саририга ўлтиргач, Туркистон салтанати тахтига чиқди, адлу додни ўз сиёсатида зиёда қилди. Яхши расм-русумлар жорий этди. У умридан барака топгач, омонатни топшириш вақтида мамлакатни ўз ўғли Куюкхонга топширди.
КУЮКХОН ИБН ДИБАДҚУЙХОН ИБН АБУЛЧАХОН ИБН ТУРКХОН ИБН ЁФАС ИБН НУҲ АЛАЙҲИССАЛОМ ЗИКРИ
Куюкхон салтанат саририга қадам қўйгач, подшолик юмушларига бел боғлади. Отаси русуми йўлидан заррача ҳам четга чиқмади. (в. 15б) Ва адлу инсоф шоҳроҳидан четга чиқмади. Вафот этаётган чоғида меросий вилоятни ўғилларининг тўнғичига - Алмужаннахонга қолдирди.
АЛМУЖАННАХОН ИБН КУЮКХОН ИБН АБУЛЧАХОН ИБН ТУРКХОН ИБН ЁФАС АЛАЙҲИССАЛОМ ЗИКРИ
Алмужаннахон мамлакат тахтига қарор топди ва жаҳондорлик маросими ва мамлакаткушойлик вазифаларини бажаришга киришди. Уиинг замонида нозу неъмат туркларда мўл-кўл эди. Молу мулк ғурури ва бойлик оҳанги туфайли саркашлик ва куфрони неъмат қилдилар ҳамда тўғри йўлдан қайтдилар. Дину миллатни тарк этдилар. Залолат ва гумроҳлик йўлини тутдилар. Чунончи, уларнинг барчаси кофир бўлдилар. Шу зайлда бироз муддат ўтгач, Алмужаннахон хонадонида бир қориндан икки ўғил туғилди. Бирини Тотор деб атади, иккинчисига Мўғул деб ном берди. Иккала ўғил ҳам катта бўлишди ва ҳукуматни бошқариш даражасига етдилар. Алмужаннахон қариганида ҳар икки ўғилни салтанатга қобил кўрди. Меросий мамлакатини ўғилларига бўлиб берди. Ярмини Тоторга ва ярмини Мўғулга топширди. Бу иккала ўғил оталари вафотидан сўнг бир-бирлари билан аҳилликда ўз қавмлари ва тобеъларини бошқардилар. Шундан бироз муддат ўтгач, улар икки шўъбага айландилар. Бирини тоторлар, иккинчисини мўғуллар деб атай бошлади-лар.
ТОТОР ТАБАҚАСИ ЗИКРИ
Тарих муҳаррирларининг таҳририга кўра, тоторлар саккиз шўьбага бўлинадилар. Бири Тоторхон бўлиб, тотор маликларининг биринчиси эди. Иккинчиси Буқохон Тоторхоннинг ўғли бўлиб, отасининг жойига ўлтирди ва тотор қавмлари ҳукуматини бошқарди. Оталар улушига эгалик қилди. Учинчиси Алмужаннахон ибн Буқохон ибн Тоторхон ибн Алмужаннахон ибн Куюкхон ибн Дибадқуйхон ибн Абулчахон ибн Туркхон ибн Ёфас алайҳиссалом бўлиб, отасидан кейин мамлакатни бошқариш ишига мутасадди бўлди. Алмужаннахон ибн Буқохон вафот топгач, ўғли Ансилхонки, баъзилар уни Алайлихон ҳам дейишадики, аммо бу тўртинчисидир. Ансилхон ибн Алмужаннахон ибн Буқохон мамлакатга ҳукмдор бўлди. Ҳаёти муддати поёнига етгач, борлиқ оламидан йўқлик оламига жўнади (в. 16а). Бешинчиси Этсизхон ибн Айсилхон подшоҳ бўлди. Олтинчиси Одухон ибн Этсиз-хон бўлиб, отасидан кейин Тотор улусига эгалик қилди. Еттинчиси Бойдухон ибн Одухон ўз тоифасига малик бўлгач, оталаридан қувватлироқ ва шавкатлироқ бўлгани. сабабидан Мўғул улуси чегаралари томон лашкар тортди. Улар ўртасида мухолифат пайдо бўлди. Саккизинчиси Севинчхон ибн Бойдухон бўлиб, Тотор маликларининг сўнггиси эди. Ҳукмдорлик унга етганда фитнаву адоват ўти чунон аланга олдики, аслига ислоҳ ҳожати йўқ эди.
МЎҒУЛ ТАБАҚАСИ ЗИКРИ
Ёзишларича, мўғул шўъбаси тўққиз нафардир. Уларнинг дастлабкиси Мўғулхон, уларнинг охири Элхон ва тўққиз рақамига эътибор мўғул фирқаси орасида шу иажхдан ривож топади. Мўғулларнинг бундай эътибори таҳқиқга кўра, ҳар мартабада тўққиз саноғидан ортиғини лозим кўрмайдилар.
МЎҒУЛХОН ИБН АЛМУЖАННАХОН ИБН КУЮКХОН ИБН ДИБАДҚУЙХОН ИБН ЁФАС ИБН НУҲ АЛАЙҲИССАЛОМ ПОДШОҲЛИГИНИНГ ЗИКРИ
Мўғулхон ўз мулклари ҳиссасида истиқлол ва тамлик билан яшай бошлагач, салтанат ишлари вазиятида бир мавъ киришди. Раият эътиқоди ва ризоси бўйича иш тутди. Бу фоний оламни тарк этганда ундан тўрт ўғил қолган эди. Биринчиси Қорахон, иккинчиси Урхон, учинчиси Кўзхон, тўртинчиси Авурдахон. Оталари вафотидан кейин Ҳар тўрт оға-ини салтанат ишларини бир-бирларига муроот қилдилар. Оқибатуламр, ҳар уччала ука иттифоқ бўлишиб, ўз катта акалари Қорахонни хонлик тахтига ўтқаздилар.
ҚОРАХОН ИБН МЎҒУЛХОН ИБН АЛМУЖАННАХОН ИБН КУЮКХОН ИБН ДИБАДҚУЙХОН ИБН АБУЛЧАХОН ИБН ТУРКХОН ИБН ЁФАС ИБН НУҚ АЛАЙҚЙССАЛОМ ПОДШОЛИГИ ЗИКРИ
Қорахон Мўғулхон фарзандларининг тўнғичи эди. Отаси ўрнига ўлтирди ва мўғул юрти (ҳукмдори) бўлди. Ва Қорақурумда икки тоғ оралиғиники уларни Артоқ ва Қартоқ дейдилар, ўзи йўл, тобелари билан яйлоқ ва қишлоқ тайин қилди (в. 166). Назм (мазмуни):
Қорахон аркони давлати билан юртини жойлаштириш учун жой қидириб йўлга тушди. Халқни аванғор ва жувонғорга ажратди. Ўзи манглайда от сурди. Қанча қидиришмасин кўнгилдагидек жой топилмади. Келурон (шаҳри) яқинидаги Тоқу Турумга ва Қорақурумга яқинлаш-дилар. Тоифага Қорақурум ёкди. Гартоқ ва Артоқ деб аталувчи икки тоғ оралиғида тўхтадилар. Шу ерда яйлов ва қишлоқ қурдилар.
Айтишларича, мўғул фирқаси Қорахон замонида куфру ширкатда чунон мустаҳкам эдиларки, масалан, алар бирор фарзанд миллатга куфр иш билан нуқсон етказса, бу ишида собит ва росих бўлмас эдилар. Отаси уни шу даражада қаҳр қилар эдики, қатл этишгача борар эдилар. Фарзандига ота шафқати инобатга олинмасди. Иттифоқан, Қорахон ҳукмронлиги ва жаҳондорлиги даврида мансабдор бир хотундан бир ўғил туғилди. У ғоятда чиройли ва мўйлари ёқимли. Аммо, уч кеча-кундуз онаси сутини олмади. Ҳар кун ул хотун (куюнарди), оқибат бахтли бир кечада туш кўрдики, (тушида) гўдак деди: «Эй она, то сен мусулмон бўлмас экансан ва худойи таоло ягоналигига имон келтирмас экансан, ҳақпараст бўлмас экансан, мен сенинг сутингни эммасман». Тўғри йўлни кўрсатган бу саодатни туш иқрор қилгандан кейин хотири майли худопарастлик сари тортди ва тавҳид саҳбоси лиммо-лим соғарни идишида татиб кўрди. Аммо эридан қўрққанидан ботинида ўз имонини беркитди, зоҳирга хилоф тарзда ўз имони изҳорини айта олмади. Ва лекин, хуфияда худопарастлик йўли нақшларига интилди. Ўша дамда ул гўдак унинг кўкрагини эма бошлади. Туғилганидан бир неча кун ўтган ва умри муддати бир ёшга етганда ғоят хушсурат бўлди. Чунки унинг зоҳирий ҳусни ботиний жамоли каби камолот авжи даражасини эгаллади. Назм (мазмуни):
Ҳусни руҳига сен боққанинг чоқ кўзлари ичра хордир меҳру моҳ. Ер юзи шундайлардан оростадир, худо меҳри дилида пийростадир.
Ўша даврдаги мўғуллар одатига кўра, фарзанд бир яшар бўлмагунча унга ном берилмасди. Алқисса, Қорахон она-бола хилватгоҳига кирди. Ўғилни кўрди: ҳусни ой парчаси мисоли бешикда нур таратарди. Жамоли партави офтобдек офтобнинг ойга нур бахш этганидек эди. Қорахон ғояти шодлигидан тўй бошлаб юборди. Ўша базмда аркони давлат, мўғул қавми амирлари ҳузурида фармон бердики, акобирлар жамъ бўлгач, ўз хотинига деди: «Ўғлимиз бир яшар бўлди. Унга қандай исм қўямиз?» Дарҳол ҳалиги бир яшар гўдак бешикдан фасиҳзабонлик билан тилга кириб деди: «Менинг номим Ўғуздир». Назм. (мазмуни):
Бир яшар бола тилга кирди ва менга Ўғуз деб ном беринглар, деди. Одамлар унинг сўзини эшитиб, бу ишдан таажжубда қолдилар. Дунёда бундай ажойибни, бир ёшли боланинг гапираётганини энди кўришаётган эди.
Ҳозир бўлганлар бу маънидан ғоятда таажжубда қолган эдилар. Шундан кейин уни мазкур ном билан аташга қарор қилдилар. Ўғузхон балоғат ёшига етгач, Қорахон унинг учун укаси Ўрхоннинг қизини никоҳлаб берди. Бинобарин, у қизнинг ҳоли жамоли имон хулёсида юз кўрсатмаган эди. Баркамол жамоли туфайлидан у билан ошнолик даражасида муомила қилди. Бовужуди яқинлик ва хешлигидан бегоналик изҳорини қилди. Илтифот назарини унга ташламади. Ҳар кун ов ва сайр баҳонасида ўзини ул жамила суратли ва маънавий ноладаги (қиздан) узоқ тутарди.
Аслан ва қатъан ўз хотирини унинг томонида билмади. Отаси Қорахонга ўғли Ўғузнинг ул сафо қизга майли йўқлигини хабар қилганларида ғоятда жаҳлга минганларидан Ўғузхонни Қорахон ҳузурига етакладилар ва у гажинчи амакиси Кўзхоннинг қизини сўратди ва Ўғузхонга олиб берди. Бу қиз ҳам дини исломдан хориж эди. Бунинг билан ҳам иродат қилмади. Шу сабабли Қорахон малулу ғамнок ҳолга тушди. Беҳад андешалар билан истадики, Ўғузхоннинг учинчи амакиси Ўрхоннинг қизини Ўғузхоннинг ризолигисиз (в. 17б) (олиб беришга) ботина олмади. Шу асно юз кўргузгунча бир куни Ўғузхон шикордан қайтар эди. Йўли учинчи амакиси Ўрхон маҳалласидан тушди. Унинг қизи қараса, Хиромон ариғи тарафга жомашўйларни томоша қилмоққа кетарди. Ўғузхоннинг кўзи ўша қизга тушди. Кўриниши унчалик соҳибжамол бўлмаса ҳам ботиний сафолиги, ақидаси сидқида шоҳидлар аҳли назарида бир оят намоён бўларди. Кўзлар бу қиз рухсорида очилар, рамз билан имо қилардики, агар сен Ҳақ субҳона таоло ягоналигига гаров бўлсанг, мен сени ўз никоҳимга олурман ва ширин жонимдан ҳам ортиқроқ севарман. Назм (мазмуни):
Фаррух сўзларини ул қиз эшитди, ибо билан секин жавобин деди. Аҳду паймонингдан бўйин товламам, сеники бўлганда фармонингдаман.
Ўғузхон ўз амакиси қизидан бу изҳори итоатни ва итоатгўйликни фаҳмлагач, дедики, Назм (мазмуни).
Сен никоҳимга кирадиган бўлсанг, дунё ва дин номидан севишлик ҳимматим бордир. Меҳрим билан юзинг қуёшини (нурга) тўлдирурман. Ойникидек лаъл (тиш)ингни дур қилурман. Қўлимдан келганча сени бошга кўтараман, доимо хотинлар сарвари бўлиб қолурсан.
Ўғузхон билан амакиси қизи ўртасида имову ишоралар билан ахду паймонлар ўртага қўйилгач, Ўғузхон отаси томон шошилди. Латифликлар билан майл кўргў-зиб, учинчи амакиси қизига уйланиш учун рухсат олди. Ул бону қиз Ўғузхон тиззига бош қўйганидан бошлаб улар ўртасида чунон улфатлик пайдо бўлдики, Ўғузхонни одамлар собиқ бонулар хоналарида камдан-кам кўрадиган бўлдилар. Бу қиз билан бирга мужомиати кўп бўлганидан балки бошқаларга илтифот қилмай қўйғандир. Бундан илгарига хотинларининг дил рашклари тандур оташидек тобланди. Ғайирликларидан кийна темири ҳар иккиси дил оташида тоб бера олмай қолди. Уларнинг муҳаббати ва мувофақати бегоналар ва хешлар ўртасида дилрешлар зарбулмасалига айланди. Бул тўлин ой сиймоси хуршидлиқолар меҳри офтоб нуридан (нури сабабли) ўз қийр монанд тундек Қора дилларида сурати ҳусни йўқлигидан, бу маънавий зиё нурини Қорахон (в. 18а) кўра олмади.
Уларнинг тотув турмуши воқеасини эшитганда таажжуби орта борди. То бир куни Ўғузхон шикорга кетганда, Қорахон тўй тантанасини уюштирди ва Ўғузхон-нинг барча хотинларини зиёфат қилди. Суҳбат асносида улар ҳоли кайфиятидан сўради. Хотинларидан биринчиси Ўғузхон ҳоли сурати ва унинг мусулмончилигидан, уларни мусулмонлик динига даъват этиб, ўзи қабул қилмаслик йўлидан боргани, унинг эътибори назаридан қолгани, Ўрхоннинг қизи учинчи хотини ривожи ва эътиборини ихтйёр қилгани ҳамма-ҳаммасини Қорахонга батафсил миридан-сиригача сўзлаб берди. Назм (мазмуни): Қорахон ҳузурида Ўғузхон хотинлари кўзлари ёшга тўлиб (дедилар): «Эй шоҳ, умринг фузун бўлгай, душманинг ҳалқуми қонга тўлгай. Ҳуш кунларингда душман бўлмасин. Умрингни берсин. Сен билан қариндош бўладиган бўлсак, сендан бўлак бизга шоҳ керак эмас. Дунёда сенинг динингдан бошқасини тан олмагаймиз. Сенинг тутумингдан бошқасини қилмаймиз. Ўғуз бошқа динни ихтиёр қилди. Унинг дини билан ишимиз йўқ. У динини бизга таклиф қилганда, ғамдан дилимиз тилинди. Унга эргашмадик, шу боис бизга душман бўлди. Учинчи хотинга севиб уйланди. Ўша унга ҳамроз, ҳамроҳ, ҳамдин бўлди». Қорахон бу сўзларни эшитиб, ҳайратда қолди. Кафча илондек тўлғанди. Ичи ёниб сўзлади: «Отаси динидан кечган ўғулнинг дилини кийна тиғи билан тилмоқ лозим. Ўғузхон жонимдан азиз бўлса ҳам, ўткир шамшир билан ишини қилурман. Дину урфимдан қайтган экан, ханжар билан бошини кесмоқ лозим». Кейин лашкар жамлашни буюрди. Миллат ғазабидан жон деб бу ишга бел боғлади.
Қорахон ўз келинларидан бу сўзларни эшитгач, ўт пурковчи равзан унинг димоғи қасридан дуд чиқарди, қаҳру ғазабининг совуқ сарсар шамолидан қалтирай бошладй. Ўз қариндошлари ва (в. 18б) аркони давлатигаки, ҳозир эдилар, ўғлини койий бошлади ва дедики, лашкар ва сипоҳ жамъ бўлсинлар, токи нахчиргоҳгача боришсин, Ўғуз канорига сазо қуюрманки, бошқаларга ибрат бўлгай. Лашкар жамъ қилмоқ, жанг жиҳозларини ҳозирламоқ учун хабар берди-лар. Жарчилар жар солдилар. Токи одамлар тайёргарлик кўрсинлар. Шу вақтда Ўғузхоннинг ул муслима хотини бу маънидан хабар топиб, жадаллик билан тезда эрини шикоргоҳда огоҳ қилди. Ҳақиқатдан воқиф бўлгач, Ўғузхон, бу иш тадбири фикрида эдики, бирдан Қорахон лашкари ҳар тарафдан ўраб олдилар. Ўғузхон иложсиз қолиб, ўзи билан ҳамроҳ бўлган бир неча одамлари билан парварди-гор зоти покига таваккул қилиб жангга кирди. Қорахон ўз нафси билан саваш гирдобига етишди. Бу томонлар учрашувида икки лашкарнинг темир пачоқловчилари қўли зарбидан жанг оташи аланга олди. Назм (мазмуни):
Отлар жанг куни елишидан, осмонга қора гард кўтарилди. Симобранг шамшир селпинишидан жяранглаб фиғон билан дилларни чок этарди. Шикордагидек бир-бирларига ташланишди. Ўғузхоннинг жангга киришдан бўлак чораси қолмади. Жангарилик уни етаклади, Чочий камонидан наъра билан ота бошлади. Ёнидаги ботирлар қўлда шамшир билан унга кўмак берардилар. Йиқилганлар жонидан умид узиб, ботирлар қони деб тиғлар ботарди. Икки лашкар чунон бир-бирига аралашиб кетдики, оташ пўлодидан тирқирашарди. Қорахон ибн Мўғул подшоҳи ғул билан Ўғуз сари ҳужум қилди отини ниқтаб қамчи босиб, адоват қўлида табар дастасин тутиб, Ўғуз пешонасини мўлжалга олмоқ истади. Улкан тоғни гардун судраганидек, ногаҳон қадар камондори шастидан учган ўқ Қарохон жонига келиб қадалди. Офтоб шу куни ғазаб сочарди.
Қорахон икки лашкар ўртасида нобуд бўлиб, тупроқ билан баробар бўлди. Лашкарларининг барчаси қочишга юз тутиб, ер бирла яксон бўлдилар. (в. 19а) Бошқа (қолган) аъёнлари ва улус атрофлари дарҳол Ўғузхон ҳузурига келдилар ва камонларни бандаликнинг қулоқ ҳалқасига айлантирдилар. Итоат камарини жон белларига боғладилар. Барча халқ, каттадан кичиккача барча элу улус мусулмон бўлдилар. Ўғузхонга қасам келтириб, унинг подшоҳлигадан фахрланишларини изҳор этдилар.
ЎҒУЗХОН ИБН ҚОРАХОИ ИБН МЎҒУЛХОН ИБН АЛМУЖАННАХОН ИБН КУЮКХОН ИБН ДИБАДҚУЙХОН ИБН АБУЛЧАХОН ИБН ТУРКХОН ИБН ЁФАС АЛАЙҲИССАЛОМ ИБН НУҲ АЛАЙҲИССАЛОМ ПОДШОҲЛИГИ ЗИКРИ
Оллоҳ инояти билан Ўгузхон подшохлик тожини кийгач, жаҳонгирлик илми ва мамлакат бошқарувчилиги байрогани кўтарди. Олий ҳиммати ва жаҳонбонлик шавкати, ҳоқонлик шукуҳидан ниҳоний лутфлар ва эҳсоний илти-фотларидан улуснинг барча хайлу ҳашамини ва барча элни тиққа, ўз ходимларини ҳақ динига ва мусулмончиликка киргизди. 73 йил давомида ўз қариндош-уруғлари ва уларнинг тобеъларига фаровон бегорлар ҳадя этди.
Ахируламр, тобеълардан худопарастлик динини қабул қилгаи бир гуруҳини эъзозу икром билан сийлаб, гарданини итоатдан ва ҳақ динидан товлаганларини эса жангу жадал маъразида қатлу қаттолга киришдилар. Ҳаммани душманлиқ ўз ҳаётларидан қайтарди. Барча уларнинг тўпланганла-рини тирқиратиб қувди. Улар Туркистон сарҳадидан қочиб, бир тўдаси Хитой томон кетди.
Соҳиби қуввату шавкат бўлган уларнинг кўпчилиги Хитойдан ҳам ўтиб Чин томон кетдилар. Ул жамоанинг бир тўдалари Ўғузхондан қочиб, Тотор маликига илтижо қилдиларки, то Тотор малики уларга мадад қилсалар. Уларнинг саноқсиз лашкари Ўғузхон устига (юриш қилди). Ўғузхон бундан хабар топиб, лашкарини ҳозир-лашга киришди. Лашкарини тартиб этишда мустаҳкамлик чораларини кўрди. Шундай сахий подшоҳ бўлган Ўғузхон устидан бу каби фисқу фужурга қарамай ўз юришларида рона лашкарини ораста қилган эди. Марҳум Абулчахон тақсимотидан тамоми эл-улуснинг ярми аванғор халқла-ри ва яна ярми бужунғор тўдасига тайин қилинган эдики, ҳар қайсиси ўз ҳоқони хизматига етишдилар. Аванғор халқидан бўлганлар подшоҳнинг ўнг қўл томонига ўлтирган-лар. (в. 196). Улар ўз бошлиқлари ва бузурглари билан бўлганлар. Йигитлар ва ёшлар подшоҳ ҳузурида ўз томонларининг пойгак томонидан оёқда турганлар. Худди шунингдек. Жавонғор тоифасидан бўлган одамлар ўз подшоҳларининг чап қўл томонидан (жой олганлар). Ўлтиришга амр қилинган одамлар ўлтирганлар. Оёқда тик туришга маъмур этилганлар тик турганлар. Ушбу сафарда-ки, барча мўғуллар тоторий аскарлари билан қочганлари эшитилгач, Ўғузхон устига бостириб келдилар. Ўғузхон ҳам ўзининг барча лашкар ва одамларини жамлаб, халойиқни етти қисмга бўлди: Биринчи қисмини бужунғор деб атаб лашкарининг пешрави олдидан қўйдики, уни туркийда қаровул дейдилар. Иккинчи қисмига буранғар деб ном берди ва бужунғор ортидан юришни буюрди, Токи, булар оралиғида бирор қора кўринадиган бўлса, бири аҳволини иккинчисига етказадиган бўлсин. Бу буранғарни туркийда яровул дейдилар, яна манқлай ҳам дейишадики, уни арабчада муқаддиматул-жайш деб тушунишади. Зеро, бу қисмда серғайрат ва жангчи ёшлар бўлиб, айни шижоатла-рини намойиш этувчилар қўйилган эди. Учинчи қисмники, марҳум Абулчахон аванғор деб атаган эди, шу номда қолдирилди. У лашкарнинг ўнг қўл томонидан отилган камон ўқи масофасида яккаоёқ йўлда юриши муқаррар қилинди. У туркийда ўнг қўл дейиладики, арабчада маймана дейилур. Тўртинчи қисминики, Абулчахон жавонғор деб атаган эди, бу ҳам шу номда қолдирилди. (Лашкарнинг) сўл қўли томондан (ўнг қўл) юрадиган масофада муқаррар қилинди. Яъни, бир камон ўқи етарлик яккатоз йўлдан бориши белгиланди. Уни туркийда сўл қўл дейдиларки, арабчада майсара тушунилади. Бешинчи қисмки, айни лашкар ва халқ ғулувгоҳидир, ўзи ўртада жойлашиб, уни ғўл дейдилар. Шуни муқаррар қилиндики, ғўл албатта йўл ўртасидан юрмоғи лозимки, аванғор ва жавонғор айни ясорда жойлашади. Ўзи ғўл ўртасида туғ ва асоба остида жой олади (в. 20а) Бу ғўлни туркийда ясов дейдилар ва арабийда қалбул-жайш аталади.
Олтинчи қисмни ўкжунғор деб атайдилар. Шунга келишилдики, ғўл ёнидан шундай микдорда ён томондан юрадики, уларнинг қадам ташлаганларида чиққан чангни, уларнинг қорасини ғўлдаги одам кўриб турмоғи керак. Улар ҳам ғўл юрадиган йўл чангини ёки ғўл қорасини кўриб туриши лозим. Бу ўкжунғор туркийда жангдовул дейилади, арабийда у соқа деб аталади. Туркларнинг баъзилари уни ўкча дейдилар. Еттинчи қисмни бўстонғор дейдиларки, улар ўнг жавонғордан кейинда маймана билан ясор оралиғича келадиган масофада жойлашади. Улар шу тарзда йўл босадиларки, душман улар қораси ва чангидан огоҳ бўлмасликлари лозим. Ва бу бўстонғорни туркийда бухтарма дейдилар ва форсийда камингохдир. Булжанғор ва бўстонғорнинг арабийси йўкдир. Зероки, араблар аскарида беш қисмдан ортиғига эътибор қилмаганлар.
Ўғузхон ўз лашкарини шу тартибда етти қисмга бўлиб, ҳар қисмида ўша диловар ва коригар ёшлар, мўътабар сардорларидан ва муборизларидан мавқеига қараб қўйиб, тайинлаб чиқди. Мўғул ва тотор лашкари истиқболига чикди. Ўзаро жангга киришдилар. Бу тартибда лашкар ва бу йўсин мустаҳкам аскар (сафлари)ки, аслан ва қатъан олдин эшитилмаган эди. Қаердан ҳам кўрардиларки, мўғул ва тотор катта-кичиги қулоғига етган эди. Улар аскарларининг кордонлари бу ихтиро тартибидан ўйга ва ҳайратга тушдилар. Бу ҳолатдан қутулмоқ учун ҳар бири ўз райини кўрсатиб, ҳар жой-ҳар жойда дўпчин дўсчин ўлтиришиб маслаҳат қилдилар. Баъзи беистеъдод одам-лар дилидан хавф чанги ўрин олди. Ҳар бирининг диллари санавбар дилларидек пора-пора бўлди. Бундайлар ҳам ҳар жой-ҳар жойда ўтириб ўз ҳоллари фикрида бўлдилар. Ногоҳ, совуқ шамол Ўғузхон чегараси томондан эсиб, замин чангу тўзонини осмонга кўгарди. Шу васваса ҳангомида мўғул ва тотор аскари юраксизлари дилида қўрқув ва ваҳима йўл топди. (в. 20 б) Ярмичаси пароканда бўлиб кетди. Қолганларининг барчаси улар йўлини тўсмоқ бўлиб, орқасидан қувдилар. Лашкар одамлари, бирор ҳодиса бўлган, шунинг учун булар бунчалик чопмоқдалар, деб гумон қилдилар. Шу ғалат гумонда шиддат билан ул лашкарга қарши йўналдилар. Оқибатда мўғул ва тотор лашкарининг барчаси тумтарақай қоча бошлашди. Тамоми аскарлар тарқалиб қочишди. Мўғул ва тотор қўшини енгилгани хабари Ўғузхонга етишгач, мазкур бўлган қоида, ҳақиқат бўйича, ҳаргиз шитоб ва шошилинчлик кўрсатмай, улар ортидан от қўйдилар. Мўғул ва тотор лашкарининг қай бирига етиб олсалар, жангга киришганини ўлдирдилар, қўл кўтармаганини асир олдилар. Шу тартибда ҳар икки лашкар Чин чегарасигача етдилар. Ул мамлакатни ҳам забт этдилар. Бу мамлакатларни ҳам истило қилдилар. Чунончи, элу улуси, мўғулу тотор барчаси ноилож ва ночор Ўғузхонга эл бўлдилар. Ўғузхон тамоми Чин, Хито, Туркистон, Сақлоб мамлакатларига ҳокиму муставло бўлди. Талотин, Талош, Салоси, Сайрам шаҳарлари чегараларидан то Бухоро, Самарқанд сарҳадларигача ерларни тахти тасарруфига киритди. Барча кофир қавмлари-ни мусулмон ва худопарастларга айлантирди. Ҳар бир шаҳар ва ноҳияга бир амир ва ҳоким жўнатди. Бир хиргоҳни жавоҳирлар билан безатиб ҳисровона базм ва подшоҳона тўй ташкил этди. Жамъи бузурглар, амирларга яхши навозиш ва сийловлар кўргазди. Назм (мазмуни):
Султонлар сулоласини Ўғузхон бошлаб берди. Мўғул-хон тожидан нажот топди. У олтин хиргоҳ қуришни ва уни жавоҳир билан безашни буюрди. Элу улусга сувулғолар тайин қилди. Заррин нағоралар чалдирди. Шоҳона базм уюштирди. Ота Маҳшару, она жаннат бўлди. Унда Чину чигил (қавми) ҳурзодлари ғуломлардек жону дилдан хизмат қилдилар. Қўлларига асал тўла косалар олиб, шира билан сутни аралаштирдилар. Ундан хосу авомга кетма-кет улашдилар. Ўлтириб туришлари ўта одобли эди. Бошларига дурра ташлаб олишган. Ёнма-ён туриб саф тортгандилар: раият, сипоҳ, элу улус. Келганларнинг каттадан кичигигача Ус дарёсидек қайнарди. Кашук топиб барча тиз чўкишди, хон хушёр сувулғосига ҳурмат юзасидан, ботиру бошлиқ, шоҳу шаҳриёр, ҳоқони аъзам Ўғуз инъомидан яқину узоқ соврунга эринвди. Вилоят шаҳарларига ҳам, тўда-тўда эл-улус ботиру бошлиғига, лашкарга олтин, жома, (май) жоми берди. Ошуфта дилларга ором бағишлади. Ҳар бир шаҳриёрга шаҳар берди. Ҳамма унинг сулғосидан баҳра топди. Улусни лақаблари билан ёд қилди. Ҳар йўл билан ҳар кишини шод қилди. Элу улус лақаблари ундан қолди. Чин сарҳадидан то Рус денгизигача.
Алқисса, Ўғузхон, наввороллоҳу марқада, Чину Мочин мамлакатлари сарҳадидан то Рус денгизигача, Олтой ва Қонқойдан Жайҳун дарёси бўйигача ўз забти доирасига ва ўз тасарруфига олгач, барчани худопарастлик динига киритишга ҳаракат қилган эди. Бу диёрлар ўртасида ислом ривожига ва турклар ҳолининг барқарорлиги ва улар турмуши шароитининг қойимлигига сабаб бўлган бир неча қонунлар ишлаб чиқди. Айтадиларки, Ўғузхон турк маликлари орасида мисли Жамшед эди. Ажам маликлари орасида ҳам.
ЎҒУЗХОННИНГ ТУРК ҚАВМЛАРИГА ЛАҚАБ ҚЎЙГАНИ ЗИКРИ
Мазкур тарихда Ўғузхон туркларнинг қавмларига лақаблар қўйдики, улар то ҳануз ўша исму лақаблар билан машҳурдирлар. Жумладан, бир неча қавмнинг лақаблари қуйидагича: мисли уйғур, қонқли, қибчоқ, қорлуқ, халаж, чиюғлар ва ҳоказо. Аммо, уйғурнинг маъноси (қўшмоқ) боғламоқ, бири-бири билан аҳду паймон боғламоғдир. Бу тоифа Ўғузхонга бир жангда бесабаб мадад берганди. Шу боисдан уларга уйғур деб ном қўйди. Аммо, қонқли ақллилик, фаросатлилик маъносидир. Ўзи бир нарсадан бир маъно чиқармоқдир. Чунончи, бир жангда Ўғузхон қўлига жуда кўп бойлик ўлжа тушган эди. Ғанимдан ҳушёр ўлжа (в. 21 б) олиб, унинг қулфини оча олмаганди. Лашкардагиларнинг тўғри фикр юритувчи бир тўдаси уриниб кўришди. Батартиб қилдилар ул ўлжани осонликча очиб ташиб, олдилар. Ўз ақлу фаросати билан дунё мушкулларини еча олганликлари сабабидан уларга қонқли деб ном қўйди.
Аммо қибчоқ (номи) қабуқ сўзидан олинган. Қабуқ бир дарахтнинг номидир. У дарахт танаси ичи ковак бўлади. Пўстидан ташқарисида кўклик йўқдир. Ёғочининг ичи чириган, ғовак бўлган бўлади. Айтадиларки, жангларнинг бирида Ўғузхон лашкари шикаст ейди. Ўғузхон одамларининг кўпчилиги қатл этилади. Ўғузхонда душманга қарши зарба бериш қуввати қолмайди. Ночор аҳволда қолиб, чекинишга юз тутади. Саҳрода икки дарё оралиғида отдан тушади. Лашкарда бир хотиннинг қорнида ҳомиласи бор эди. Ул хотиннинг эри ва отаси Ўғузхон кўзи ўнгида Ўғузхон душмани билан бўлган жангда ўлдирилган эдилар. Ул хотиннинг дарди қўзғаб қолди. Иложсиз қолган хотин ёнидаги бир дарахтнинг ковагига бир пана жой тополмай кирди. У ерда ундан бир ўғил туғилди. Ўғузхон бу воқеадан хабар топгач, улар ҳолига раҳму шафқат қилиб, деди: отаси ва бобосини, ва отаси ва эриники биз туфайли ўлдиришди. У етим қолди. Ўша ўғил болани фарзандликка қабул қилди ва Қибчоқ деб ном берди. Назм (мазмуни):
Бугунги кундаги қибчоқ қавмини унинг бир ўғли наслидан деб биладилар.
Айтишларича, Ўғузхоннинг ўша жангида Эрон волийси Этбароқ ҳамроҳ эди. 17 йил ўтгач Этбароқ устидан ғолиб келди ва Эронни истило қилди. Бир неча муддат ўтиб Ўғузхон Туронга қайтганда эшитдики, яна унинг душманлари бош кўтарибди. Фарзандим деб атаган Қибчоққа буюрдики, ўзига яқин тобеъ одамлари билан улар устига боргай ва Момоқ ноҳияларида чегара муҳофазаси билан шуғуллангай. Ўғузхон фармонига биноан у йўлга тушди ва айтилган жойга ўрнашди ва яшаб қолди.
Қорлиқ. Ўғузхон Ғўр сарҳадидан Турон замин томон йўлга чиққанда (в. 22 а) қиш жуда совуқ келган эди. Дашту саҳрони қор тамоман қоплаб олганди. У буюрдики, ҳеч ким лашкардан орқада қолиб кетмасин. Аммо, қор кўплиги ва совуқдан баъзилар лашкардан орқада қолиб кетдилар. Ўғузхонга бу маълум бўлгач, яна фармон берди. Уларни топиб келдилар. Сўроқлаганлари билан, барибир қолиб кетганлар бўлди. Суриштириб, қолганларга қорлиқ деб ном берди.
Назм (мазмуни):
Энди қорлиқ нажодини улар наслидан деб биладилар.
Аммо Халаж (тўғрисида) дейдиларки, Ўғузхон мамлакатлар тасхири учун лашкар тортганда ҳукм қилдики, ҳеч ким лашкардан қолиб кетмасин. Ўша ўртада бир киши бўлиб хотини ҳомиласидан қутулган эди-ю, камқувватликдан сути йўқ эди. Саҳрода бир шағолни кўрдики, товуқни овлаб турганди. Сути йўқ хотиннинг эри ўша одам бир калтакни олиб шағолга отди. Тустовуқни ундан қутқариш ва уни хотинига кабоб қилиб бериш мақсади эди. То ул хотинда сут пайдо бўлгай ва фарзандини сутдан тўйдиргай. Ўша хотин тустовуқ кабобидан егач, сути кўпайди ва фарзандини сутдан тўйдирди. Ўғузхон улар аҳволидан воқиф бўлиб, йўл азобини тортган маъносида бўлган Халаж номини ул ўғилга қўйди. Назм (мазмуни):
Шу юмушдан юпаниб бир неча одам, Ўғузхон эшитди улардан шул дам. Аччиғланди, дедики кимнинг хотини, туғса нечун ортга тортар отини. Шоҳи замон унга қўйди Халаж ном, маъноси шул: қолиб кетма, опажон.
Аммо, Чиюрға. Айтадиларки, Ўғузхон сафарларининг бирида шабгирлик юз берди. Бир ерга етгач, отдан тушди ва қараса, бир тўда одамлари лашкардан ажраб орқада қолиб кетганлар. Қатор орқасидан кела бошлаганлар. Шу сабабдан ул одамларни Чиюрғонлар деб атади. Назм (мазмуни):
Чиюрғон туркийда қатор маъносини беради. Шаҳриёр шундай деб хитоб қилди. Ўғузхон туркийнажод қавмла-рига шу тарзда ном қўйди. Сен уларнинг барчасини турк деб бил, фақат номлари турлича бўлди.
ЎҒУЗХОННИНГ АРАБ ДИЁРИ ВА ЭРОНДАН ТУРОН ПОЙТАХТИГА ҚАЙТИШИ ЗИКРИДА (В. 22 б)
Ўғузхони Ғозий олдинроқ олам мамлакатларини ўз тасарруфи остига киритгач, кофирларнинг олимларини қириб ташлади. Араб диёридан асл юртларики, Картоқ ва Артоқ эди. Қорақурум ва Келурон ноҳияларига қайтиб келдилар ва бу ерда ажойиб базм ва ғаройиб жашн ташкил этдиларки, ҳеч бир подшоҳ унақасини тартиб қилмаган эди. Назм (мазмуни):
Олтиндан шундай хиргоҳ тикдики, узунлигию кенгли-ги узундан-узун бўлиб, осмону ер билан баробар эди. Унда шоҳона базм тузди. Унинг инъомидан халқ шод
бўлди.
Чун заррин хиргоҳни ва байрам анжомларини муҳайё қилгач, атроф (мамлакатлар) нинг бузургу сардорлари, Турон замини маликларини чорлаб келтирдилар. Тўққиз минг қўй, тўққиз юз от сўйилди, тўққиз минг қимиз меши, ва бошқа муносиб асбобларни муҳайё қилдилар. Ўша куни катта шира ихтиро қилдиларки, илгари бундайини ҳеч ким кўрмаганди. Ўзи ул шира устига ўзига муддао ва матлуб бўлган кишилар билан бирга чиқиб ўлтур-ди. Жумладан, Ўғузхоннинг олти нафар ўғлики, уч на-фар каттасининг бирини Кун, иккинчисини Ой, учинчи-сини Юлдуз (атардилар), уч нафар кичигини, яъни тўртинчиси Кўк, бешинчиси Тоқ, олтинчиси Тенгиз бў-либ, ҳар қайсисининг хос сиюрғоси бор эди. Назм (мазмуни):
Базмда Ўғуз қўрғомиши уюштирди. Ўша олти ўғлини суюрғол тайинлади. Улар мардлик ва лашкаркашликда, мамлакатларни забт этишда, душманни суришда, жангда отасига мадад берарди. Ҳар бири ажаб ёварлик (мадад) кўргизарди.
ЎҒУЗХОННИНГ ЎЗ ЎҒИЛЛАРИГА ЎРИН БЕЛГИЛАГАНИ ЗИКРИ
Айтишларича, бир куни Ўғузхон ўғиллари билан биргаликда шикорга борган эдилар. Шикор пайтида ҳар бири бир ов кетидан қувдилар. Ногоҳ, ҳар олти нафар ўғил бир бўлиб шикоргохда биргаликда бир жойга етишдилар ва бир камон билан уч заррин ўқ топиб олдилар. Оталари ҳузурига муҳокамага келтирдилар. Ўғуз-хон улуғ ўғилларига камонни ва уч кичик ўғлига ўқларни берди. Катта ўғиллари камонни (в. 23 а) уч қисмга бўлиб олдилар. Шунинг учун ҳам уларни бузуқ деб атайдиган бўлдилар. Кичик ўғилларни уч ўқ дейишадиган бўлишди. Йўлда бузуқилар уч ўқидан кўп бўладилар. Ўқ элчи ҳукмини, камон подшоҳ ҳукмини келтирарди. Назм (мазмуни):
Ўқ - элчи, камон - подшоҳ бўлди. Йўлда элчи шоҳдан камтардир. У аванғордан юришни бузуқларга буюрди, жавонғордан уч ўқ кетганди. Лекин ўз ихтиёрини бузуққа берди. Уч ўқ учун иморат солди.
Бузуқларга дедики, суворийлар учун ва қўр ўринини ўнг томонданки, ўнғор дерлар, тайинласинлар ва ўлтирсинлар. Уч ўқларга буюрдики, чап қўл томонданки, уни жўнғор дер-лар суворийларга ва пиёдаларга ўрин тайёрлаб ўлтирсин-синлар. Ўринларига қайтсинлар. Шунингдек, бузуқларга ва-лиахдлик амрини қилдилар. Уч уруққа амирлик фармони бер-дилар. Шу байрамдан ва суҳбатдан бироз вақт ўтгач, у ҳақ раҳматига етди. Унга Оллоҳ раҳмати бўлсин.
КУНХОН ИБН ЎҒУЗХОН ИБН ҚОРАХОН ИБН МЎҒУЛХОН ИБН АЛМУЖАННАХОН ИБН КУЮКХОН ИБН ДИБАДҚУЙХОН ИБН АБУЛЧАХОН ИБН ТУРКХОН ИБН ЁФАС АЛАЙҲИССАЛОМ ИБН НУҲ АЛАЙҲИССАЛОМ ПОДШОҲЛИГИ ЗИКРИ
Кунхон ибн Ўғузхон отаси васияти ижобати ва салтанат акобиру арконлари савоби учун отаси ўрнига тахтга ўлтирди, салтанат ва фармондеҳлик ишига киришди. Раиятга нисбатан адолат ва тадбир йўлини тутди. Отаси қўли остида бўлган Арқил хожа тадбир билан иш кўришни мақсад қилди. Арқил хожа хилватда Кунхонга деди: «Ўғуз-хон олиймиқдор ва жалилулқадр подшоҳ эди. Мамлакат-ларни қўлда тутиб, лашкарини кўпайтирди, шунингдек, ундан кўплаб хазиналар қолди». Назм (мазмуни):
Шунча молу чорва бу ерда сизлар учун қолди. У кетди, ўзининг молу мулкини сиз олти ўгилга қолдирди. Сизлар-нинг ҳар олтовингиздан тўрттадан шаҳзода туғилди ва 24 нафар бўлди.
Сизларнинг (олтовингиздан) ҳар бирингиздан тўрт нафардан фарзанд дунёга келади. Чунончи 24 шаҳзода бўлади. Мабодо (в. 23 б) молу мулк туфайли улар ўртасида мухолифат пайдо бўлмагай. Уларнинг ҳар бирига яраша йўл-йўриқ ва расму русум кўрсатганим авлодир. Назм (мазмуни):
«Олтин, нозу неъматлар, қўй сурувларини уларга бахшида этаман. Ҳар бирига биттадан нишон, ном, лақаб ва тамғо тайинлайман. Токи ҳар бири ўзига тегишли (неъмату одамлар) дан огоҳ бўлсинлар, жанжаллашиб юрмасинлар. Улардан туғилган ҳар бир зод биз белгилаган русумга риоя қилгай». Арқилдан буни эшитиб, кекса киши айтганларига ишонди. Донолар йўриғидан сўз очиб шоҳ деди: «Эй ройи покинг ойдан ҳам равшан бўлган, сенинг ишларингдан хато топа олмадим. Энди ҳеч тортинмасдан шундай яшагин».
Арқил хожадан отаси дастурини эшитгач, бу аниқ тадбирни бажаришга киришди. «Неки сенинг мунаввар хотирингдан нур таралибди, замирим хонасининг ойнаси-ни равшан қилур. Лозимдирки, бу тадбирни амалга беқусур оширмоқ лозим. То бу ишни охирига етказмагайсиз, бир дам ҳам роҳат сувини ичмагайсанки, пайсалга солиш офатдир. («Таъхир офат аст») тадбирда роҳат». Арқил хожа ўз вожиб қоонзодасидан шундай ижозат олгач, хизмат камарини маҳкам боғлаб, муҳим ишларни саранжомлашга киришди. Назм (мазмуни):
Арқил Кунхон фармонини эшитгач, хизматга бел боғлаб, елиб-югурди. Чапу ўнг қўл фарқига борди, улар кимга тааллуқлиги муайянку. Ҳар шаҳзодани бир ўлкага тайинлади ва уларга лақаб ва тамгалар белгилади. Ҳамма шоду хуррам, бир-бирлари билан дўсту беғам бўлдилар.
Равшанзамир Кунхон фармонига биноан вазир Арқилхожа шаҳзодалар нишони ва лақаби, ўлтирар жойлар ва тамғоларини тайин қилгач, беман шу маъно улар ўртасида дўстлик ва тотувлик пайдо бўлди. Улфат ва садоқатлилик ўрнатилди. Адоват ва гап-сўз йўли беркилди. Чунончи, мажлисда, тўйда, шулонда ҳар бири ўз муча ва соврунларини биладиган бўладилар. Таом ейиш пайтида ҳар бирига қўйнинг бир қисми муайян эди. Бир-бирига кичик ва катта одобига риоя қилар эдилар. Беман ушбу тотувлик салтанат бу сулолада узоқ йиллар сақланди. Кунхон (в. 24 а) 70 йил муддат салтанат сурди. Бу дунёдан кўз юмаётганда ўз иниси Ойхонни валиаҳд тайинлади.
ОЙХОН ИБН УҒУЗХОН ИБН ҚОРАХОН ИБН МЎҒУЛХОН ИБН АЛМУЖАННАХОН ИБН КУЮКХОН ИБН ДИБАДҚУЙХОН ИБН АБУЛЧАХОН ИБН ТУРКХОН ИБН ЁФАС ИБН НУҲ АЛАЙҲИССАЛОМ ПОДШОҲЛИГИ ЗИКРИ
Ойхон ибн Ўғузҳон карамли, муборакрўй, хушфеъл ва хушхўй хон эди. Бйродари вафотидан кейин салтанат маснади ва адолат тахтига ўлтирди. Хосу авом Ҳузўрида эҳсон кўрсатарди. Отаси ва бобосининг таҳсинга лойиқ расму русумида устивор турди. Раиятга риоя ва ёрдам қўлини чўзди. Лашкарига бобрси ва отаси ясоғи бўйича таълим берди ва тузди. Бир муддат хонлик тахтйга қадам қўйиб, кўп муддат комронлик йўриғида турди. Тепасига ажал фариштаси ётишганда тўнғич ўғли Юлдузхонни ўрнига қойиммакон тайинлади. Ўзи эса оламнинг барча халқидан оламнинг яратўвчиси томон юз ўгирди.
ЮЛДУЗХОН ИБН ОЙХОН ИБН ЎҒУЗХОН ИБН ҚОРАХОН ИБН МЎҒУЛХОН ИБН АЛМУЖАННАХОН ИБН КУЮКХОН ИБН ДИБАДҚУЙХОН ИБН АБУЛЧАХОН ИБН ТУРКХОН ИБН ЁФАС ИБН НУҲ АЛАЙҲИССАЛОМ ПОДШОҲЛИГИНИНГ ЗИКРИ
Юлдуз ибн Ойхон отаси ўрнини эгаллаб, меросий мулк эгалигини қила бошлагач, яхши русум ва одатлар касб этди. Бир навъ Мўғулистон подшолигини юритди. Унинг замонида халқ фароғатда ва форуғболлик билан ҳаёт кечирдилар. Адлу инсоф ўчоғи муболағасиз беҳиштга тенглашадиган замонасида ва салтанат экинзорида фармон-раволик уруғини қўлга киритди. Ваҳима чумчуғи қайтди. Оқибат омил уни амалдан маъзул этиб, қазо қўли қадар қалами билан унинг умри сижилига ҳам тавқе битди. Унинг ўғиллари орасидан Менглихон отаси ўрнини эгаллади.
МЕНГЛИХОН ИБН ЮЛДУЗХОН ИБН ОЙХОН ИБН ЎҒУЗХОН ИБН ҚОРАХОН ИБН МЎҒУЛХОН ИБН АЛМУЖАННАХОН ИБН КУЮКХОН ИБН ДИБАДҚУЙХОН ИБН АБУЛЧАХОН ИБН ТУРКХОН ИБН ЁФАС ИБН НУҲ АЛАЙҲИССАЛОМ ПОДШОЛИГИНИНГ ЗИКРИ (В. 24 б)
Менглихон ибн Юлдузхон отаси ўрнига салтанат тахтига ўлтиргач, бир навъ подшоҳлик ва фармондеҳлик русумини юритди. Унинг замонида барча халойиқ ва раият оммаси фаровон ва хотиржам яшадилар. Ажал қозиси унинг тепасига етишгач, Тенгизхон деган ўз ўғли-ни ўзига валиахд тайинлади.
ТЕНГИЗХОН ИБН МЕНГЛИХОН ИБН ЮЛДУЗХОН ИБН ОЙХОН ИБН ЎҒУЗХОН ИБН ҚОРАХОН ИБН МЎҒУЛХОН ИБН АЛМУЖАННАХОН ИБН КУЮКХОН ИБН ДИБАДҚУЙХОН ИБН АБУЛЧАХОН ИБН ТУРКХОН ИБН ЁФАС ИБН НУҲ АЛАЙҲИССАЛОМ ПОДШОҲЛИГИНИНГ ЗИКРИ
Тенгизхон салтанат ишларига мутасадди бўлгач, бобоси ва отаси йўриғидан четга чиқмади. 110 йил Мўғулистонда хонлик сарири ва жаҳонбонлик тахтида ўлтирди. Кексайиб, нотавон бўлгач, ўғли Элхонники, одйл ва комил подшоҳ ва шавкат соҳиби эди, ўз ўрнига тайинлади. Ўзи узлат гўшасига жўнади. Қолган умрини ғафлат айёмининг узрхоҳлиги ва қолганининг тадорикини қуллик жодасида ўтказмоққа тутинди. Ажали яқинлашганда барчадан розичилик ва хушлик тилаб, оқибат чамани томон равона бўлди.
ЭЛХОН ИБН ТЕНГИЗХОН ИБН МЕНГЛИХОН ИБН ЮЛДУЗХОН ИБН ОЙХОН ИБН ЎҒУЗХОН ИБН ҚОРАХОН ИБН МЎҒУЛХОН ИБН АЛМУЖАННАХОН ИБН ҚУЮКХОН ИБН ДИБАДҚУЙХОН ИБН АБУЛЧАХОН ИБН ТУРКХОН ИБН ЁФАС ИБН НУҲ АЛАЙҲИССАЛОМ ПОДШОҲЛИГИ ЗИКРИ
Таърих фани арбоблари китобларида зикр этилмиш ва битилмишки, Элхон ўта ҳалим ва комкор подшоҳ, карамли ва матонатли қоон эди. Айтадиларки, Элхон давлати замонида унинг иккинчи ўғли бўлган шоҳ Офаридун Тур ибн Фаридунни саноқсиз лашкару улкан, ҳисобсиз сипоҳ билан Мовароуннаҳр ва Туркистон заминга жўнатди. Тур ибн Фаридун Жайҳундан ўтиб, Мовароуннаҳрга етди ва ул ерда туриб қолмай, Туркистон диёрига отланди. Севинчхонки, Тотор маликларининг саккизинчиси эди, фурсатни ғанимат ҳисоблаб, ўч олмоқ бўлди. Ўғузхоннинг ўзаро муносабатла-ридаги ҳам иллатликдан Тур ибн Фаридун билан ошнолик пайдо қилганди. Тур ибн Фаридун билан Элхон Мўғул подшоҳи ўртасида (в. 25 а) мухолифлик пайдо бўлди. Тур ибн Фаридун Тотор хони Севинчхон билан иттифоқлиқда Элхон мўғулнинг элу улуси устига юриш қилганди.
ТУР ИБН ФАРИДУН БИЛАН ЭЛХОН ИБН ТЕНГИЗХОН МЎҒУЛ ЎРТАСИДАГИ ЖАНГ ЗИКРИ
Тур ибн Фаридун Элхон устига лашкар тортганда мўғул қавмлари Элхондан хушдил ва хушнуд бўлганлик-ларидан у билан мардона жанг қилдилар, Туркларнинг, уйғуру тоторларнинг кўпчилигини қатл этдилар. Шу аснода Тур ибн Фаридун билан Севинчхон тотор ҳийла ишлатиб, қоча бошладилар.
Сўнг қайтиб, икки фарсанг мўғулларга яқинлашиб тўхтадилар. Иккинчи куни ғафлатда қўйиб мўғуллар устига ёпирилдилар. Назм (мазмуни):
Карнай ноласи хурушга келди. Рўйин (биринжий) нойу рўйин ноғора. Замин отлар наълидан жўшга келиб, тиғлару хуруш унга қўшилди.
Алқисса, ҳазрати вожибул-вужуд тақдири билан Элхон ва мўғул халқи устидан ғолиб келдилар. Мўғул халқи еган тузларини ҳалоллаш йўлида ўша куни шу даражада жаҳд билан жанг қилдиларки, барчалари ҳалок бўлдилар. Айтишларича, Қаён ибн Элхон ва унинг асранди ўғли Нукуз, икки аёл, шу иккисининг ҳамширасидан ташқари бошқа бирор киши бу жангдан тирик қолмади. Бу воқеа, айтишларича, Ўғузхондан минг йил ўтгач, содир бўлган. Баъзиларнинг ривоятича мағлубият жанги пайтида қирқ нафар қиз бир тарафга қараб қочиб кетганлар. Ўттиз нафар йигит бошқа тарафга қочишган. Ўша қирқ нафар қиз наслидан қирққизлар пайдо бўлган. Ўттиз ўғил наслидан ўттиз ўғул. Алаҳдат алоар-ровий.
Қаён ва Нукуз хотинлари билан бирга ўзларининг ўлдирган одамлари орасида қолдирилдилар. Қуёш ботиб, жанг бўлган жойда қош қорайганда ўринларидан туриб, асир олинганлар отлари уларга яраб қолди, миндилар ва қоча бошладилар. Тонг чоғида , тўртталаеи бир жойга етишдилар. Назм. (мазмуни):
Қанчалар тоғлар бир-бирига .уланган бўлади; уларға кириш йўли банддир. Бир тоғ ҳайкалдек ажралиб турарди. Гўё фалакдан ажралган парча дейсан. Тишини худо шундай яратган эди. Ичи эса жаннатдек суву ўт-ўланга бой эди. Бир ер эдики, осмондан афзал. Лекин йўли тоғу камарлар билан беркитилганди.
Ҳар тўрт нафари тонг ёришгач, у ерга етганларида жон ҳавлида заҳмату машаққат билан ўзларини унга ташладилар. Ўша жойда ўтлоқ бўлиб, суву ўт-ўлан ва чашмалар, дарахтлар мўл-кўл эди. Ўша ноҳияни айланиб чиқиб, бир қалъага ўхшаш баланд тоғни кўрдилар. Ўша тоғ этагига бордилар. Ул тоғнинг зоҳири тоғ тошидан бўлиб, тоғ ичкариси мевали дарахтларга, овланадиган ҳайвонларга мўл эди. Турклар бу тоғнинг номини Арканақун дерлар. Яъни Тунд Камар дегани.
Алқисса, кўп машаққат билан ҳар тўртови ўша тоғ тепасига чиқдилар. Ўзларини у тоғдан пастга олдилар. Шу ерда макон қурдилар. Бир неча муддат шу алпозда кунлар ўтди. Молу фарзандлари, асбобу чорваларини жамлаб кўпайтирдилар. Улар наслидан бир неча шўъба вужудга келди. Ҳар шўъбадан қабилалар пайдо бўлди. Назм (мазмуни):
Ўша жойда узоқ йиллар қолиб кетишди. Шу орада асбоб-ускуна, фарзандлар, мол-ҳол ҳосил бўлди. Наслла-ридан жуда кўп шўъбалар вужудга келгач, улардан қабилалар пайдо бўлди.
Ҳар қабиланинг ўз исми муайян бўлди. Бу қабила-лардан Қаён наслидан ҳосил бўлганини қиёт дейишади. Нукуз наслидан пайдо бўлган қабилани дарлакин деб атайдилар.
БУГУНГИ КУНДА РУС ВА ЗАНГ МАМЛАКАТЛАРИДА ХУНКОР НОМИ БИЛАН ШУҲРАТ ТОПГАН ОЛИ УСМОН СУЛТОНЛАРИНИНГ АЖДОДЛАРИ БАЁНИ ЗИКРИДАКИ, ЎҒУЗХОН НАСЛИДАН ҲИСОБЛАЙДИЛАР
Тарих ва хабарлар муҳаққиқлари наздида шул муқаррарки, Ўғузхон Султон Усмонхоннинг ўн бешинчи бобосидир. У охирги султонлардан бўлиб, Чин ибн Ёфас алайҳиссалом авлодларидандир. Юқорида мазкур бўлган Ўғузхон қадимги бобоси бўлиб, Турк ибн Ёфас алай-ҳиссалом авлодидандир. Усмонхон аждодлари исмлари Ҳазрати Ёфас алайҳиссаломгача тубандагича тартибдадир:
Усмонхон ибн Эртўғрул ибн Сулаймонхон ибн Киё Алпхон ибн Қизил буғохон ибн Бойиндурхон ибн Ойқут-луғхон ибн Турғорхон ибн Тўқтемурхон ибн Босуқхон ибн Кўк албхон ибн Ўғузхон ибн Бойсубхон ибн Ялвожхон ибн Бойбукхон ибн Тўғрулхон ибн Ойтуғмишхон (в. 26 а) ибн Кужангхон ибн Ортуқхон ибн Қасорихон ибн Бектемирхон ибн Туримхон ибн Ямоқхон ибн Қизил бўғохон ибн Ямоқхон ибн Бошбўғохон ибн Тўғрулхон ибн Қойихон ибн Жамумхон ибн Бойсурхон ибн Туғралхон ибн Севинчхон ибн Қуртилмишхон ибн Жорсуғохон ибн Қарожорхон ибн Бойчуқхон ибн Амудхон ибн Қумошхон ибн Қораўғлонхон ибн Сулаймонхон ибн Қурчулхон ибн Қўрбуғон ибн Бойтемурхон ибн Қуйхон ибн Макри Юманишхон ибн Макри Қуйхон ибн Мочинхон ибн Ёфас алайҳиссалом ибн Нуҳ алайҳиссалом.
Оли Усмон султонлари аждоди баёни шундан иборатки, 55 воситадан кейин ҳазрати Нуҳ алайҳиссаломга етадилар. Ал илму индоллоҳи валаҳда ало ар-рови.
АРКАНАҚУН ТОҒИДАН ҚИЁТ ВА ДАРЛАКИН ҚАВМИНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШИ ЗИКРИ
Қиёт ва дарлакин қабила ва қавмлари кўпайгач, Арканақун мақоми уларга танглик қила бошлади. Ташқари-га чиқишга ҳаракат қилдилар. Улар бу ердан чиқмоқчи бўлган чоқдарида тоғнинг бир қисми темир маъданидан эканлигидан йўл-йўл қилиб олинди. Барча қавм тўпланишиб, жуда кўп ўтин ва кўмир тўда қилдилар. Кийик, Оҳу терисидан тўққиз юз дам ясадилар. Ҳар бири эллик ман келадиган кўмир оташини ёқдилар ва дамларни ишга солдилар. Назм (мазмуни).
Ўзларидаги ўтга дам бердилар, у кўк чархини қорайтириб юборди. Олов кучая боргач, тобига келди ва дарҳол темир сувдек оқа бошлади.
Кўп ҳаракатлар билан тоғнинг баъзи жойларини эритиб, йўл очдилар ва ташқари чиқдилар. У ердан кўчиб яна Мўғул диёригаки, або ва аждодлари ватани эди, кириб келдилар. Уларнинг асл ватанларига кириб олиб, эгаллаган тотор ва бошқа қавмлар билан жанг қилдилар. Ул мавзеларни уларнинг қўлидан озод қилдилар. Ўз ерларини эгаллагач, ташқарида қолган бир гуруҳ Хитойга бориб, жойлашган эдилар. Улар бу ердан чиқиб, мўғул элига келиб қўшилдилар. Аммо мўғул халқи шу икки наслдан бошқасини эътиборга олмайдилар.
Назм (мазмуни):
Мўғуллар наздида шу нарса аниққи, икки қавмнинг келиб чиқиши айни шу тартибдадир. Ўзини айланма йўллар билан уларга нисбат берувчилар эътиборга олинмайди.
Тарих китобларида Мўғул замини худуди ва томонлари муайян қилинганидек, қуйидагичадир: унинг шарқий чегараси Чину Хитой оралиғи сарҳадига етади. Чунонки, жанубда шарқий сарҳади Чин ғарби-шимолий чегараси охиригача, шимолда шарқий сарҳади Хитой шарқи-жануби чегараси охирига ва Мўғул замини ғарбий чегараси уйғур заминигача, шимоли Қорақурум ва Салангой заминигача ва жануби то Тибатга етади.
Айтадиларки, уларнинг оз ва минилмайдиган ҳайвонлар гўштидан бошқа овқати йўқ. Зеро, ул диёрда экин экилмайди. Ул халқнинг барчаси молдор бўлганидан экин экиладиган ерларда мол боқиш мушкулдир. Агар аҳёнан экин экилса, ёки экин ери бўлса, уни ҳисобга ва эътиборга олмайди-лар. Улар либосининг аксари ваҳший ва уй ҳайвонлари терисидандир. Чунонки, Синжоб, Самур, Қоқум, Олтойи ва бун-дан ташқари уларнинг қиймати оламда маълумдир.
ҚАЁН НАСЛИДАН БЎЛГАИ ЮЛДУЗХОН ИБН МЕНГЛИХОЖАХОН ИБН ТЕМУРТОШХОН ДОСТОНИ ЗИКРИ
Қаён ибн Элхон ибн Тенгизхон ибн Менглихон ибн Юлдузхон ибн Ойхон ибн Ўғузхон ибн Қорахон ибн Мўғулхон ибн Алмужаннахон ибн Куюкхон ибн Дибад-қуйхон ибн Абулчахои ибк Туркхон ибн Ёфас ибн Нуқ алайҳиссалом наслидан Юлдузхон ибн Менглихожахон ибн Темуртош мўғул ҳокими ва пешвоси бўлди. Муғул элу улусини ҳусни тадбири билан маъмур қилди. Ҳар тарафга тирқираган ва бехонумон мўғулларни жамлади. Шу са-бабдан унинг иши юришди ва мўғуллар наздида ҳар кимки Қаён насаби ва наслига оид бўлса, унга эътибор кўрсатди. Зеро, Қаён наслининг мўғул авлоди эканлигига ҳеч ким шак-шубҳа қилмайди. Бошқалар назарида «яхтамалас-сидқ валлаҳи рабо»дир. Нима нажибу саҳиҳ бўлди. Қаён авлоди мўғулга доир бўлди.
Ҳар йил улар аждоди Арганакун тоғига ўт қўйиб, (в. 27 а) дам қўйиб, унинг тошларини эритиб, темир олганлар, ўзлари эса у ердан чиқиб кетган эдилар. Ул қавмнинг аксари батамом кетиб, тошларни эритардилар ва темир ҳосил қилардилар ва тоғ йўлини келиб-кетиш учун очиб қўйдилар. Ўша диёрда яшайдиган халқлар бугунги кунда ҳар йили ўша ерда жамъ бўладилар. Назм (мазмуни):
Темирчилик асбобларидан дам, олов, кўмир, оғир болға келтириб, то қизиганча ва юмшагунча урадилар.. Қизиган тошдан оташ ёрдамида темир оладилар. Ўша кечаси барчаси айшу ишрат қиладилар. Худога зорланиб илтижо қиладилар. Меҳтарлик йўлини тутганлари темирчиликни касб қилмоғи лозим. Олов дамидан тошни ўтказиб, темир ҳосил қила оладилар. Темир кўпайгач, жанг ва шикор асбобларини ясайдилар. Мўғулнинг одату йўли шулдирки, яхшилар расму русумини тутгайлар.
ҚАЁН ИБН ЭЛХОН НАСЛИДАН БЎЛГАН БУЗАНЖАРХОН ИБН АЛАНҚУВА БИНТИ ЧУМАНАХОН ИБН ЮЛДУЗХОН ИБН МЕНГЛИХОЖАХОН ИБН ТЕМУРТОШХОН ДАВЛАТИ ЗУҲУРИ ВА УНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШ КАЙФИЯТИ ЗИКРИ
Бузанжар Аланқуванинг ўғлидир. Аланқува Чуйма-нахон ибн Юлдузхоннинг қизидир. Қурлос эли ва Қиёт қавмидан. Туркларнинг тарих китобларида закий таҳқиқ-ларда зикр ва мастур қилинганки, Юлдузхон фано мағрибида ғуруб этди. Ўндан икки ўғил қолди. Бирининг номи Уйманахон, иккинчисининг номи Чуйманахон. Уйма-нахондан бир ўғил туғилди, исми Дибун Баён. Чуймана-хондан бир қиз адам мулкидан қадам юзига етишдики, хусни ҳасани камоли аҳсаниятга, ҳусн аҳсанга ҳавохоҳ чеҳралари-га ва рухсори партавидан офтоб нурёб ой монанд ва у ҳам хуршид ичидаги билан, осмон манзари тизи Аланқувага Назм (мазмуни):
Аланқува ҳусни бехтарлигини у замон Парвинию Ойи кўрмаган. Келиб чиқиши Қурлос қавмидан, чеҳраси ойдек, турар жойи баландда. Гўзаллиги шу даражада эдики, кўрганлар ҳайрат бармоғини тишларди. Лаблари сўзга келганда сўзлаётган жонга, юзи сафоликда кўз ўнгингиздаги руҳга айланарди. Икки ҳиндуеи бир-бирига ноошно, икки чашми фитна, сеҳру уйқуга тўла. Гули сумбулдан тароват олган. Сумбули гулдан зиёнат топган. Юзини кўрган ҳар киши, илоҳий вужуд деярди уни. Қомати олдида сарв турган жойида қотиб қоларди. Ўлтиролмади ҳам оёкда қоларди. Исмат (покизалик, бокиралик). да дунёда навбаҳор айёмидаги ғунча рангига ўхшарди. Бошлиқлар Аланқува оёғи тупроғи бўларди-лар. Ундан илҳом олиб наво қилардилар. Етти осмоннинг яратувчиси тангри такдири Аланқувани Дибун Баённинг жуфти ҳалоли этди. Чуймана гулшанидаги гул эди, уймана жўжаси унинг булбули бўлди.
Аланқува ёши ўн тўртга етганда ўн тўрт тун ойи (кунлик) унинг рухсораси аксидан тоб оларди. Гули сурий варақлари барглари равшан пешонаси исматойин терлари мавжи рангидан сув ичарди. Байт (мазмуни):
Сардорлар боши унинг висоли ҳавосининг барбоди, шаҳриёрлар думоғ пардаси унинг хаёли нақшидан тўла (мусаввар).
Муқаддар дорулқазо қозиси ҳукми. қазову қадар гувохдигида ул юлдуз қизлар (иштирокида) ой бокира ўз амакисининг ўғли, ўшанда мўғуллар сардори ва ҳокими Дибун Баён ибн Уймана ибн Юлдузхон никоҳи шодасига мунтазам бўлди. Дибун Баён ҳиймаси Аланқува висоли жамолидан тўлин ой ҳоласидек мунаввар бўлгандан кейин, Аланқува Дибун Баёндан икки ўғил кўрди. Бирита Билкадо деб ном берди. Иккинчисига Билжадо. Улар никоҳидан уч йил муддат ўтгач, Дибун Баён вафот этди. Аланқува сийба қолди. Дибун Баён вафотидан кейин Аланқува Дибун Баён ҳукумати қоидалари дастурига мувофиқ мўғул қавму қабиласининг меҳтари ва элу улус сардори бўлди. Бу салтанат ҳангомида аксар ва кўпроқ мазкур ўғилларини парвариш ва тарбия қилиш билан машғул бўлди. Дибун Баён вафотидан етти йил ўтгандан кейин кечаларнинг бирида (в. 28 а) Дибун Баённинг қадим муҳаббат савдоси Аланқува дилидан қайнаб тошди, унинг фироқ шиддатининг ҳарорати Аланқува димоғи қалъасидан кўк томон ўрлади. Жисму чашмида орому уйқу ўрни қолмади. Дибун Баён ҳижрони оташи иссиғида ўзининг истироҳат бистарида ул хиргоҳ тўлин ойи балиқдек (тўлғониб), меҳвар офтобидек юзи кабобдек қизиб, гирёну бирён бўла бошлади. У ёнидан бу ёнига ағдарилар, кўзи қорачуғи нигоҳи беморлик ёстиғидаги бошга бош қўйиб, шаҳар кезиш иштиёқи асосига сеҳр қилиб, гоҳ-гоҳ хона тобадони томон боқар, гоҳи хона шифтига нигоҳ қадаб, гоҳида «Келақол, Дибун Баён!» дея оҳ чекарди. Баногоҳ, хиргоҳ туйнугидан бир нур тўлин ой партавидек нозил бўлиб, хонани тамоман равшан ва мунаввар қилди. Аланқувага яқин келиб, ул моҳлиқо суратидек мусаввар бўлди ва Аланқува туши хонасига кирди. Ул бону ва иффат ҳижланешинига интилди. Уни пардайи исмат остидан чиқариб, Аланқува бирла суҳбат курди. Аланқува унга тан бермасликка, ўзини унинг қўлидан халос қилишга ҳарчанд уринмасин, муяссар бўла олмади. Ниҳоний суҳбат туга-гандан кейин Алданқува қараса ул нурли мусаввар йигит рангсиз бир бедана суратига кириб, хона эшигидан ташқари чиқиб кетди. Ўша ондан бошлаб муайян муддатгача ҳар кеча шу тартибда келиб Алданқува билан ҳамсуҳбат бўлди. Алданқувада пинҳоний суҳбатлардан кетма-кет сарга-ронлик юз берди. Ҳомилали бўлди. Бу ҳомиладан қуту-лишнинг ҳеч бир имконини топа олмади. Уни пинҳон тутиш имкони ҳам бўлмади. Оқибатуламр, Аланқува ҳомиладорлиги тоғораси томдан тушди. Одамлар, қавму хешлар унинг қорнида боласи борлигидан хабардор бўли-шиб, лаънат тилини Алданқува таъни учун очиб, ўлдирш ва маломат билан таҳдид солдилар. Охири, Аланқува ночор ҳолда мўғул акобир (в. 28 б) ва ашрофларини жамъ қилиб уларнинг барчасини хотирини жаъм қилмоқ ниятида изоҳ бермоқ билан ўз зиммасидан соқит қилмоққа киришди ва ўзи билан бўлган воқеанинг ҳақиқатини бирма-бир, қандай бўлган бўлса шундай сўзлаб берди. «Бу воқеа хусусида дилингизда дағдаға ўрин олган бўлса, бир неча кун кечаси ҳиргоҳим атрофида бўлинг. Токи бу яширин сир «кашшамс филажо вал-бадри физ-захо» («кўз ўнгингизда равшан ва ҳувайдо бўлур»). Йиғилган қабилалар аъёнлари ва мўғул зодагонлари Аланқува сўзи чин ёки ёлғонлигини маълум қилмоқ қасдида уч-тўрт кеча кузатдилар. Ул жамоанинг ҳар бири мушоҳадасига шу нарса аён бўлдики, ўн тўрт кунлик тўлин ой равшанлигига ўхшаган бир нур ҳар кечаси хиргоҳ хонаси туйнугидан кириб, васфини Аланқувадан эшитганларидек бир суратда муайян кўрдиларки, одамлар шаклига кириб ёстикдошлик қиларди. Кейин хуруж ҳангоми тугаши билан бедана суратига кириб, эшикдан чиқиб кетарди. Бу манзарани мушоҳада этганларидан кейин доғдаға қилганлари хотирга келиб, хижолат терига ботдилар. Маслаҳат қилдиларки, агар минбаъд одатдаги-дек келса, ўша аҳволда уни ким кўрса, хиргоҳ ноҳиясида мунтазир турганлар, хуруж пайтида қўлидаги дашна ёки тиғ билан ўша нур суратидаги одамни захмдор қилиб, уришлари лозим. Кундуз султони мағриб хилватхонасига нузул этиб, тўлин ой миршаби равшан машъалини машриқ пойтуғида ёқиб, юлдуз қандилларини даврон Каҳкашони ипига ўнгу сўлда осганда, кечадан бир пас ўтган эдики, ўша мазкур нур одатий йўли билан, ҳар кечаги одатича хиргоҳ хонаси туйнугидан тунги кийимдаги ул сиймин ғабғаб тўлин ой ёнига қўнди ва ҳар тунгидек ҳузурбахш суҳбат тузишга киришди. Ҳалиги жамоанинг тоқати тоқ бўлди ва айни суҳбат қизиган чоғда адоват ханжарларини ҳамият қинидан чиқариб, дуд зулматидек ўзлари кўрган вужуди нурга ҳужум қилдилар. Ҳарбири-нинг қўлидаги дашна нуки (в. 29 а) ва тиғи ул шахс аъзосининг ҳар узвига ўлдирмоқ қасдида санчилди. Шу ҳолатда ўша одамлар наздида муайян бўлдики, ул шахснинг ҳар бир аъзосига тортилган тиғдан ўзларини мажруҳ кўрдилар ва шу фурсатда бу суратдан ожиз бўлдилар, қўлларини ул суратдан тортдилар. Ул жамоанинг барчаси қоронғу кечадаги бул ажойиб воқеа ҳайрати девор нақшидек маҳв этди. Нуроний ул шахс ўша вақт зулматида суҳбатдан форуғ бўлди, бедана суратига кириб хиргоҳ эшигидан чиқиб қочди. Эл акобирлари ва улус ашрофлари ўз кирдикорлари-дан барчаси маъюс бўлиб, шунда ул соҳибжамол бону сўзларининг чинлиги манзур нуридек равшан ва нуроний бўлди. Бадгўйларнинг таъна тиллари оғизлари комида хомуш пусиб қолди. Бу қисса мазмунини ҳар ким ўз ақли даражасига қисман фаҳмлади, ўз матлубини бир навъ тушунди. Пурфитна ғулғула то қиёмат қиёмигача бу уммат орасида мажҳулулҳақикатлигича .қолди. Назм (мазмуни):
Бу яширин сир халққа ошкор бўлгач, унинг таъна тиллари ҳаракатга келди. Лекин, замонлар улуси орасида бу воқеадан фитналар зоҳир бўлди. Бу гапдан улус орасидан оқиллар бош кўтарди. Бу сир фош бўлган кечадан бошлаб халойиқ ўртасида гап-сўз кўпайди. Бири деди: девор бўлмас беғубор, одам унинг бу ҳолатидан пурсамар. Яна бири деди: руҳоний шахсдир. Жисми шаклларидан ул ердан жой олмаган. Бири деди: малакдан бошқа зод эрмас бундай ҳолати ва кўриниши шубҳа-сиздир. Бири деди: бу бир гуруҳ кишиларнинг ишидир. Кўриниши сифатининг яхшилигидандир. Бири деди: пок нури бор бўлсин. У тупроқдан сизиб чиққан сув каби. Унинг хасис палид жисмлари шундай ўқилди. Улуғлик аслига олиб келинди. Бири деди: бу бир мутлақ шуъладир. У ҳақ нурига йўғрилгандир. Марям ҳикоятларини эшитгудек бўлсанг, Аланқувага ҳам шундай тақдир берасан. Бири деди: кимдан хабар берурсан, ки Аланқува Марямга ўхшабдир.
Пайғамбарлардан инсонлар фахри бўлганларга Одам ато замонидан бирор хабар келиб етмаганки, Марямдан бўлак оллоҳ руҳидан ҳомиладор бўлган бирор аёл ўтмаган. Марямга Аланқувани қиёс этмагин, эй ўғил; агар ҳақшунос бўлсанг. Лекин, шуни билгилки, буларнинг қай бири жинсияти ва унси бу мўъжизага яқин бўлди. Шу байт билан сўзни қисқа қилурман. Тангрига ҳавола қилурмиз. Иш сирридан ҳақдан бўлак ким ҳам воқиф бўларди. Кел, ҳақ сиррини унинг ўзига қўйиб қўй. Одам тили узундан-узоқ сўзлардан бу қавму элни, нималарга гирифтор қилмади. Бу тўданинг ўзи бешинчи йўли эди. Уни учинчи эътиқод этиб кўрсатдилар. Улуснииг эру аёл, каттаю кичиги Аланқувага бош эгиб келдилар.
Алқисса, қавм иштибоҳи ўринсиз эканлиги аниқлангач, таъна қилувчилар тили тийилгандан кейин Аланқува ҳомиласи муддати етишди. Бир қориндан уч ўғил адам оламидан вужуд оламига қадам қўйишди. Биринчи ўғилни Бурқун (баъзилар Бўртақ ҳам деганлар) деб аташди, иккинчи ўғилга Бусунғур, учинчи Бузанжар деб ном бердилар. Дейдиларки, бу уч авлоднинг туғилиши ҳижратдан кейинги 115-санада эди. Ўша йили қирони улуввин бўлди. Яъни Амир Абумуслим Марвазий хуружи шу йилда содир бўлди. Таворих ахли бу табақа маликларининг аввали Бузанжарни соҳибқирон деб атайдилар. Дейдиларки, Бурқундан икки ўғил туғилган. Бирининг номики Қабақай деб атаганларки, қабоқин қавми унинг наслидандир. Бошқасига Қаттағон деб ном берганларки, қатағон қавми ундан. Бусунғурдан икки ўғил туғилган. Бирининг номини Собиҳи дейишганки, мўғул қавмининг падари калонидир. Иккинчисини Солжиют деганларки, салжиют қавми унга мансубдир. Бузанжир икки ўғил кўрган. Бирининг номи Буқо бўлиб, тамомн Туркистон замин султонларининг бобосидир. Иккинчисининг номини Тўқто деб аташган. Нуроний шахс пуштидан туғилган, Аланқувага нисбатан бор авлодни найирун деб атайдилар. Нисбати Аланқувага бўлиб Дибун Баён пуштидан бўлган наслларни дулкан деб аташган. Улар аждоди Уйманахонга бориб тақалгани сабабидан Дулкан авлодини ўймоут дейишган. Таворих арбоби таҳрир қилган-ларки, бу уч ота Аланқуводан туғилганлари сабабидан, ўша пайтдаги ҳукамолар жамъ бўлишиб, улар туғилиши муддати толеъини мулоҳаза қилганлар ва ҳукм чиқарганларки, бу авлоднинг ҳар биридан жуда кўп фарзандлар туғилажак ва уларнинг аксари ва кўпчилиги (В 30 а) муаззиз ва мукаррам бўлурлар. Хусусан, учинчи ўғил толеъи моддасидаки, уни Бузанжар дейишган, давр соҳибқирони деб ҳукм чиқаришган. Айтадиларки, Бузанжар андак замон ичида жамеъи ақрону ақраболарининг улуғи, эътиборлиси бўлиб олган. У ўз билагининг зўри ва қуввати билан салтанат тахтини эгаллайди. Мўғул қавмининг барча саркашларини ўз итоати сардарахтидан ўтказиб, барча турк ҳоқонлари унга бандалик ҳалқасини жон қулоқларига тақиб юрдилар. Ҳаётлиги чоғида ҳоқонлик тожини бошидан қўймади, токи ўлмас ҳоқонлик саририда мутамаккиндир. Адам йўли сафарини ихтиёр этгандан кейин авлоди ва уруғдошлари оламга шоҳлик ноғорасини чалиб, салтанатдорликнинг борлиқ яловини бошда кўтардиларки, олам инқирозигача хон, султон ва подшоҳ бўлсалар. Шунингдек, тарих китобларида зикр ва мансур этилганки, биргина Аланқуво қорнидан туғилган уч ўғилнинг ҳар қайсисининг ўз ялови бўларди. Лекин Буркун билан Бусунғур иккисининг ялови қулоқла-ригача тушиб турарди. Бузанжар ялови унинг боши фарқига тўғри келарди. Бу яқин шуни аломатидан эдики, ўша аср мунажжимлари унинг салтанатини кўрсатган эдилар. Бузанжарнинг бошқача аломати бор эди. Эмизикли чақалоқ-лиги чоғида уни орқасини ерга қилиб ётқизганларида кўп ўтмай қорнига ўгирилиб оларди. Ҳаргиз юзини очиб ухламас эди. Бу ҳам унинг бир соҳибқиронлигининг аломатларидан, таҳамтанлик белгиси деб ҳисобладилар. Шунингдек, баъзи тарих китобларида зикр этилишича, Бузанжар бўйин томирлари жуда яқин эдики, ғояти яқинлигидан ўнгу сўлга гавдасини ҳаракатга келтирмай қарай олмасди. Одамлар унинг гарданини бир лаҳза шундай гумон қилдиларки, Бузанжар қооннинг суяклари қўшилиб кетган эди. Ҳар икки аломатини таҳамтанлик белгиларидан санар эдилар. Яна ўша давр мунажжимлари айтган эдиларки, парчам Бузанжар боши фарқига тўғри келиши салтанатидан, Бурқун ва Бусунғур парчамининг улар баногўшига тўғри келиши уларнинг хизматкор бўлиши-га далолатдир. Бу икки биродарнинг авлоди Бузанжар авлоди хизматига нисбатан итоат камарини боғлаб, салтанат қонунларига бўйин эгажаклар (в. 30 б).
БУЗАНЖАР ҚООН ИБН АЛАНҚУВА БИНТИ ЧУЙМАНАХОН ИБН МЕНГЛИХОЖАХОН ИБН ТЕМУРТОШХОН САЛТАНАТИНИНГ ЗИКРИ
Бузанжар Темучин - Чингизхоннинг тўққизинчи бобоси ва Амир Темур кўрагоннинг ўн тўртинчи бобоси Каён ибн Элхон наслидандир. Тарих китобларининг саҳифалари ровийлари шундай ривоят қилурларки, Бузанжар ўз Қариндошу ақробалари орасида ўспиринлигида ҳар ерда сайру шикор қиларди. Узининг ҳар хатти-ҳаракатида барча авлоди ва боболаридан фарқланиб турарди. Ўқ отиш, курашиш, шикор қилмоқ, отда чопмоқ, ўқ кесмак, ирғитмоқ ва умуман сипоҳигарликнинг барча соҳасида ўз атрофидагиларидан ёши кичиклигига қара-май замонаси етукларидан қўли устунлиги бор эди. Аввал бошданоқ шижоат ва диловарлиқда ўша диёрда даҳр рўзгори аҳлидек эди. Паланг ва шер унинг жаҳонгирлик назарида тулкидан ҳам забунроқ келарди. Аждаҳо ва наҳанг унинг ўқидан захмдор бўлгани равшан. Улар чувалчанг ва қисқичбақадек мазорот томонга қийшайиб кетади. Балоғат ёшига етганда қавм ашрофлари ва улус аъёнлари билан иттифоқликда рабиулаввал ойи бошлари-да санаи 130 да салтанат тахтида ўлтирди. Шаҳриёрлик мамлакатларида танҳолик ноғорасини урди. Турклар диёри ўлкасида адолат расм-русуми, шафқат қоидаси, эҳсон қонуни билан шуғулланди. Халойиққа дилосолик бахш этди. Тарих китобларида мазкурдирки, Бузанжар Амир Абу-муслим Марвазийнинг ҳамасри эди. Айтишларича, Амир Абумуслим таваллуди ҳазрати наби салиоллоҳи алайҳи васаллам ҳижратининг юзинчи санасига тўғри келади.
Яна тарих китобларида мазкур ва мастурдирки, йўқолиб бораётган мўғул султонлари хонадони қайта дунёга келиши-нинг сабабчиси бўлди. Тотор халқи ва бошқа қавмлар турли тоифаларга тобеъликда тарқоқ яшар эдилар. Андак давр ичида ўша тоифаларнинг хонлари хизмат камарини тобеълик белига боғлаб, бўйсундилар ва унинг қоонлик хитобига мунтазирлик билдирдиларки, (в. 31 б) азимуш-шаън подшоҳ мақомида эди. Муқаррардирки, мўғуллар лақаб белгилашда кўпсўзликни жойиз топмайдилар, мубо-лаға ва такаллуф кўргузмайдилар. Хонлик тахтига ўлтирган ҳар бир киши исмига бир исм қўшиб айтадилар. Масалан, хон, қоон, ва ҳоқон. Мўғул лашкари ҳам нозу неъматда борига шукр қилувчи, меҳнатда собир (сабру тоқатли) бўладилар. Улар фармонбардорликда шу даражадаки, агар бирор амирнинг юз минг лашкари бўлиб, у билан хон оралиғидаги масофа белгилангандек бўлса, улардан бири бирор гуноҳ иш қилган тақдирда хон унга биргина суворий юбориб олиб келтириши мумкин, токи уни фармонга биноан бошидан жудо қила оладилар. Токи бошқалар бундай қусурни қайтармасинлар. Ҳеч ким ўз ҳазораси, садаси, даҳчаси жойлашган жойдан кетмас-лиги лозим. Бошқа жойга кетишга ҳаққи бўлмаган. Бошқалар ҳам уларни ўз ораларига келиб қўшилишларига йўл қўймасликлари лозим бўлган. Қаерда бўлишларидан қатъий назар, бирор кишини ўзларига сардор қилиб сайлаганлар ва ўзларига амир ва сипоҳдор қилганлар.
Унга сўзсиз гап қайтармай таъзим қияганлар. У қандай ҳукму фармон қилмасин, тобеъликни лозим билдилар. Ўз сардори наслидан ташқари бирор кишига бўйсунмайдилар. Шоҳ Бузанжар қоон бир муддат мамлакат ва мўғул подшолигида турди ва мўғуллар расму одатларини ўрнига қўйиб адо этди, адлу эҳсон маросимини ўрнатди. Ҳаёт тахти тепасидан мамот сафарига отланмоқчи бўлганда ундан икки ўғил қолди. Бирининг номи Буқо бўлиб, Чингизхон ва Қарочор нўённинг еттинчи бобоси ҳисобланади. Иккинчиси Тўқтодир. Ундан Мочин деган бир ўғил қолди. Назм (мазмуни):
Тўқтодан эътиборли Мочин деган ўғил туғилди, унинг наслидан бундан бошқаси унутилди.
БУҚОХОН ИБН БУЗАНЖАР КООН ИБН АЛАНҚУВА БИНТИ ЧУЙМАИАХОН ПОДШОҲЛИГИ ЗИКРИ
Отаси вафотидан кейин Буқохон ҳашамат оёғини салтанат тахтига қўйди. Подшоҳлик расму русумида раият ва сипоҳийлар аҳволидан хабардорликни ўрнига қўйди. Адолат ва карамда олийқадр отаси йўлини тутди. Жаҳонбонлик расми асосларини мустаҳкам адолат қоидалари ва инсофнинг собит қонунларига асослаб тузди (в. 31 б). Иккала қўл вазирларини ҳам рози ва хушнуд қилди. Улими яқинлашаётганини сезгач, ўғли Дутуминхонни ўзининг салтанат тахтига валиаҳд тайинлади. Ўзи эса тахту рахтидан тамоман воз кечди. Назм (мазмуни):
Буқо жаҳондан умид узганда, ўз тахтига фарзандини қўйди. Боқий умрли ўғилнинг номи Дутумин эди. Замонанинг шоҳликка сазовор кишиси зди.
ДУТУМИНХОН ИБН БУҚОХОН ИБН. БУЗАНЖАР ҚООН ИБН АЛАНҚУВА БИНТИ ЧУЙМАНАХОН ПОДШОҲЛИГИ ЗИКРИ
Дутуминхон отаси волийлигидан кейин салтанат тахтини ўз вужуди билан музайян қилди. Унинг отаси Буқохон дарулқарор сафарини ихтиёр этгандан кейин Дутуминхрн отаси жасадини илгари белгилаб қўйилган жойга қўйди. Обову аждодлари расмига кўра адлу инсоф ишларига кўшиш қилди. Ҳалойиқнинг авому хосига эҳсон улашди. Ажал соқийси қўлидан шарбатичгунга қадар бу йўлдан қайтмади.
Айтишларича, Дутуминхоннинг бир ҳусну жамолда ягона хотини бўлган. Ўз асри хотинларидан мумтоз ва ақлу фаросатда мартабаси ҳаддан зиёда ва баркамол эди. Ул олия оқила хотин номини Манулун дер эдилар. Дутуминхон вафотидан кейин Манулун Ануш Арки деган бир тоққа кўчиб ўтди. Адади фалаклар ададига мувофиқ тўққиз нафар бўлган ўғиллари учун ҳар бир мўғул қабиласидан қиз сўратди. Моли мулки, гала ва сурувлари-нинг кўплигидан Ануш Арки тоғини ўзига макон ва ороста этган эди. Гала ва сурувларининг кўплигидан сону-саноғига ета олмасди. Сурувлари ва галалари ҳисобининг тўғрилигини қонуний сақлаш ниятида шундай қилган эдики, улар ҳар гоҳ ўша Ануш Арки тоғининг қиялиги, баландликларини тўла эгаллаганда маълум қилар эдики, барча гала ва сурувлар ўз жойида жобажодир. Молларни қўриқлаш учун амир ёки мулозимларини тайинларди. Назм (мазмуни):
Манулун Дутуминдан кейин Ануш Арки тоғидан жой эгаллади. У тоғда сурувлар кўп эди, саноғига етиш қийин эди. Ким ўша тоғда туриб қолса, туёқлилари билан тўхтарди. Бутун сурувлари кўз ўнгида бўларди. Қиёсан шундай санарди уларни. Тоғ дараси жонивордан тўлмай қолса, чўпондан сўрарди. Манулун номдор аёл эди. Неъмату моли сероб эди.
ДАРЛАКИН НАСЛИДАН БЎЛГАН ЖАЛОЙИР ҚАВМИНИНГ ХИТОЙ АҲЛИ БИЛАН ЖАНГИ ВА ДУТУМИНХОННИНГ САККИЗ НАФАР ЎҒЛИНИНГ ЖАЛОЙИР ҚАВМИ ДАСТИДАН ЎЛДИРИЛИШИ ВА ҚАЙДУХОННИНГ ЖАЛОЙИРЛАРДАН ИНТИҚОМ ОЛГАНИ ЗИКРИ
Ўшанда дарлакин наслидан жалойир қавми жуда кўпайиб кетган эди. Ул Қулурон дарёси қирғоқларида етмиш курун жалойир тўпланганди. Ҳарбир курунда минг хона бўларди. Мўғул ва хитой аҳли ўртасида душманлик бўлиб, ҳар вақт ўзаро жангу -жадаллар воқеъ бўларди. Ногоҳ хйтой аҳли жалойирлар устига ёпирилиб, Кулурон дарёси қирғоқларига етишдилар. Сув кўп бўлганидан ундан кечиб ўтиш имкони бўлмади. Зарурат юзасидан ўша ерда жойлашдилар ва жалойирларга бу хусусда ишора қилдилар. Назм (мазмуни):
Ки эй шермардлар жасорат айланг, бу томон ўтингу сиз ғорат айланг, Чимрилди қошлари хитой аҳлин таънадан жонларига тушди кийн. Дарё устидан қўприк қурдилар, хору ҳашак ташиб сувга сурдилар. Тўлган эди диллар кийну ғазабга, кўприкдан ўтдилар қоронғу кеча, жалойир қавмига ташландилар, хоку қонларига беладилар. Биридан учиб кетарди жон қуши, қонларидан окди бошқа бир дарё. Бир гуруҳи ўлимдан қутулиб қочди, ватанларин ташлаб шошилиб. Манулун диёри томон кетдилар, бахти қайтиб ифлосига ботдилар.
Шабихундан хитой аҳли билан жалойир қавмининг кўпчилиги қирилиб, озгина тўдаси жалойи ватани бўлди. Қочиб Ануш Арки диёрига ва Манулун яшаш жойига етишдилар ва камқувватлик сабабидан, тоғ пиёзи - сунқунни кавлаб едилар. Кунларини ана шундай тангликда ўтказа бошладилар. Пиез қазиб олинаверганидан ер юзаси ўйдим-чуқур бўлди. Манулун уларга тоғ пиёзини кавлаб ейишни манъ қилди. Назм (мазмуни):
Жалойир халқи егулик топа олмай ночор сунқун томирини кавладилар. Сунқун томирини кавлайвериб, тоғ замини оёқ ости қилинди. Манулун ва Дутумин сайр қилиб юриб, жалойирларни бу ишдан манъ қилмоқ бўлдилар. Тўққиз нафар қимматли ёдгорим, менинг машҳур фарзандларимдир. Бу даштда доим улар ўйнар эдилар, кўнгил очиш кунлари пойга чопар эдилар. Улар майдони қазиб ташланди, энди уларнинг отлари аҳволи нима кечади. Бу заминни бошқа хароб қилманглар, акс ҳолда сизларнинг ҳолингизни хароб қилурман.
Жалойир қавми бу сўзларни эшитиб, батамом Манулунга нисбатан душманлик ҳиссини дилга туйиб ғафлат чоғида унинг ўрдусига ҳужум қилдилар. Манулун ва унинг яқинларини қатл этдилар. Уларнинг моли мулкини ғорат қилганлари сабабли жалойир қабиласи кўпчилиги ўз қилмишидан хавфу андешага бориб, Манулуннинг Дутумин пушти камаридан бўлган ва шикорга кетган саккиз нафар ўғли ортидан сайдгоҳга йўналдилар. Шербаччаларнинг ҳар бирини қуён ва тулкиларни эрмак қилгандек, оҳуларни сўйгандек сўйдилар ва йўл тупроғи устига ташладилар. Назм (мазмуни):
Жалойир улуси ҳайрон эди, Манулун сўзидан паришон бўлдилар. Барчаси иттифоқ бўлиб уни ўлдирмоққа бел боғладилар. Барча фарзандларини қатл этдилар. Молу мулкини ғорат қилдилар. Фитна Манулунни ғафлатда қолдирди. Уни ўлдирдилар. Унинг молини таладилар, элу улуси бундан бехабар қолди. Лекин, тўққиз нафар ўғлидан андеша қилдилар ва улардан эмин қолмасликларини билардилар. Биз ғалати иш қилиб қўйдик. Мабодо улар бу ҳақда эшитарлар. Сиримиздан огоҳ бўлмасларидан ва бизга қарши чиқмасларидан олдин, ўтадиган йўлларига пистирмада туриб, қонларини тўкайлик. Шошилинч шу ўйинни бошладилар. Ҳар саккизи ортидан тушдилар. У гуруҳ ов қилаётган чоғи келдилар. Тоғ этагидан сел каби от суриб, ёй ўқладилар. Маҳшар кунидан ниодона кўрсатдилар. Паланг болаларидек юрганларини кўриб, мумга тиққандек баданларига найза санчдилар. Чоч камонидан ажал ўқи уч бошли найзадек ҳайқириб учарди. Душман қўлидан қатлга жаҳд қилиб учарди. Камон тортиб ўқ отилганда осмоний ҳодисалар нола чекдилар. Фалак деди: «Балли!» Малак деди: «Жуда соз!» Қазо деди: «Банд қил», қадар деди: «Бер!» Судрашиб, чапу ўнгдан ҳужум қилдилар. Тадбирлар тақдирга тўғри келмади. Қазо қадар қалами билан хат битганда, тортқилашлар, ҳужумлар фойда бермади. Йўл бошидаги девлар кўнгил-даги истакларига етдилар. Ул кенг даштда жалойирлар қўлида тўққиз нафар ўғилдан саккиз нафари ўлди. Бири тирик қолди, саккизи шаҳид бўлди. Лекин унга ҳам умр мураббийлик қилмади.
Бир тўда жалойир улусидан бўлганлар Дутуминхон авлоди устидан зафар қозонгач, жалойир халқи Манулун ва унинг авлодини қўлга туширганлари вақтида Дутуминхоннинг тўққизинчи ўғли Қойдухон каниют қавмидан бўлган бир кишининг қизига хосткорликка, отасининг амакиваччаси хешларидан бўлган Мочинхон ҳузурига кетган эди. Мочинхон бу хабарни эшитганда, жалойир кабиласининг разил хатти-ҳаракатидан воқиф бўлди. Койдухонни ҳимоя қилиб, уни ҳузурида сақлади ва жалойир бузургларига элчи жўнатди, катта ҳурмат кўрсатиб, уларни чорлади. Жалойир қавми катталари узр сўраш учун келдилар ва дедиларки, бу носавоб ҳаракат биздан бемаслаҳат ва фотиҳамизсиз қилинган. Биз ва халқимизнинг аслан ва қатъан бу ишдан хабаримиз йўқ. Ўзимиз ҳаммамиз хитой жанги билан машғул эдик. Бу ишни қилган жаоматнинг улуси боёнлари биздан узоқда эдилар ва сизларга нисбатан бу разилона густоҳликни кўрсатганлар. Жалойир сардорлари унинг жазоси ва мукофоти учун фурсат топиб, Манулун ва авлодининг ўлимига боис ва сабаб бўлган 70 нафар кишига сиёсат кўргузиб, ул нобакорларнинг хотину фарзандларини асир тариқасида Қойдухон ва Мочинхон ҳузурига жўнатгайлар. Токи улар авлод-аждоди билан уларнинг ғулому канизлари бўлурлар. Шундан сўнг Койдухон ва Мочинхон Арбун наҳри бўйларини ўзларига ватан қилдилар. Хотиржам ва айшу ишратда яшай бошлайдилар.
ҚОЙДУХОН ИБН ДУТУМИНХОН ИБН БУҚОХОН ИБН БУЗАНЖАР ҚООН ИБН АЛАНҚУВА БИНТИ ЧУЙМАНАХОН ПОДШОҲЛИГИНИНГ ЗИКРИ
Чингизхон ва Қарочор нўёнларнинг олтинчи бобоси бўлган Қойдухон Мочинхон, отасининг амакиваччаси саъйи (в. 33 б) ҳаракати билан элу улус сардори бўлди. Отаси ўрнига шоҳлик тахти ва шаҳаншоҳлик сариридан ўрин олди. Жалойир улуси Дутуминхрн авлоди устидан зафар топганда, жалойир халқи Манулун ва унинг авлоди устига ҳужум қилган чоғда Қойдухон, Дутуминхоннинг тўққизинчи ўғли кайнут қавмидан отасининг амакиси Мочинхон хешларидан бирининг қизи хосткорлиги учун кетган эди. Бу хабар Мочинхон қулоғига етиши билан, жалойир қавмининг бу машъум ҳаракатидан нафратла-ниб, Қойдухонни ҳимоя қилишга ўзида қувват топди. Уни ўзи ҳузурида сақлади ва жалойир улуғларига элчи жўнатди. Ўзрхохликлар қилди. Жалойир қавмининг улуғлари узр сўраш учун келиб дедилар: «Бу носавоб иш биз билан маслаҳатсиз ва номақбул тарзда қилинган. Халқимиз асло ва қатъан бу ишдан бехабардир. Биз ҳаммамиз хитой таҳликаси билан машғул эдиқ. Ул жамоа улусу аҳшоми мазкур қилғилиқни қилиб, биздан узоқ эдилар. Бу бўлмағур густоҳликни сизга нисбатан қилишибди». Жалойир сардорлари жазо ва мукофот учун фурсат топиб, Манулун ва унинг авлодини ўлдиришда айбдор топилган 70 нафарни сиёсат қилиб, у нобакорларнинг хотину фарзандларини асир тариқасида Қойдухон ва Мочинхон ҳузурига жўнатдиларки, улар бутун авлодлари билан уларнинг ғулому канизаклари бўлиб қолдилар. Шундан сўнг Қойдухон ва Мочинхон Арбун наҳри бўйларини ўзларига ватан қилдилар. Фароғатда айшу ишрат билан кун кечирдилар.
ҚОЙДУХОН ИБН ДУТУМИНХОН ИБН БУҚОХОН ИБН БУЗАНЖАР ҚООН ИБН АЛАНҚУБА БИНТИ ЧУЙМАНАХОН НОДШОҲЛИГИНИНГ ЗИКРИ
Чингизхон ва Қорачор нуённинг олтинчи бобоси бўлмиш Қойдухон амакиваччаси Мочинхон саъйи-ҳаракати билан элу улуси сардори бўлди, отаси ўрнига шоҳлик тахти ва шаҳриёрлик сариридан жой олди. Ўз кору кирдорини адлу эҳсон қонуни асосида юритди. Дарёдан наҳр қаздириб, унга Жаролум деб ном берди. Ул вилоятни шу асосда маъмур қилди, ҳисобсиз мол ва фаровон нозу неъматлар ҳосил қилди. Назм (мазмуни):
Дарёдан бир анҳор чиқарди ва ул ўтлоқда Қойид сув оқизди. Қойду унга Жаролум деб ном берди. Ўша дашту ўтлоқда иккинчи бир жаннат яратди.
Унинг атрофига жуда кўп хонлар, хайлу сипоҳ жамъ бўлдилар, жалойирлар билан жанг қилиб, мустақил ва эркин хонлик ва ҳукмронлик қилди. У оламдан ўтганда ундан уч ўғил қолди. Биринчисининг номи Бойсунғур, иккинчисиники Чарақаленгум, учинчиси номи Жорчин, эди. Жорчиндан бир ўғил туғилдики, номи Сужайют эди: У сижит қавми бобосидир. Чарақаленгумнинг фарзандлари кўп эди. Тўнғичи Сурувқад бўлиб, отасининг ўрнига қойим-мақом бўлди. У сурувқад қавми бобосидир. Иккинчи ўғлининг номи Тосчут бўлиб, тосчут қавми бобоси ҳисобланади. Сурувқад ўғилларйдан бирининг номи Ҳамақо бўлиб, ўспиринлигида бир кунй тотор қавми унга учраб қолиб, уни асир олишади ва ОлтОнхон Хитойи ҳузурига Элтадилар. Олтонхон унга нисбатан дилида адоват сақларди. Интиқом тариқасида уни ёғоч эшакка темир михлар билан михлаб ташлайдилар. Назм (мазму-ни):
Ёғоч эшакка чунон уни михладиюи, Пўлод михлар дил ўртади. Ул хар устида зорланиб, хорликда ўлди, Жаҳон жафоси дастидан жони узилди.
Қойдухон давлати айёми поёнига етгач, умри йўрғаси фоний оламжон коҳи томон хиром этди, Комронлик гўйи майдонда, хаёли чавгони тақдирлар сарпанжасида осилиб, вужуди қора йўқлиқ тупроғи бирла баробар бўлди. Тўнғич ўғли Бойсунғурхон гўйини майдон узра отиб, отаси ўрнига қойиммақом бўлди.
БОЙСУНҒУРХОН ИБН ҚОЙДУХОН ИБН ДУТУМИНХОН ИБН БУҚОХОН ИБН БУЗАНЖАР ҚООН ИБН АЛАНҚУВА БИНТИ ЧУЙМАНАХОН ПОДШОҲЛИГИНИНГ ЗИКРИ
Қойдухоннинг катта ўғли Бойсунғур (в. 34 а) отаси ўрнига ўлтирди ва Мўғул мамлакатига подшоҳ бўлди. Унинг кўплаб улуғвор сардррлари бор эди. Бир неча муддат ул ўлкани бошқарди. Ажали яқинлашганда, соҳиби давлат ўғли Туминага мулку давлатни топширди. Ўзи эса охират саройига кетди.
ТУМИНАҲОН ИБН БОЙСУНҒУРХОН ИБН ҚОЙДУХОН ИБН ДУТУМИНХОН ИБН БУҚОХОН ИБН БУЗАНЖАР ҚООН ИБН АЛАНҚУВА БИНТИ ЧУЙМАНАХОН ПОДШОҲЛИГИ ЗИКРИ
Туминахон отаси салтанати тахтига ўлтириб, қоонлик тожини кийгандан кейин жаҳонбонлик расму русуми ва тартибларини янгилади. Салтанати ва комронлиги овоза-си, сарварлик ва хонлиги бонги оламнинг барча мамлакатларига кетди. Назм (мазмуни):
Бахтли тахт соҳиби бўлгач, отаси адолатини ва сиёсатини тиклади. Ўғилликни ўрнига қўйиб, отаси номи овозасини Кайвонга етказди.
Туминахон ҳукмдорлик яловини баланд кўтариши билан Туркистон ўлкасининг баъзи унга тобеъ бўлмаган шаҳарлари устига юриш қилди. Ул мамлакатни қўлга киритгандан кейин ўзининг меросйи юртига қўшиб олди. Айтишларича, унинг даврида Туркистон ўлкаси шаҳарларида Туминахондан шавкатлироқ подшоҳ бўлмади. Унинг икки хотини бор эди. Биридан етти ўғил, иккинчисидан икки эгиз ўғил туғилди. Мардоналикда баркамолликда барча биродарларидан улар мумтоз ва зиёда эдилар. Эгизакларнинг бирига Кўйлу, иккинчисига Қочуйи деб ном бердилар. Кўйлу Чингизхоннинг учинчи бобоси ва Амир Темур Кўрагонийнинг саккизинчи бобоси эди.
ҚОЧУЙИНИНГ ТУШ КЎРГАНИ ВА ТУМИНАХОННИНГ УНИ ТАЪБИР ҚИЛГАНИ ЗИКРИ
Ул ўғиллар туғилганидан бир қанча вақт ўтди. Уларнинг умрлари балоғат ёшига етган эди. Бир кечаси Қочуйи тушида кўрдики, Кўйлухон ёқасидан уч юлдуз кетма-кет чиқиб фалакка кўтарилди ва ботиб кетди. Тўртинчи бўлиб ниҳоятда равшан ва нуроний бир юлдуз Кўйлу гирибонидан чикдики, бутун дунё қитъаларини унинг шуъласи ва зиёси мунаввар қилди. Бу юлдуздан бир неча бошқа юлдузлар ажралиб чиқиб, ҳар бири жаҳоннинг бир ноҳиясида нур тарата бошлади. Ул улкан ва нуроний юлдуз ғойиб бўлгандан кейин (в. 34 б) ҳам жаҳоннинг барча атрофи илгаригидек равшан бўлиб қолаверди. Уйқудан бедор бўлгандан кейин эҳтиётлик билан қараса, кечанинг ҳали олдинда тўртдан уч қисми қолгани маълум бўлди. Бу туш таъбирини бир лаҳза ўйлаб кўрди. Ўйга толди, токи уйқу яна уни элтса. Уйқусида шундай ҳол содир бўлди: ўзининг гирибонидан ҳам ўшандоқ ётти юлдуз пайдар-пай чиқиб, ғойиб бўлдилар. Саккизинчи навбатда катта юлдуз чиқиб, олам атрофу теварагини мунаввар айлади. Ундан ҳам бир неча юлдуз ажралиб, ҳар бири бир ўлкага нур соча бошлади. Улкан сайёра ботганда шуълалари ўшандек равшанлик касб этди. Шул чоғда Қочуйи бедор бўлди. Субҳи содиқ тулуъи вақти эди. Ўша куни отасини хилватда кўриб қолди. Биринчи туши ҳолатини, иккинчи туши тарҳини бирма-бир отасига гапириб берди. Туминахон бу тушларни эшитиб бўлиб, қувониб, масрур бўлди. Қўйлу хонни чорлаб келтиришга фармон берди. Қўйлухон отаси кўринишига мушарраф бўлгач, уни ўз ёнига чақирди ва ўша тушларини Қочуйидан яна бир бор сўради. Токи, яна ҳар икки туш суратини қандай кўрган бўлса шундай укаси ва отаси хузурида сўзлаб бергай. «Арбаб уд-дували муҳиммуна бил-амри» («Давлат арбоблари бу масалага қизиқадилар») ояти ҳукмига кўра, Туминахон ҳар икки тушни таъбир қилди ва деди: «Биринчи тушнинг таъбири шулки, Қўйлу пушти камари-дан батартиб уч шаҳзода туғилиб, авлоди билан хонлиқ тахтида ҳоким бўлғуси. Тўртинчи маротабада шундай бўладики, бу уч нафар кетидан бир подшоҳ вужудга келадики, олам мамлакатларини таҳти тасарруфига кири-тиб, рубъи маскуннинг кўпгина маъмур ерларини қўлга киритади. Ундан фарзандлар туғилгувсики, ҳар бири шойистайи салтанат ва подшоҳлик бўлғусидир. Жаҳоннинг теварак атрофини уларга бўлиб беради. Ҳар бирини бир мамлакат подшоҳи ва хони қилур. Ул шавкатли хон дунёдан ўтгач, бир муддат салтанат унинг авлоди ихтиёрида қолади. Иккинчи тушнинг таъбири шулки, сендан бирин-кетин етти фарзанд туғилгуси. Ҳукумат ва пешволикни бир восита билан киладилар. Саккизинчи навбатда тулуъ қилган улкан юлдуз шулки, сенинг наслингдан бири жаҳонгирлик қилур ва аксар мамлакатларга эга бўлур. Ундан фарзандлар туғилур. Ҳар бири (в. 35 а) бир мулк хони, бир мамлакат подшоҳи бўлурлар. Кейин ворисли ва мамлакат волийси бўлурлар. Туминахон туш таъбирини очиб бергач, ва ўзининг ўша икки • иқрорини шу икки фарзандига муборакбод этгач, Қўйлу ва Қочувли оталари ҳузурида ҳар иккиси бир-бирига қасамёд қилишди ва аҳд бойлашдики, хонлик тахти Қўйлуники бўлсин. Қочувлининг шамшир соҳиби бўлганидан шунга қарор қилишдики, Қўйлу тахтга подшоҳ бўлгуси, Қочувли пойтахт паҳлавони бўлур. Бу васият қилинган қонун бўлади. Авлодларга ва наслларга, улар авлоддан-авлодга ҳар кишики, тугилгай шу йўриққа риоят қилмоғи лозим. Шу мазмунда бир фаслни уйғур хати билан у борада рақам қилдилар. Ҳам шаҳзода ўз имзосини унга қўйишди. Уни Туминахон сулоласи тамғаси билан муашшаҳ этилиб, хазиначига топширдилар. Туминахон умри муддати тугагач, Қўйлухон подшо-лик тахтига ўлтирди. Қочувли унга иттифок ва қарам бўлди. Унга ҳамдам бўлди.
ҚЎЙЛУХОН ИБН ТУМИНАХОН ИБН БОЙСУНҒУРХОН ИБН ҚОЙДУХОН ИБН ДУТУМИНХОН ИБН БУҚОХОН ИБН БУЗАНЖАРХОН ИБН АЛАНҚУВА БИНТИ ЧУЙМАНАХОН ПОДШОҲЛИГИ ЗИКРИ
Қўйлухон гардуншукуҳ подшоҳ ва жаҳонга довруқ таратган хон эди. Чингизхоннинг саккизинчи бобосидир. Бошда айтилганидек, отаси вафотидан кейин хонлик тахтига ўлтирди. Қочувли нўёнлик мансабини эгаллади. Турклари Қўйлухонни Олинчанхон дейишарди. Яъни раиятпарвар дегани. Барча мўғул қўшинлари унга бўйсунар ва биртан эдилар. Назм (мазмуни):
У қудратлилар синфи меҳтари эди, ҳам қайон қавмининг
шоҳу сардори эди.
Хитой хони унинг фатҳу нусрат овозаси, адлу шавкати шуҳратидан андешага бориб, элчи жўнатди. Ва уни дўстлик юзасидан ҳузурига чорлади. Назм (мазмуни):
Истаги шул эрдики, меҳру вафо йўлида, ўрталарида дўстлигу сафо бўлса.
Қўйлухон унинг сўзларини қабул қилиб, ўз биродари Қочувлиники, Қорачор нўённинг учинчи бобосидир, ўзига қойиммақом этиб тайинлади. Ўзи эса Хитой томон равона бўлди. У ерга етиб олганда Олтинхон Хитойи уни азизу муҳтарам тутди (в. 35 б). Ва ўз ёнидан жой берди. Тўй қилиб, унга шароб ичирди. Қўйлухон шаробда бирор нарса йўқмикин, деган андешада эди. Аммо, бирор чора кўра олмагандан кейин, вақти-вақти билан мажлисдан чиқйб, ўша яқинда бўлган дарё лабига борар, чўмилиш баҳонасида боши билан сувга шўнғиб, яна жойига бориб ўлтирар эди. Одамлар бу ҳолни кузатиб таажжубда қолдиларки, бу қандай мизож бўлдики, шунча кўп шароб ичгани билан маст бўлмаса, Бир куни Қўйлухон мастлигида, Олтинхон ҳўшёр кириб келди. Олтиннинг соқолидан тутиб, дашном берди. Олтин унинг бу қилиғйдан ғазабга келди. Қўйлухон бу ишидан ҳижолат-бўлди- ва узрхоҳлик қила бошлади. Олтинхон ниҳоятда зийрак ва оқил одам бўлганидан, ўзини босди ва унга ҳурмат кўргузди. Назм (мазмуни):
Олтин (хон) хирадманду ҳушёр бўлганидан ғазабини ичига ютди. Ўзини тезда тутиб олиб, яхшилик ва одамгарчилик қилди. Унга шунчалик кўп олтину гав-ҳарларидан совға қилдики, унинг хизматкори у оғир юкдан азобда қолди.
ҚЎЙЛУХОННИНГ ҚАЙТИБ КЕЛГАНИ. ОЛТИННИНГ УНИНГ ОРТИДАН ЭЛЧИ ЖЎНАТГАНИ ЗИКРИ
Айтишларича, Олтинхон Қўйлухонга қимматбаҳо тошлар қадалган тож ва камар ҳадя қилиб, кетишга рухсат берган. Қўйлухон рухсат олиб, йўлга равона бўлди ва ўз юрти сари йўналди. Хитой амирлари Олтинхон ҳузурида бадгўйлик қилдилар. Назм (мазмуни):
Кимнинг Қўйлухондек душмани бўлур агар у тирик қолса, пушаймон бўлур. Уни нега тирик қўйиб юбордим, аждаҳодан яхшилик тамаъ қилдимми?
Олтинхон мизожи юзига уриб, ўзгарди ва ортидан элчи жўнатди: Қайтинг, «Мен хон ижозати билан қайтиб кетмоқдаман, орқага қайтишни яхшиликка йўяолмайман», деб жавоб берди. Элчи қайтиб келгандан кейин Олтин қаҳрнок бўлди. Унинг ортидан лашкар юборди. Лашкар Қўйлухонга яқинлашганда, уларга фириб берди. Йўл асносида дўстлашган Салжуқий деган кишининг уйига кирди ва орқага қайтмоқчи бўлганини айтди. Салжуқий унга деди: «Ҳеч бир орқага қайтишингга маслаҳат бермайман. Чунки, сендан Олтинда дўстлик хотири бор. У ерга қайтишинг муносиб бўлмайди. (в 36 а). Агар яроғинг бўлганда, менда бир от бор эрдики, йўртишда шамолдан, чопишда булутдан сабоқ олган. Назм (мазмуни):
Бу йўрға оқ уйғур оти-да, йўртишда шамол билан гаров боғлайди. Бир тоғ монанд, Ҳомун чўлини кезувчи, йўлда унинг чақмоғи юрганда гард кўрмагай.
Уни мендан олгинда, ўзингни бу ҳалокат гирдобидан олиб чиқ, Қўйлухон унинг деганларини қабул қилиб, дарҳол отга минди ва қочмоққа юз қўйди. Суворийлар унинг ортидан қува бошладилар. У ўз уйига келиб туш-ганда орқасидан улар ҳам етиб келдилар. Қўйлухон уларга меҳрибонлик кўргузиб, хиргоҳга олиб кириш-ларини буюрди. Олтинхон ҳадя қилган мурассаъ камарни ўз биродари Қочувли баҳодирга берди. У умаролари билан кенгашиб, уни қувиб келганларнинг барчасйни қатл эттирди.
Айтишларича, Қўйлухоннинг қўнгирот қавмидан бир хотини бўлиб, номи Қувоқароқ эди. Ундан уч ўғил кўрганди. Тўнғичини улардан Укаҳтан Тарқоқ, иккинчи-сини Қўбилайхон, учинчисини Бўртой баҳодир деб атади. Укаҳтан Тарқоқ бағоят хушсурат ва марғуб ҳусн соҳиби эди. Назм (мазмуни):
Ҳурлар парчасидек эди рухсори, яна биллурдек дудоғи
бор эди.
Бир куни Ўкаҳтан Тарқоқки, тарқоқ қавмининг бобосидир, ўша вақтда, уйланганига бир неча кун бўлганда, ташқарига чиқмоқ бўлди. Фалак гардиши билан унга ёмон кўз тегди. Унинг хонадони асл душмани бўлган тотор қавми унга дучор бўлдилар. Уни тутиб, Олтинхон ҳузурига келтирдилар. Олтинхон интиқом юзасидан уни ёғоч эшакка боғлаб қўйишни буюради ва зору хорликда ҳалок этадилар. Назм (мазмуни):
Осмон бошида хирад оз эрур. Ёмонлик кўп, лекин яхши-лик ҳар иккисида бир меъёрда. Жаҳонни кўзлаган подшоҳ-лар, сухангўй офтоблар бисёр. Фалак гардиши уларни ҳалок қилди. Уларнинг ҳеч кимдан шарму ҳадиги йўқ эди.
ҚЎБИЛАЙХОН ИБН ҚЎЙЛИХОН ИБН ТУМИНАХОН ИБН БОЙСУНҒУРХОН ИБН ҚОЙДУХОН ИБН ДУТУМИНХОН ИБН БУҚОХОН ИБН БУЗАНЖАР ҚООН ИБН АЛАНҚУВА БИНТИ ЧУЙМАНАХОН ПОДШОҲЛИГИНИНГ ЗИКРИ
Қўйлихон оламдан ўтгач Қўбилайхон (в. 36 б) отаси ўрнига ўлтирди. Акасининг интиқоми учун мўғул лашкари жамъи ва тартибига киришди. Назм (мазмуни):
Лашкар тузишдан бўшагач, жангу адоватга бел боғлади. Ўзининг ҳар лашкарига шундай деди: ёмонларни қачонгача кечираман. Хитой ва тотор шоҳу сипоҳини мардлик билан йўқотмоқ истайман. Улар Тарқоқни ўлдирдилар, дунё шоҳи таҳликаларини ҳам.
Кейин Олтинхон хитойи ва тоторлар, зирёнийлар қавмининг барчаси билан жанг қилди ва Олтинхон лашкари тор-мор келтирилди. Кўпгина ўлжа қўлга кири-тишди. Назм (мазмуни):
Олтиннинг барча молу асбоби мўғул қавми қўлига тушди. Бир-бирига ўлжани ахш этганларидан кейин шодон бўлиб бу ерлардан жўнадилар.
Айтадиларки, Қўбилайхон бағоят бақувват ва пурзўр бўлган. Унинг овози шу даражада баланд эдики, наъраси садоси етти қирдан нарига эшитилган. Ўткир овози билан танилган ўша давр одамлари Қўбилай алп дейишган. Пилтан паҳлавонларни алп деганлар. Билагининг кучи, айтадиларки, ҳарқандай бақувват одамки, билагининг кучи ва улкан гавдаси билан машҳуру маъруф бўлса ҳам, уни икки қўли билан тутиб, эгилиб қолган камон ўқини ҳам ва рост қилиб тобини олганларидек ёки тоб берганлари-дек, ўшандоқ бураб ўша одамнинг умуртқа суякларини синдирар экан. Яна айтишларича, зимистон кечалари улкан ёғочларни баландлатиб ёқиб қўйиб, ёнида ухлар зкан. Агар ўша оташдан учқунлар, чўғлар сачраб юзига келиб ёпишадиган бўлса, хаёлида пашша чаққандек бўларкан. Гоҳо ўзини камтар тутиб, ухлаганда ёстиқдай тош қўйган. Бутун гавдасидан куч ёғилиб турган шижоатли бўлган. Чунончи, Олтинхон билан жангда ёлғиз ўзи Олтинхоннинг ғўлига ҳужум қилиб, Олтинхон тавқи ва телпагини тилимлаган. Шу сабаб ҳам Олтинхон лашкари шикаст еган. Мўғул элу улуси орасида унинг шижоати, мардоналиги, паҳлавонлиги маъруф ва машҳур эди. У ҳам фано дорулмулкига томон йўналганда укаси Бартон баҳодир акаси ва отасининг ўрнига салтанат тахтига ўлтирди.
БАРТОН БАҲОДИР ИБН ҚЎЙЛИХОН ИБН ТУМИНАХОН (В 37 а) ИБН БОЙСУНҒУРХОН ИБН ҚОЙДУХОН ИБН ДУТУМИНХОН ИБН БУҚОХОН ИБН БУЗАНЖАР ҚООН ИБН АЛАНҚУВА БИНТИ ЧУЙМАНАХОН ПОДШОҲЛИГИ ЗИКРИ
Бартон баҳодир ибн Қўйлихон мулк аъёнлари маслаҳати билан хонлик тахтига ўлтиргандан кейин, отаси Қўйлихон ясоқини қайтадан қўллай бошлади. Элу улус ўртасида адлу эҳсон асосини барқарор этди. Ҳаётдан давлати душманлари-нинг илдизини қуритди. Айтишларича, у давлат хонасоҳиби ва басавлат подшоҳ бўлган. Ўша замонада мардоналикда, жалодату фарзоналикда, тадбиркорликда унга тенг келади-ган кимсани топишолмаган. Шу сабабдан унинг хонлик лақабини баҳодирлик деб атаганлар. У тахтга ўлтиргандан кейин амакиси Қочувли баҳодир вафот топди. Бартон баҳодир амакиси Қочувли вафотидан сўнг сипоҳ ва лашкар сардорлиги мансаби билан амакиваччаси Эрдумчини тақ-дирлади. Уни барлос деб атади. Кейин унинг барча одамларини Эрдумчи барлос дейишарди. Айтадиларки, барча барлослар унинг наслидандир. Бартон баҳодирнинг бир неча фарзанди бор эди. Аммо, Ясугай баҳодир камоли шижоатда, мардоналик ва фатонату фарзоналик чўққнсига етишда ягона эди. Назм (мазмуни):
Гарчи Бартоннинг ўғли кўп бўлса ҳам, маншури бўлган бахтга эга бир ўгли бор эди. Художўй Бартон шоҳдан кейин Ясугай баҳодир шоҳлик тахтига ўлтирди.
ЯСУГАЙ БАҲОДИР ИБН БАРТОН БАҲОДИРХОН ИБН ҚЎЙЛИХОН ИБН ТУМИНАХОН ИБН БОЙСУНҒУРХОН ИБН ҚОЙДУХОН ИБН ДУТУМИНХОН ИБН БУЗАНЖАР ҚООН ИБН АЛАНҚУВО БИНТИ ЧУЙМАНАХОН ПОДШОҲЛИГИНИНГ ЗИКРИ
Ясугай баҳодир подшоҳлик тахтига қадам қўйиши билан салтанат диёрини адолат унсурлари, хазина, эҳсон билан зийнатлади. Унинг давлати айёмида Эрумчи нўён барлос фано уйидан дорулбақога сафар қилди. Ундан 29 ўгал қолди. Шулардан Эсан, Ўғял, Улатон, Сўғуқ Чечанлар. Айтишларича, Эрумчи барлоснинг оқилу баркамол ўғли Сўғуқ Чечан бўлган. Сўғуқ Чечан мардоналиги ва фарзоналиги халойиқ орасида машхуру маъруф бўлган (в. 37 б). Чечан сўзининт маъноси фасоҳатли ва донодир. Сўғуқ чечаи ўз қавми орасида заковатда ва фатонатда замонасининг мумтози ва сараси бўлганидан Ясугай баҳодир унга таъзиму эҳтиром кўргизган. Отаси Эрумчи барлос ўрнига уни баҳодирлик мансабнга қўйдн ва сипоҳсолор қилиб тайинлади. Мулк юмушлари ва хонлик тадбирлари унинг савоблн ишларидан равнақ ва интизом топди. Ўша 28 ака-укадан бошқаси мазкур Сўғуқ нўён Чечандан жуда кўп насл қолди. Ясугай баҳодир билан тотор қавми ўртасида кину адоват бўлганидан Сўғуқ чечан билан маслаҳат кенгаши қилиб, катта қўшин тўпладилар ва тотор қавми устига ҳужум уюштирдилар. Назм (мазмуни):
Тангри ёрдами, бахт қудрати билан тотор устига қаттиқ ҳужум қилдилар.
Уларнинг хону мони ва молу инъомини ғорат қилдилар. Айниқса, Темучин ука ва Қора Буқоники, иккаласи ҳам тотор волийлари эдилар, асир қилишиб, банд этдилар. Назм (мазмуни):
Паҳлавон шоҳ Ясугай баҳодир, бақувват қўли, навқирон бахти билан Темучин укани ва Қорабуқоники, бу иккиси нари аждаҳо эдилар, бу икки сардорни мардлик билан бирга олиб, Тотор иқлимини истило қилди. Ул қавмнинг бузургла-рини кичик одам сиёқига келтирди (яъни таслим қилди). Хонумонинн ғорат қилди.
СОҲИБҚИРОНИ АЪЗАМ ТЕМУЧИН ҚООНИ МУАЗЗАМНИНГ ТУҒИЛИШИ ЗИКРИ
Тотор қавми устидан зафар топгач, катта шавкат ва тантана билан Елун Яйлоқ томон юрди. Йўл асносида Чобқунчи доно баланд мартабали ўрдудан етишиб, суюнчи талаб қилди ва дедики, Улун янга хотун ўгал кўрди, висоли зимистон бўлиб, мўғул фирқасига баҳодир келди. Назм (мазмунн):
Ясугай баҳодир Тангри фазилати билан тотор сипоҳи устидан ғалаба қозонгач, илонлар сардорининг Юҳоси бўлган тотор хони Темучин Ясугай қўшинининг қўлига тушди. Шоҳ каби икки-уч пиёдадан мот бўлди. Ясугай зафар ноғорасини чалди. Тотор улусини ғорат қилди. Ов ўлжаси ва зафар шов-шувлари билан Елун Яйлов сари юрди. Дилун Яйлоқ юртига яқинлашганларида мубо-ширнинг хушхабари етиб келди. Ясугай элчисн хабар етказди. У Улун Янга хотун авлодидан эди. Ўгал дема, бир шоҳ авлодидан. Унинг мисли дунёга арзийди, тилга камтар олинадн. Онадан туғиларкан, қўлу мушти қонли эди. Замон донолари: бу бола соҳибқирон бўлиб тугалган дейишди. Яна шуки, муштида бир кафт қотиб қолган қон бор эди. Бу шундан далилки, вақт ўтиши билан замон аҳлнни қатл этур; кўплаб подшоларни оёқ ости қилади. Худодан бошқа ҳамма унинг қўли остида хор бўлади. Худди шундай, нима деган бўлсалар далилдир. Тангридан ташқари, кафтидаги ҳам далил бўлди.
Айтишларича, санаи 9-зулҳижжатул-ҳаром 549-ҳижрийда туркийларда Ҳўк йили бошқа бир нақд бўйича 20-зулқаъда туркларнинг тўнғиз йилига мувофиқ санаи 589-йил ҳижрий, мезон бошларида Сабъаи сайёр юлдузлари варос толеъида, 3-жавзода ва занаби 3-қавсдан, Ясугай баҳодир бу қувончли хабарни эшитиб ўз аркони давлатига маълум қилди ва бу фарзанднинг қадамларини муборак ва саодатли ҳисоблаб, мўғул фирқаси бузургларидан унга ном қўйишларини сўради. Сўгу чечан Ясугай баҳодир ҳузурида тиз чўкиб, дедики, бу шундай юлдуздирки, унинг зиёси нуридан олам маъмуроти равшан бўлгуси. Унинг қадамларига тарих китоблари билимдонлари мунтазирдирлар. Шул нарса муносиб бўлур эдики, олий-шаън подшоҳлардан бирининг номини бу гўдакка қўйсалар. Акобирлар учун улуғ ном қўйилиши жойиздир. Султонлар ав-лодига подшоҳлар бошқа кимсалар исмидан қўймоқ нолойиқдир. Сўғуқ Чечаннинг бу сўзлари Ясугай баҳодирга маъқул тушди. Ўзининг аркони давлатини мас-лаҳатга чақирди ва Сўғуқ Чечандан маслаҳат сўради. Барча аркони давлат ва Сўғуқ Чечан иттифоқ бўлиб Темучин деб ном қўйишга келишдилар. Зероки, ул за-монда тоторлар подшоҳи Темучин укадан ки, ўша кезлар-да унинг давлатига путур етган эди, (в. 38 б) баланд мартабалироқ подшоҳ йўқ эди. Кейин, бутун халқ катта-дан кичигигача иттифоқ бўлдилар ва Ясугай баҳодирга айтиб, ул ўғилнинг номини Темучин қўйдилар. Назм (мазмуни):
Саодатли ўғилнинг туғилган йили Темучин йили бўлди. Хайриятки фоли очилганидан ул ўғилга Темучин деб ном қўйилди.
Ясугай баҳодирнинг шу хотинидан Темучиндан бўлак яна тўрт ўғли бор эди: Жўжи, Қасор, Қочғун, Ўпчи. Жаҳонда уларнинг насли жуда кўп тарқалган. Бошқа хотинидан бир ўғил туғилиб, номи Малкуни эди; разму базмда Темучиннинг мулозими эди. Ундан ҳеч бир ажралмас эди. Яна бир неча ўғил ҳам кўрдики, уларнинг номи қуйидагичадир: Уткин Нўён, Элчо нўён, Текут, Ракой.
ЯСУГАЙ БАҲОДИРНИНГ ВАФОТИ ВА ТЕМУЧИН БОШИГА ТУШГАН ДАСТЛАБКИ ЗАҲМАТЛАР ЗИКРИ
Ясугай баҳодир махфуз кулугина йили 562-йил ҳижрий-да оламдан ўтди. Темучин 13 ёшда эди. Мамлакатнинг мадори лашкарлар қўмондони бўлган Сўғуқ Чечан ҳам ўшандан бир неча кун ўтгач дорулфанодан дорулбақо томон кетди. Унинг бошқа фарзандлари Юсум ва Корачор нўён ҳали ёш эдилар. Қавмлари ҳам ундан юз ўгирдилар. Сипоҳ ва Сугай баҳодир ҳаммаси гуруҳ-гуруҳ бўлиб тойжиют қавмларига юз ўгирдилар. Ўша вақтда мўғул ва тотор қавмлари бир ҳокимга бўйсунмаган эдилар. Ҳар қабила ёки икки қабиланинг алоҳида хони бор эди. Улар ўртасида доимо урушу жанжал бўлиб турарди. Темучин гўдакликдан йигитлик ёшига етди. Кўп заҳматлар чеқди. Бандга, оғир кунларга тушди. Унга улкан давлатлар муқаррар эдики, ўша таҳликалардан халос бўлди. Жомуқа яъни Жожирот, Тойчиют, Қўнғирот, Жалойир қабилалари ва Сувчибек билан тинимсиз жанглар олиб борди. Эрумчига қарашли барлос қавми ҳам уюшиб, мухолифлик қила бошладилар. Назм (мазмуни):
Тойчуит, қўнғирот, барлос, урхон, жожирот қавмлари-дан бўлган меҳтарлар бир тан, бир жон бўлиб Темучин жангига бел боғладилар.
Шу муносабат билан у энг яқин кишиси ҳисобланмиш Ўнгхон ҳузурига жўнади. Барлос қавмидан. Назм (мазмуни):
Сўғуқ Чечандан шундай хайрли иш содир бўлади: жаҳонгир, фармондеҳ ва яхши хулқлилар бир бўлишиб, қаҳрлари тўққизга тўрт бўлди. Иқболидан келиб чиқиб Қорачор деган ном берилганди.
Темучин билан ҳамкорлик қилди. Ясугай баҳодирнинг Ўнгхон билан дўстлиги юзасидан биргалашиб, Ўнгхон ҳузурига бордилар. У керойит қавмининг ҳокими эди ва шавкатли бир хон, ҳашаматли бир подшоҳ эди. Олтинхон хитойи у билан иттифоқ ва ҳамкор бир вазиятда эди. Назм (мазмуни):
Бу ишда ундан ўтадигани йўқ эди, ҳеч кимнинг бунчалик кўп ганжи ва лашкари йўқ эди.
Темучин унга мулозамат кўрсатиш билан машғул бўлди. Ўнгхонга унинг раъйи ва қабул қилиши, улуғворлиги мақбул бўлди. Кундан-кун унинг ишлари юришиб кетди. Чунончи, хон мулк ишларини у билан бамаслаҳат қиларди. Аста-секин шу даражага бориб етдики, уни фарзандим, деб атай бошлади. Жумҳуриятнинг барча муҳим ишлари унга топширилди. Ўнгхон ҳузурида ҳар иш бошида бўлди, уддабуронлик кўрсатди. Жумладан, Ўнгхон-нинг биродари Эркақаро билан адоватда бўлган, макрит қавми пешвоси Ўркин ва Тўқтобеги билан жанг қилиб барчаси устидан ғолиб келган.
ҚАВМЛАРНИНГ ЎНГХОН БИЛАН ЖАНГ ҚИЛИШГА АҲД ҚИЛГАНЛАРИ ЗИКРИ
Тойжуит, салжуит, Қўнғирот, баҳрин, дўрмон, макрит, жожирот, жалойир, тотор, уйрот, буркин, қайқин қавмла-ри Ўнгхон ва Темучин жанги хусусида қасамёд қилди-ларки, назм (мазмуни);
Ўз динларига қасам ичдилар, ўз урфларича аҳду паймон қилдилар. От, ҳўкиз, ит қелтирдилар ва сўйдилар. Дедиларки, агар аҳдимизга хилоф иш қилсак, айни шулардек ўлдирайлик. Назм (мазмуни):
Бу жанжалкаш қавм олдида бундан қаттиқ қасам
ичмагин.
Ўнгхон билан Темучин бу ҳолдан хабар топганларидан сўнг, лашкар тортиб, Шуҳури нодириён мақомида улар билан жанг қилдилар ва улар устидан ғалаба қозондилар, ўзларига бўйсундириб, итоат эттирдилар.
ДУШМАНЛАРНИНГ ЎНГХОН ВА ТЕМУЧИННИ ЖОДУ ҚИЛГАНЛАРИ ЗИКРИ
Буйруқ, Тойонхон найман, найман қавми ҳокими Нангхон улар билан душманлик муносабатида эди. Улар билан жанг қилмоқ ниятида лашкар тўплади. Жадачи-ларга жада қилмоқни буюрди. Турклар жада қилмоқни «ёй этар» дейишади. Назм (мазмуни):
Ёмон ниятли тақдирдан хабарсиз бўлганидан иши макру ҳийла бўлганди.
Шундай найранглар тузган эдиларки, тошларни дарёга ташлагандилар. Унинг хосияти қор билан бўрон", шоҳ лашкарининг макри ҳалок бўлгуси. Улар макридан шамолу қор пайдо бўлди. Саҳро қордан тубсиз денгизга айланди. Лекин кимки маккор бўлган бўлса, ўзининг ёмон феълидан гирйфтор бўлган. Само, қор, бўронлар ўтди. Зеро, булар устидан найранглар қилган эдилар. Номдор Буйруқ билан бирга бўлган сипоҳийлар ўша жангда унга ҳамроҳ эдилар. Шамол, қор, бўрон қоронғулиғидан ҳамма саросима ва ҳайрон здилар. Худонинг ғазаби бўлган қавмдан оёқ- қўлларини совуққа олдирганлар етиб келди. Ўша гуруҳдан кўп киши алданиб, тиғу тоғдан ҳалок бўлдилар. Тан бор эди, жанг майдони; ёмон ниятлининг иши шундай жанжалдир, дегил, тирик бўлганлар жойида қолдилар, кейин оёқ-қўлини совуқ уриб жўнашди. Бирор киши жанг қилмай қочиб кетишди. Улардан ҳеч ким хабар топмади.
ЖОЖИРОТ ҚАВМИНИНГ САРДОРИ ЖОМУҚАНИНГ ТЕМУЧИН ҚАСДИДА ЎНГХОННИНГ ЎҒЛИ ШИНГУН УСТИДАН БАДГЎЙЛИК ҚИЛГАНИ
Темучин Ўнгхон ҳузурида 18 йил турли хизматларда умр ўтказди. Шу муддатда улкан ишлар уддасидан чикди. Ўнгхоннинг кўплаб душманларини шамширу ўқ қурби билан йўқлик шаҳристонига жўнатди. Ўнгҳон Темучинни манзур кўриб, тарбият ва отифат қилгани туфайлидан мулку мол тадбирларини юритишда у билан бамаслаҳат иш қиларди. Қобилияти ва ботирлигидан доимо енида фарзандидек эътибор ва ҳурматда олиб юрарди. Ўнгхон уни фарзандим деб юрарди. Аммо, амирлар, унинг хешлари ҳасад билан қараб, унинг борлик нақшини тупроқ лавҳидан пок қилмоқ ниятида бўлдилар. (в.40 а) Чайлаларида макр камандини фурсатнинг кечиши томон ташладилар. Узр ипларини унинг суратини қабиҳлашти-ришда деб билдилар. Охируламр, жожирот қавми меҳтари Жамуқа Темучинга нисбатан кина адовати бўлганидан Ўнг-хоннинг ўғли Шингун ҳузурида уни ёмонлади. Дедики, «Темучин тузимни еган, Тойонгхон билан дўст тутинган ва ундан мадад олмоқчи, мамлакатни қўлингиздан тортиб олмоқчи». Шингун бу сўзларни дилидан чиқариб ташлади. Ўнгхон унга ишонмади. Иккинчи бор, иззат-нафсига қаттиқ текка-нини ҳис қилиб, бу гапни унга етказди. Назм (мазмуни):
Ясугайнинг ўғлидан андеша қилгил, унинг андешасидан жафопеша бўл. Ундан қутулиш чорасини тезда кўрмасанг, у хонадонингдан тутун чиқарур. Бу сўзларни эшитиб Ўнгхон қўрқиб кетди, қўрқувдан юзларининг ранги ўчди.
Ўнгхон амирлари билан кенгашиб кўрди. Темучин билан иттифоқ бўлиб чикдилар. Амирлардан бири бу ҳол суратини хилватда хотинига айтди. Икки гўдак ташқари-да эдилар. Бирининг номи Бодой бўлиб, бодой қабиласи-нинг бобосидир. Иккинчисиники Қишлиқ бўлиб, қишлиқ қавмининг бобосидир. Бу икки гўдак чодир ташқарисида бу гапларни эшитдилар ва дарҳол Темучин ҳузурига бориб, эшитганларини сўзлаб бердилар. Назм (мазмуни):
Икки бахти уйғоқ, икки омад излаган, бири Бодой, бири-си Қишлиқ номли. Дили ва кўнгли пок бўлганидан унинг бе-гуноҳ ногоҳ ҳалок бўлишини истамадилар. Чопиб Темучин ҳузурига бориб, эшитганларини сўзлаб бердилар.
Темучин бу сўзларни эшитиб тушкўн ҳолга тўшди. Қорачор нўён билан маслаҳат қилгач, бир кеча барча чодирларни бир жойга йиғиб ташлаб тобеълари ва яқинлари билан бир тоғ ёнбағрига кетди. Назм мазмуни:
Темучин жаҳонга шоҳ бўлмоқни истовчи эди. Бахти кулганидан иши ўнгидан келаверарди. Лашкарлар Темучин сипоқни Бошқа жойга кўчирди. Тоғ этагидаги саодатли бир жойни ул гуруҳга кўрсатди.
Ўнгхон ўша кечаси катта лашкар билан Темучин чодирлари сари етишди. Жуда кўп ёқилган гулханларни кўрди. Назм (мазмуни):
Ўқ ёғдириб. қавони баҳор булутига айлантиришни
уларга буюрди.
Одамлар овозини эшитгач, чодирларга кирдилар (в. 40 б) ҳеч кимни тополмадилар. Орқаларига қараб қоча бошладилар. Темучиннинг қоровули Ўнгхон етиб келгани хабарини етказади. Назм (мазмуни):
Темучин шундан ғазабга тўлди: ўз лашкарини кам сонли кўрди. Ўз кордонларига шундай деди: шуни айтмоқчиманки, улар кўпчилик, биз озмиз. Уларнинг кўплиги (даҳшати) дан (гўё) уларнинг юзидан биримиз.
СОҲИБҚИРОНИ АЪЗАМ ТЕМУЧИН ҚООНИ МУАЗЗАМНИНГ КЕРОЙИТ ПОДШОҲИ ЎНГХОН БИЛАН ЖАНГИ ЗИКРИ
Ўнгхон лашкари етиб келиши билан Қўйлор нўён Темучинга дедики, душман ортида бир пушта бор. Вазифа шундан иборатки, туғни шу пушта устига чиқариб тиксак, душман енгилажак. Назм (мазмуни):
Шундай деди-ю, жанг отини қўзғади, туғ кўтариб, ўша пушта сари йўналди. Зафар туғини унинг тепасига келтириб, оламни ёритувчи машъалдек туғни тутқазди. Пушта тепасига чиқиб, мана жаҳон шоҳи Темучин, деб наъра тортди.
Айтишларича, Темучин ўша куни шижоати ниҳоятда жўшганидан ва ғайрати тўлиб-тошганидан ўзини фидойилардек туйиб, душманларнинг кўплигини писанд қилмай, Қалочин мавзесида душман устига ҳужум қилди. Назм (мазмуни):
Булут билан ҳавони шундай кориштириб юборди-ларки, танларидан (терни) ёмғирдек тўкардилар. Шундай жанг қилдиларки, кекса дунё бу каби қирғинни эсла-ёлмайди.
Ўнгхоннинг ўғли Шингун ярадор бўлиб, кероит қавмидан жуда кўп киши ўлдирилди. Назм (мазмуни):
Кероит қавмининг ноласи кўтарилдики, Шингуннинг юзига ўқ тегиб, яраланди. Душман лашкари шундай тушкун ҳолда қолдики, Ўнгхон мағлуб бўлиш ҳолга келди. Улар қаттиқ турдилар, Темучин уларга жой бўшатиб кўрсатди. Балхуна чашмаси ёнига шошилди ва ўша куни бироз ором олди.
Темучин лашкари пароканда бўлгани сабабли ҳар тарафдан ўша чашма бошига жамъ бўлдилар. Ул шўр сувли чашма суви оз миқдорда эди. Назм (мазмуни):
Қийин кунда қолиб, лойдан сув сиқиб чиқардилар. На чашмада сув, на кўзларда уйқу бўлди.
ЎША ЖАНГДА БЎЛГАН ҚАВМГА ТЕМУЧИН ҚООННИНГ СУЮРҒОМИШИ ВА МАНСАБ ТАЙИН ҚИЛГАНИ ЗИКРИ
Ўша ҳолда Қарочор нўён Темучинга дедики, (в. 41 а) бу жангда биз билан бирга бўлган ҳар бир киши каттадан-кичигигача улар номини дафтарга сабт қилмоқ лозим. Ҳар бирини бир мансабга тайин қилмоқ керак. Темучин қоонга Қарочор нўён тадбири савоб туюлди. Шу йўсунга амал қилди ва улар билан бирга жангда бўлган одамлар исмини дафтарга ёзиб қўймоқни буюрди. Ҳар бирига йўл ва расмини тайин қилдилар, токи аванғор ва жаванғорда 12 қўр ҳосил бўлгай. Ҳар қўрда бўлган ҳар бир кишининг ўрнини муқаррар қилдилар. Аввал икки қўр ўнгу сўлда, Темучин ҳузурида уларни ўлтиришга буйруқ бердики, улар қавмларнинг эътиборли ва зодагонлари, соҳиби дониши эдилар. Иккинчидан, Темучин ҳузуридаги дархо-на яқинида ўнг ва сўлда икки қавмни қўйишди. Уларни оёқда туришга амр қилдилар. Уларга аҳолининг кирими ва чиқимини бошқаришни топширдилар. Шу билан тўрт қўр бўлдилар. Учинчи, Темучин шамшир боғлаб ўлтирган хиргоҳнинг ташқарисида ямину ясорида турган ясорда ҳар кимнинг мартабаси ва даражасига кўра тайин қилдилар ва ўлтиришни буюрдилар. Бу икки қўр тамоман жанг ва шижоат соҳиблари, жасорат арбоби, қаҳрамонлик кўрсат-ганлардан иборат эди. Тўртинчи, ўлтирган учинчи бу икки қўр ямину ясори ортидан яна икки қўр ўлтиришга буюрилди. Бешинчи, ямину ясорда ўлтирган бу тўртинчи икки қўр ортидан яна икки қўр ўлтиришга буюрилди. Олтинчи, ямину ясорда ўлтирган бешинчи қўр ортидан яна икки қўр тайинланиб ўлтиришга буюрилди. Ҳар бир ҳаштгона бу қўрларнинг ҳар бири ёнида ясовуллар тайин қилдики, халқни жо-бажо тайинлаб, улар аҳволидан хабардор бўлиши лозим эди. Бу ўн икки қўр Қарочор нуён тасдиқи билан тайинландики, олтитаси Темучиннинг аванғорда ва яна олтитаси жавонғорида ўлтиришга ва суворий бўлиб базму жангу жадалда, шу тартибда муқаррар бўлди. Уларнинг исмларини дафтарга сабт қилди. Назм (мазмуни):
Қийин кунда шоҳ ёнида бўлганлар учун бошқаларга қараганда баланд мартаба бўлмади. Унинг номини даф-тарга ёзиб қўйишди., Токи шоҳ унинг барча ишларини адо этгай.
Ўнгхон томонидан қасд қилинганидан огоҳ қилган икки гўдакни тархон қилдилар. Тархон шундай одамки, барча жарималардан озод ва эркин, қай лашкарда бўлмасин, қандай ўлжани қўлга киритмасин, ҳеч ким ундан бирор нарса ола олмайди, унга тегишли бўлади ва буюрдики, қа-чон хоҳласа даргоҳга ижозатсиз ва дастурсиз кира олур. Тўққиз бор гуноҳ улардан содир бўлганда ҳам бирор киши уни Сазо бера олмайди. Яна тайинладики, унинг нажоди дан тўққиз авлод бошқа таклифлардан эминдирлар. Назм (мазмуни):
Оқил ва хуш юлдузли икки ўғил душман макридан хабар бердилар. Шундай фармон бердики, тўққиз пуштигача бўлганларнинг гуноҳидан ўтарлар бизнинг одамлар, бизнинг жойда турғун бўлурлар.
Ҳозирги давр тархонлари уларнинг наслидандир. Тар-хонларнинг кўпчилиги бодой қавмидан. Чиғатой улусидаги тархонлар Қишлиқ наслидандир.
Ҳар кимники исми ва расмини муқаррар қилдилар, ҳолига мувофиқ ярлиғ ва ёбиза бериб, ул мавзедан кўчириб Хитой сарҳадида бўлган уронга, дарё бўйи ва тоғ этагида жойлаштирди. Назм (мазмуни):
Ул тоғ ва дарё Хитой сарҳадида эди. 1600 нафар эдилар. У ердан кўчиб, Нору мавзеъига келиб тушдилар. Назм (мазмуни):
Йўлда мазкур жойга етишдилар, бир лашкар бу ерга келиб ўрнашди. Темучин унга элчи жўнатдики, бизга айтадиган нима сирринг бор эди, эй номи баланд; яхшилик истайсанми, ё ёмонлик? Гап нимада эканлигини билишимиз лозим, айтгил. Сипохдор қўнғирот лашкари билан эл бўлди-ю шоҳдан жони омон топди. Нору атрофи ўтзор эди, шу ерда қелиб тўхтадилар.
СОҲИБҚИРОНИ АЪЗАМ ТЕМУЧИН ҚООНИ МУАЗЗАМНИНГ ЎНГХОНГА ЭЛЧИ ЖЎНАТГАНИ ВА ЎЗИ ЭЛЧИ ОРТЙДАН РАВОНА БЎЛГАНИ ВА ЎНГХОННИНГ МАҒЛУБ БЎЛГАНИ ЗИКРИ
Темучин Қооннинг лашкари жамъ бўлгандан ва қувват олгандан кейин Ўнгхонга чопар жўнатди. Икки ўртада бир неча бор элчилар бориб келишди. Муомала сулҳ тузиш билан якунланди. Учинчи навбатда ўзининг (в. 42 а), одамини Ўнгхон элчисига қўшиб юборди. Ўзи эса улар ортидан лашкари билан йўлга чиқди. Назм (мазмуни):
Соҳибқирон Темучин Норудан Ўнгхон мулкигача (лаш-карини) елдирди. Лашкари устига шундай ҳужум қилдики, қуруқликдаги ва мамлакатидаги обод ерлар вайрон бўлди. Кўпини ўлдирди, кўпини асир олди. Оқил киши бу ишдан ақли шошди.
Темучин қоон ўз лашкари билан Ўнгхон устига ёпирилганда, ажойиб бир жанг зоҳир бўлиб ўтди. Ўша жангда Қорачор нўён Ўнгхон билан рўбарў келиб, Ўнгхоннинг отига қарата ўқ узди. Унинг оти йиқилгач, одамлари унга бошқа от келтирдилар. У отга миниб ўғли Шингун билан қочишга тутинди. Назм (мазмуни):
Керойит (қавми)нинг сипоҳи кўп эди. Лекин, ҳеч ким фалакка тенг кела олмайди. Тангри фармони билан бу сарварнинг лашкари мўру малахдек кўпайди. Темучин қоондан ажралиб чикдики, сен бу ишларни Тангри иноятидан ташқари бўлмоқда дема. Яна хабар келди: Ўнгхоннинг ўғли Шингун Найман мамлакатига бориб етди. Унинг лашкарини қирғин қилди. Қизи ва хотини асир тушишди. Керойит қавмидан бир киши қочиб қутулиб, Темучин қоон қулига айланди.
Ўнгхон шикаст топиб, қочганда ўғли Шингун ва бир неча бошқа одамдан ташқари ҳеч ким ёнида йўқ эди. Қизи ва хотинини душмани қўлига асир топшириб, ғурбат йўлидан қочишга юз тутди. Ота ва ўғил ҳар иккиси Найман диёригача, унинг хони Тойонг найман хузури-гача етиб бордилар. Айтадиларки, Ўнгхон Тойонгхон найман умароси қўлида қатл этилган. Назм (мазмуни):
Тойонг амирлари унинг у юрт лашкарининг қочаётга-нини кўриб, ортидан тушишди. Ул шоҳни, яқинларини ўлдирдилар. Уларга қаршилик қиладиганлар қолмади. Отасини ўлдирдилар, ўғли улар қўлидан қочиб қутулди. Тибатни ташлаб, йўл юриб, Кошғар томонга кетди. У ерда бир номдор қўпол Мурод деган (хон)ни қўлга туширибу зор қақшатиб ўлдирди. У ернинг сувидан ичиб кўрмасдан тупроғини йўқлик шамолига совурди. Ота лашкарни хароб айлади. Ўғли дарвозаси оловини тупроққа айлантирди (ёндириб кул қилди). Бу пасткаш дунё Золимнинг иши шу: гоҳ сенга сут тутади, гоҳида — қон. Подшоҳ ёки лашкар бўлмагин, ажалдан қутулолмайсан.
Ўнгхон Тобонхон амирлари қўлида қатл этилгандан кейин ўғли Шингун бу мўсибатдан қочиб, Тибат диёрига келиб тушди. У ердан Кошғар томонга кетди. Ул диёрга етишгандан кейин, ул мулк сувидан ичишга ҳам улгурмасдан кечиб турган айём тамоман хорликда обу тупроғидан ул мамлакат подшоҳининг қаҳри оташидан кўзлари ўйилиб, замон хокдони билан яксон қилинди. Керойит эли ва қавмининг қолган-қутгани соҳибқирони аъзам Темучин қоони муаззам фармони хаттига итоат бошларини қўйиб, итоат гарданини итоат амрига қўйдилар. Бу зафар асарли фатҳ содир бўлгач мўғул қавмларининг соҳиби лашкар кўпчилиги ҳар мамлакатдан унинг мулозаматига шошилди-лар. Ул мавзеъда бир неча кун хотиржамликда айшу шикор, истироҳат билан машғул бўлдилар. Шундан сўнг ўз асл юртларига қайтиб келиб жойлашдилар. Назм (мазмуни):
Темучин керойит юртини олиб, мардлик билан ҳам сипоҳи, ҳам вилоятини қўлга киритди. Қаттиқ жангдан холи бўлгандан кейин, у ерда бироз ов қилди. Ўша атрофни кезиб, ўз юртига қайтди. Шуҳратли ғалаба ва улкан бахтга эришиб, улуғ Тангри иноятига сано ўқиди,
Бу воқеа ҳижрий йилнинг 599 санаси, туркча тўнғиз йилида воқеъ бўлди. Темучин қоон ул вақтда 49 ёшда эди.
СОҲИБҚИРОНИ АЪЗАМ ТЕМУЧИН ҚООНИ МУАЗЗАМНИНГ МУКАРРАМ САЛТАНАТ ТАХТИГА ЧИҚИШИ ЗИКРИ
Соҳибқирон аъзам музаффар ва мансур бўлиб ўз асл юртига қайтганда ҳақ таолонинг соҳибқирони аъзамга каромат қилганидек, улкан фатҳ салобати теварак-атрофга тез ёйилди. Ўша диёрда бўлган мўғул қавмлари, элу улусининг кўпчилиги тоат ҳалқасини итоат қулошга илиб, Найман мавзеъида ўрнатган соҳибқирони аъзам тахти поясига келдилар. Барча мўғул сардорлари ва хонлари (в. 43 а) соҳибқирони аъзам Темучин қоони муаззамнинг тахти қаршисига келиб, тиз чўкиб, хонлик муборакбоди ва жаҳонбонлик олқишини бажо келтирди-лар. Назм (мазмуни):
Улуғ соҳибқирон Темучин, турк авлоди подшоҳлари-нинг шоҳи саодатли; ғалаба йилида; ҳокимлар қатл этилган йили шоҳлик тахтига чикди. Тангри лутфи яа тавфиқи ила тахтга ўлтмрди. Шоҳ бўлган чоғда бири кам эллик ёшда эди.
НАЙМАН ПОДШОҲИ НАЙМАНХОННИНГ СОҲИБҚИРОНН АЪЗАМ ТЕМУЧИН ҚООНИ МУАЗЗАМ БИЛАН АДОВАТИ ЗИКРИ
Найман ҳокими Найманхон Темучин қооннинг истилосидан хабар топгач, жанг асбоби ва мўғул лашкарига қарши ҳозирлигини кўра бошлади. Ўйрот (тотор, дақиқ, макрит ва жомуқа қавмлари, Назм (мазмуни):
Темучин қоон Хизмати учун найманлар билан ҳамма ёр бўлди.
Найман хон анкит хони Олоқуш Сакин ҳузурига чопар жўнатиб, уни хабардор қилди. Назм (мазмуни):
Шуни билгинқи, заминимизда бир сарв шоҳлик мақоми-дан лашкари билан жой олди. Сен нодон бир мулкда икки подшо бўлишини раво кўрмайди, деб ўйлайсанми. Бугун Олоқуш ёрдам берадиган бўлса, Темучин қаерда подшолик қилади. Мендан мададни дариғ тутмаслик лозим. Ўзим тиғ воситаси билан чора кўрурман.
Олоқуш хушманд ва ишбилармон бир хон бўлганидан, бу хабар унга етиши билан Нуридош деган бир амирини Темучин ҳузурига жўнатди ва уни бу маънидан хабардор этди. Назм (мазмуни):
Вафодорлик қилиб Олоқуш Темучин ҳузурига Нури-дошни жўнатди. Нуридош Темучин ҳузурига борди. Кўринишга бир чўлоқ той олиб борди. Олоқуш ёнидан элчи бўлиб, тилини қурол қилди. Найман айтган яширин гапларни Темучинга бирма-бир сўзлади. чин ўртасида аҳду омонлик пайдо бўлди. Олоқуш ундан кўнгли тусаганча мадад олди. Кейин анкит (қавми) сипоҳ билан келди. Қисқаси, найман шоҳга эл бўлди. Олдин шоҳ Най-манхоннинг макридан огоҳ бўлган бўлса ҳам, узуқ-юлуқ гапларидан, унинг ишини ҳал қилишга шошилди.
Бу бобда Темучин қоон фарзандлари ва амирлари билан маслаҳатлашди. Ўша маҳалда Қарочор нўён тиз чўкди. Назм (мазмуни):
Жангда шоҳнинг қўли устун бўлганда билгилки, душманга шикаст етгуси. Пок тангри ғалабадан сенга нишона берибдими, душман сипоҳидан қўрқма. Бир танга тангри мададкор экан, юз мингидан андеша қилма. Қарочор бу гапларни деди, қоон эшитди ва унинг раъйини қабул қилди.
СОҲИБҚИРОНИ АЪЗАМ ТЕМУЧИН ҚООНИ МУАЗЗАМНИНГ НАЙМАН ҚАВМИ ПОДШОҲИ НАЙМАНХОН ИБН ИНОНЧХОН БИЛАН ҚИЛГАН ЖАНГИ ЗИКРИ
Жумодус-соний ойи ўрталари, санаи 600 йил ҳижрий-да, туркийчада сичқон йил соҳибқирони аъзам Темучин қоони муаззам найман подшоҳи Найманхонга қарши жангга киришди. Ўша ўртада ўта шиддатли жанг бўлиб ўтди. Ўша жангда Найманхон ибн Инончхон лашкари кўпчилик сардорлари билан бирга қатл этилди. Назм (мазмуни):
Олийнажод жаҳонгир Темучин Найманхон билан жангга киришди. Ой бошларигача ўз ўринларида турдилар, Калта-кайда. Ўктой, ул номдом ўғлон, шу ердан ясов тузиб жангга киришди. Ясовул аванғору жавонғорга ҳужум қилди. Бўлинсин, лашкар, деб буюрди. Ҳар қисмига меҳтар тайинланди. Буронғорга дабдаба билан Қубилой, Нўён ва Жабани, аванғорга Чиғатойни тайинлади. Жавонғорни эса Ўктойга берди. Ғўлнинг туғи ва сипоҳини Жўжига берди. Тўлини букжавон ғорига тайинлади. Қарочорга бустунғори-ни берди. Ўқчунғорга сипоҳи билан ўзи келди. Барча қўшинлар қўнғур (рангда) урушга шай турди. Шу тартибда оғир ясов ҳаракатга келди. Сийнани кавловчи (найза) тиккан балиқ сингари эди.
Калтакай мавзеидан Найманхон ибн Инончхон найман билан жангга отланганда соҳибқирон лашкари Қорачор нўённинг маъқуллаши ва ишбилармон оқсоқоллар маслаҳа-ти билан (в. 44 а) етти қисмга бўлиниб, соҳибқирони аъзам амри билан шаҳзода Тулини барча серғайрат ёшлар, қаҳру ғазабга тўлиб- тошган баҳодирларга бош қилиб булчунғорга қўйилди. Қубилай нўён ва Жаба нўённи лашкар буронғори-га: унга ҳамроҳ қилиб тажрибали баҳодирларни, лашкарларга шикаст етказувчи кишиларни манғлойга ировул учун тайин қилди. Шаҳзода Жўжини ўз ўрнига соҳибқирони аъзам Чингизхон муаззам туғ ва алам остига, лашкарнинг қалби ҳисобланмиш ғўлга тайинлади. Чап қўл бўлган ва уни майсара ҳам дейдилар, аванғор сардорлигини шаҳзода Ўктойга муқаррар қилинди. Форсийда камингоҳ деб аталувчи бустунғор сардорлигига Қорачор нўён қўйилди.
Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззамнинг ўзи барча қўнғур сафдарлари ва соқа деб аталувчи ўқчунғор баҳодир диловарлари билан бирга тўхтовсиз равишда жангга равона бўлди. Назм (мазмуни):
Булчунғорга шаҳзода Тули, тепаликка қараб ойнадек равон бўлди. Юзи аксидан, лашкар пайкари жавҳар сингари пўлат (совут)лидек эди. Фалак мартабали шоҳ фармони билан Қубилой ва Жаба нўён сарафроз бўлди. Улар одатдагидек манглайда келишарди. Чиғатой шоҳ аванғорда келарди. Ўктойнинг йўли булжунғор эди. Шаҳзо-да Жўжи ғўлда туғ остида ўнгу сўлига қараб келарди. Шундай дабдаба билан лашкар равона бўлди. У томонда Найманхон бундан хабар топди.
Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззам сон-саноқ-сиз лашкари гарду ғубори найман подшоҳи Найманхон кўзига узоқдан кўрингач, амирлари билан маслаҳат қилиб, деди: Яхшиси, биз бир неча манзил чекинамиз. Чунки уларнинг отлари ориғдир. Ҳар ҳолда пайдар-пай чопсалар ортимиздан йўлда ҳолдан тоядилар, отлари йўлдан озиб, тарқаб кетади. Шунда биз улар билан жанг бошлаймиз. Албатта, мағлуб бўладилар ва қочадилар. Назм (мазмуни):
Унинг тадбири тўғри бўлгани билан тақдирнинг хоҳлагани бўлди.
Найманхоннинг Қўзи Субож номли бир амири бўлиб, ёшлигидан Найманхон ҳузурида улғайган эди. У деди Найманхонгаки: «Отанг — Инончхон». Назм (мазмуни):
Бир кун ҳам жангдан бўшамасди. Бирор кишини ҳам ортидан таниб бўлмасди. Хотинни дилинг тортгани билан, сендан эрлик бўйи келмасди.
Ғазабли кишидан буни эшитиши билан, сўзамоллик билан жангга киришди. Ботирларни қўзғади, сафни кўтарди, денгиздек жўшиб кафини лабга босди (ва деди): бугун бир жанг қилайки, жаҳонда мендан ёдгор бўлиб қолсин! Бутун улуснинг жам бўлишини буюрди. Жангга чорлаб бурғу ва ноғора чалди. Шу пайт булжунғордан сипоҳ чиқиб келди. Тули қолганлар ичида оймонанд эди. Найман хонй булчунғорга дуч келди. Шоҳ, шоҳ, деган овоз билан отлар юлдуздек чопа кетишди. Булчунғорга мадад учун най-манлардан Қўзи буронғордан ғазаб билан чиқиб келди. Кутилмаганда манглайда дабдаба билан Қубулой ва Жаба нўёнлар пайдо бўлишди. Арғумоқни ўйнатиб жойларидан қўзғалдилар, қўлларида ажалдек яланғочланган қилич, отлар туёғидан замин чок-чок бўлди. Чанг-тўзон оСмон фарқигача етди. Икки манглай бир-бири билан тўқнашди. Бир-бирига тенг румиёна уруш қилдилар. Қубулой Қўзи бўлди, мардларнинг марди. Ғор ташкарисида уруш қилди. Қубилай нўён мадади билан Жа;ба юз дабадаба билан етиб келди. Номдор ботИр Қўзи нарра шердир. Икки ботир мард устида ғулув кўтарди. Ҳар икки томон жанг мардлари хайрихоҳлари жон фидо қилишда ғулув кўтардилар. Жанг майдонида кўплар йиқилиб қолди: қўл-бош, оёқ, тан бир-биридан жудо. Шу вақт ғўл ўз кучини кўрсатди: Аванғор ва жавонғорга бош бўлди. Чиғатой аванғордан от суриб, Ўктой Жавонғордан тулпор ўйнатиб, калбда Жўжидек шаҳриёр сипоҳи улкан соябон остидан жой олди. Лашкар ортини қўриқлади. Бу хайриятлик иш эди. Шу лаҳзада Кушлук от чоптириб, Кишасп олови сингари қиличини ялов қилиб, кўтариб келди. Бошга, елкага, қўлга, белга қилич тортиб, ҳар жойдан дарича очарди. Ботирнинг бошида ялов бўлма-ганда эди, икки бора унинг отини қалам қиларди. Баногоҳ, Юсубуко майдонда пайдо бўлди. Ҳамма уни олқишлар билан кутиб олди. Мағрур ботир Қорачор нўён бу-стунғордан яшиндек от чоптириб келди. Унинг тиғи дамини кўрган ҳар киши ҳаётидан умид узарди. У найманлар фарёдини чиқарди. Палангдек сакраб, ўкириб, ул базмда ботирларни ёриб ташларди. Мисли шер ҳўкизни ёргандек. Нўёндан бу каби жангни кўриб, Найманхон ўзи билан ўзи бўлиб қолди. Ўз отини елдириб, нар аждаҳодек майдонга кирди. Кийикни кўрган йиртқич сингари найзадек қаҳридан ёлқин чиқарди. Шамшир яланғочлаб, кафида тутиб, янги ой сингари фитна туғдирувчи (шамширни). Уруш дашти томон сурон солди. Одамлар танасидан қўли, боши, оёғини жудо қилиб, боши, бели, орқаси, қорни демай (қилич солиб), ёриб ташлар, ғам емасди. Шу вақт соҳибқирон Чингиз чексиз ўкчунғорга кўтарилдй. Тўхтамай тулпорини йўрттирди. Уруш денгизида наҳангдек, рикобида Қўнғур жиловма-жилов (келарди). Найзаси чўпига яловини ўраб олганди. Чумоли ва илон кўзини тикувчига, тулки овловчи шер намояндасига, барча бош рикоб хизматига, барча қиличкаш-лар офтоб юзига чанг солишга от солдилар, барчаси, соҳибқиронга жон фидо қилишга қодир эдилар. Тўхта-масдан шовқин солиб етиб келдилар, фидокорлардек жангга кирдилар. Жўжига деди: «Сен туғ остида қаттиқ тур; ноғора ва буғни чалдириб тур. Ман бугун бир гуруҳ лашкар билан жанг қилуримни кўргин. Найман шоҳининг додини бе-рурман, бугун у мендан омон қутила олмайди!» Шуни деб отини йўрттиради ва Найманни таъқиб этди. Ҳар икки томондан жанггоҳда икки дарё сипоҳ қайнарди. Бири қилич урган, бири найзадор. Бошқаси бонг билан қалқонга табар уради. Бири отилган ўқни шона қилур, гўё қалбда тош ботгандек Бири балорагдан бош қопқоғин очар, Сулаймон бошига миғфар кийгандек. Бири тўғрини — ҳам, ўнгни чап қилди. Кўздан говсар ясамоқ бўлди. Бири уриб кўзин чиқармоқ бўлди. Зеро, у эндигина дунё тўғрисида эшитди. Ботирдек жанг қилиб, бири жигарин чок этди. Бири баданига ханжар қадалди. Бирининг қўлида олтинлтишли хашна. Кўз мижаси каби мўлжали аён. Бири жон ҳолатда наъра тортди. Ўз осойишини деб ўзини бир четга тортди. Бири бошқасининг жавшонин олди. Ўзи жон ҳолатда титраб-қалтираб. Бирини зувпин билан қорнини ёрди. Жангдан бурун жони чиқиб, бири Худдек бошини олди. Тани, қони тупроққа қорилди. Бири душмани камандига бош берди. Бири тилкаланиб жон берди. Бирининг бошидан қон селоби пишқириб оқди. Найман ибн Инончхон ғазабли шердек чопарди. Хафтонидан бир этагини чикариб, сипоҳ қалбига от солди. Қиличу найза, ўқу табардан душман гоҳ арраланар, гоҳ пораланарди. Бу майдонда шундай саваш бўлдики, кўк гумбази кўзидан қонлар оқди, шер ва қоплондек икки ботир жанг қилди. Тиғидан ҳэм ўлик, ҳам тириклар устида Кушаспдек олов сочди. Ҳавони тосдек қора, замин қўтос ғажигандек бўлди. Тўзонидан кундуз қоронғу бўлди. Жангда Найман яраланди. Тани жонсиз-дек заиф бўлиб ҳолсизланди. Отининг қуйруғига икки қўли билан суяниб, жисмдан руҳ чиққандек жангдан чикиб кетди.
Лашкарлар ҳар икки томондан саф тортиб, адоват қиличларини ялов қилиб, бир-бирларига (в. 46 а) етишди-лар. Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззам тўнғич ўғли шаҳзода Жўжини лашкар қалби бўлган Ғулда ўз ўрнига туғ ва ялов остига қўйиб, ўзи лашкарлари ортидан жанг майдонига йўналди. Иккала лашкар тарафидан кўркалар урилиб, бурғу тортилганда жангга кирилди. Гўё қиёмати сағир бошланди, дейсиз. Ботирларнинг ҳой-ҳуйи, жангчи-лар ур-йиқит овозлари осмони фалакка кўтарилди. Каллалар гўйдек, қўллар чавгондек диловарлар майдонида юмалаб ётарди. Бу мағлуба жангда Найманхон ададсиз жавлонлар, мардона ҳамлалар қилди, ўликлардан пушталар ҳосил қилди. Охир-оқибатда ўқу табар, тиғу ханжар баданга ҳалокат фатрокида умид камандидан юз чок гул боғлади. Кўплаб қон оққани ва заифлик шиддатидан бадан забун бў-либ, таковар ёлини жон оғушига тортди. Майдондан юз ўги-риб, ўз амирлари билан бирга тоғ тепасига чиқиб кетди. Назм (мазмуни):
Найман тоғ тепасига ялов қадаганда аъзойи бадани оррм рлгандай , бўлди. Унинг амирлари дедилар: «Аё саодатли донгдор шоҳимиз, сен булут каби тоғда ўрнашдинг, шоҳлар тошдан бўлагига яширинмайдилар. Сен тоққа қилич солмоқ бўлсанг, нега тоғ тиғига хобгоҳ ясадинг?» Най-манхон кўб жойдан яраланган эди. Жавоб бергудек ҳолатда эмас эди. Шунда Қўзи меҳтарларга қарата деди: «Эй, олийжаноб номдорлар, шоҳ жафолар заҳмидан ўлмокда. Унга вафо қилмоқчи бўлсак, ҳаммамиз бир бўлиб, ёвга ташланайлик. Найманхонни тинч қўяйлик. Улар пастга тушдилар. Нарра шердек жангга кирдилар. Улар жангда ҳалок бўлдилар. Шоҳ уларга қараб: офарин айтарди. Ким шулар каби меҳтарларга эга бўлса, сонсиз душман унга ҳечдир. Найманхон тирик қолганлар жонидан умидини узади. Ўша тун мўғул сипоҳи барчасининг тириклик дарахти йиқитилди. Дунёдан бехабар Найманхонни ташлаб кетгач, яраларидан қон кетавериб, ҳолдан тойди. Яраси кўплиги ва кўп қон кетганидан Найманхон танидан жони чиқиб кетди. Бу дирамгоҳ (очкўз) танидан жон чиқиб кетди. Лекин, шоҳлар каби яқинлар ва сипоҳига Наймандек ғамхўр шоҳ бўлмади. Дунёдан элини ташлаб хон ўлмаганди. Ҳар икки шоҳ сипоҳй ҳашами билан, оламдан кўз юмдилар. Най-манхон сипоҳи томонидан ўлдирилгач, Кушлук майдонни ташлаб йўлга тушди. Бунга парво қилмай, яшиндек ўз амакиси томон жўнади. Амакисига отаси ўлимидан хабар берди. Ғуссадан сайрни йиғиштириб қўйдилар.
Найманхон ўша жангда кўп жойдан оғир заҳмдор бўлиб, танидан қон кўп кетиши туфайли барҳам еди. Унинг амирлари иттифоқ бўлиб унинг сипоҳсолори Қўзи баҳодир барчаси жангда ўлдирилди. Кушлик, Найманхоннинг ўғли елиб амакиси Буйруқ ҳузурига борди ва воқеадан уни хабардор этди.
СОҲИБҚИРОНИ АЪЗАМ ТЕМУЧИН ҚООНИ МУАЗЗАМНИНГ МАКРИТ ҚАВМИ ПОДШОҲИ ТЎҚТОБЕКИ БИЛАН ҚИЛГАН ЖАНГИ ЗИКРИ
Соҳибқирони аъзам Темучин қоони муаззам Найманхон билан бўлган жангдан фориғ бўлиб, найман қабилалари ва қавмлари, Найманхонга тобеъ (халқ) ларни ўзига мутеъ ва фармонбардор қилди. Ўша кезлар макрит хони Тўқтобеки саркашлик ва гардантоблик кўрсатиб, мухолифлик изҳор этди. Шу сабабли соҳибқи-рони аъзам Темучин қоони муаззам унинг диёри томон юрди ва бир ҳамла билан макрит подшоҳи Тўқтобеки лашкарини тор-мор келтирди. Назм <мазмуни):
Уруш бонги бир нави тиндики, Кўҳи Қофдан семурғ учиб кетди. Жанг майдонига тулпорини сурдики, унинг гарди ой рухсоридан бўса олди. Ботирлар жилавни қўйиб бердилар: Тўқтобекини гаровга чорладилар. Найза ниши ва қилич селпиш билан баданларга ниқтай бошладилар. Отилган ўқ чийиллаши ботирлар қулоғида ювилиб, рангсиз ҳолда қолди. «Жар-жар» садолари сарсари ўйнаб, лашкар бошига келиб сингарди. Ботирлар этаги, ёқа ва зиреҳидан юзлаб чок(гиреҳ)лар жонда очиларди. Каманд ҳалқалари сиқуви саф бузувчи девлар каби бандга туширарди. Маст паҳлавонлар қўлидан оёғигача Тўқтобек сарпанжасидан шикаст топарди. Жангдан умид қўлини ювиб, лоф майдонидан пушаймон бўлиб чиқишарди. Ўз бошини олиб бир чеккага судраларди. Уни бу маъракада бошқа кўрмас-дингиз. Сабабсиз бўлмаган бу ҳамласида Темучин жанг майдонида Тўқтобекининг эсини олди, гардини чиқарди. Макрит қавмининг барчасини ўзига эл қилди.
Тўқтобеки Темучин жангидан дил олдириб қўйгач, қочиб, ўғлини олиб Найманхоннинг биродари Буюруқ ҳузурига келтирди. Соҳибқирони аъзам Темучин қоони муаззам ул ердан тангит мамлакатлари сари йўналди. Ул мамлакатни Қошин ҳам дер эдилар. Назм (мазмуни):
Шоҳ Макрит (қавми) ишидан тинчигач, тангит (қавми) ўлкасига қўшин тортди.
Йўл асносида соҳибқирон аскарлари қалъада берки-ниб ётган Тойир Осунни қўлга олиб, соҳибқирони аъзам ҳузурига келтирдилар. Қошин (шаҳри) га етганда унинг қалъасини қаҳран бўйсундириб, ер билан яксон қилдилар. Назм (мазмуни):
Қошин вилоятини босиб, ғорат қилди, кўплаб молу мулкни қўлга киритди.
Темучин қоон эл бўлган қавмларни лашкарига қўшиб олди. Қаттиқчилик ва заҳматдан уларни осонликка ва неъматга етказди. Саркашлик қилган ҳар бир кимсани қавми билан тиғдан ўтказди. Токи шу йўл билан турку мўғул қавмлари ва улусини ўзига эл қилгай. Уларга эл олдида ёрлиғ ва пойза бериб, уларни нўён, ҳазора, сада, панжа унвонларига кўтарди. Ҳануз ўша насақ барча муносиб дастури билан улар авлоди ва зурриёди ўртасида боқийдир.
СОҲИБҚИРОНИ АЪЗАМ ТЕМУЧИН ҚООНИ МУАЗЗАМНИНГ ҚУРУЛТОЙ ЧАҚИРГАНИ ВА ЧИНГИЗХОН ЛАҚАБИНИ ОЛГАНИ ЗИКРИ
Муборак ражаб ойи (в.48 б.) сана 602 ҳижрий, мутобиқи борс йилида Жамшед наййири аъзами Офтоб шарофатли ва ожизлар бошига ҳашамат байроғи ва азамат яловини кўтарган бир вақтда ва табиат султони мансуб қувватларини боғ-роғларга оройиш бериш учун фармон берганда. Назм (мазмуни):
Тоғу тошда баҳор хуррамлигидан гулу лола бўй ва ранг таратарди. Чашма лаби ва ўтлоқ юзи севгили ёр юзи ва лабидек бўлган эди. Тоғу даралар гулу лола билан қопланган эди. Гулу лола даҳани шудринг (жола)га тўлганди. Замин кўм-кўк, замон хуррам эди. Жаҳон соҳибқирони буюрди: оқ байроқ тикишсин; сипоҳ Тангри иқболидан зафарга машг кўргуздилар. Ҳар чеккадан қурултойга йиғилишсин. Қоҳину улуғлар саройга келишсин. Соввун келтириб соврун ейиша-ди; суюрғол кўрурлар, ўрун олурлар.
Соҳибқирони аъзам Темучин қоони муаззам қурултойга тайёрлик кўришга фармон бергандан кейин, ҳар томонга, элу улусларга эвундовчиларни жўнатди. Аммо, мўғул луғатида улкан жамъият ва азим тантанани қурултой дейилганидан, шундай қилинди. Соҳибқирон амри билан унинг барча фарзандлари, амиру нўёнлари ва жамеъи аркони давлати тўққиз пояли оқ туғни гардунга соя солиб турган пойтахти даргоҳига қададилар. Атроф-теваракнинг барча халқлари тумон, ҳазора, сада, панжалар ҳар бири ўз рутбасига биноан соввун келтиришди ва соврунлар олишди. Соҳибқирони аъ-зам суюрғолларидан ўз миқдорларига яраша 12 қўрда ўрин-ларига ўлтирдилар. Шул вақтда Хусрави гетиситон ғояти бахтиёр ва комронлигидан жаҳонбонлик тахтига ўлтириб, шаҳриёрлик тожини комкорлик бошига қўйди. Хонлик сари-ри, хоқонлик тахтига ўрнашди. Мажлис ҳозирлари, мўғул элу улуси, оғаю ини, ота ва ўғил, кичигу улуғ мартабаларйга мувофиқ тиз чўкиб, ўлжомиш ва тобуғ кўргуздилар. Барча-нинғ тили дуою сано учун очилиб, таъзим қоидаси, иззат икром йўриғини бажо келтирдилар. Назм (мазмуни): Соҳибқирони Темучин амри билан унинг даргоҳига коҳину аслзодалар йиғилди. Шоҳ қурултойига келдилар. Ҳар томонда сипоҳийлар саф тортишди. Кўрага сози ва буғчи дамидан, туғчи кафидан (туғ) тушиб кетди. Оқ туғ тўққиз поя юқори кўтарилди. У нур сочувчи офтобдек дарвозадан товланади. Бахти бедор Темучин саодатли тож кийиб тахтга ўлтирди. Ҳар томондан буғчи ва улжорчилар келиб тиз чўкдилар. Жарчи устига жарчи (чақирарди). Мўғул элу улуси қавмларидан оға-ини, отаю ўғиллар хосу авом саройга келишди. Издиҳом (кўп одам йиғилгани)дан кичикроқ маҳшар бўлди, деярли. Ясовул халқни ҳар тарафга ўтқизиб, саф торттирди. Халқ қурултойига ҳар тарафдан жой олди. Аванғору жавонғорга ўн икки қатордан саф тортишди. Ясовул ҳар бир сафни қўрларга ажратди. Унинг ишига оқиллар таҳсин ўқиди ва маъқуллади. Бу саф тортган юлдузлар шоҳ учун эди. Олам маҳтоби (ёруғлиги) ой туфайли бўлганидек, Ақл кучидан офаринга сўз очдилар ва халқ унга таъзим қилди. Келганларнинг барчаси унга дуо ва сано ўқирди.
Соҳибқирони аъзам Темучин қоони муаззам хонлик тахтига ўлтиргач, даргоҳ халқи ва сарой аҳли 12 қўр ўринда саф боғладилар. Халойиқ издиҳоми ғалаёнидан ўз ўринлари-га ўлтирдилар. Айтишларича, ўша кезларда ул ноҳияларда бир киши бўлган, аср бадлойларидан, уни мўғуллар тибб тангри деб атаганлар. Ўзбак улуси Яланғоч ота дейишарди. Унинг оғзидан чиққан ҳар бир сўз шу ондаёқ воқеъ бўларди. Унинг ҳақида айтишадики, тоғу тош дараларда яланғоч кезаркан ва совуқ шиддатидан ва иссиқ ҳароратидан асло ва қатъан ибо қилмаскан. Ҳеч ким билан алоқа қилмасди. Турли лаҳжаларда сўзларди. Халққа тушунарли бўлган ҳар бир сўзи, албатта шу заҳотиёқ амалга ошарди. Шу бир лаҳзанинг ўзида ҳам йиғларди, ҳам куларди. Баногоҳ, ул ҳазрати оллоҳ жолиси маҳзуби наъра урганча ва йиғлаганча ва ўйинга тушганча ўша тўпланганларга яқинлашиб, ёнидан ўтган ҳар бир кишига қадимий одат бўйича (в 486) ўзича нималардир деб соҳибқирон дарбори эшигидан кириб, соҳибқирони аъзам Темучин қоони муаззам тахтига яқинлашар, айтардики, ҳаққи субҳона ва таоло бу кеча мени хабардор қилдики, рўйи заминнинг аксарини Темучин ва унинг фарзандлари ва хешларига топширурмиз. Кўплаб азимуш-шаън подшоҳларни унинг поймоли ва забуни қиладурмиз. Барча улкан маликлар ва муаззам султонларни унга мутеъ ва қарам қилажакмиз. Энди унга Чингизхон деб ном қўярмиз. Минбаъд сен ўзингни Темучин демасдан, мазлумлар додини золимлардан асрагайсан. Назм (мазму-ни):
Бор эди бир хушхулқ келиб чиқиши мўғулдан Тиб тангри деган. Яланғоч, макони тоғ эди. Совуғу иссиғдан тани чиниққан. Ҳеч ким унда тўн кўрмаган. Шоҳми, гадоми ёнида бўлганини билмайди. Гоҳ йиғлаб, гоҳ кулиб юмуши билан банд бўларди. Узуқ-юлуқ гаплар айтарди. Тутган йўли зоҳирда тескаридек. Лекин деганлари қазо одамлариникига ўхшайди. Соҳибқирони бузург, барча турк саодатлилари бошлиғи Темучин қурултойга чорлаган бир вақтда, мўғуллар тезда тўпландилар.
Суюрғол совруни ва қўрдан ўрин олиш учун сардорлар баланддан ўрун олдилар.
Ясовул даргохда ясов ясаб, ўрин учун нишон талош эди. Халқ қўр тортиб бўлгач, пишқирганча қандайдир Тиб тангри етишди. Ўйнаб, кимга яқинлашса, бир сўз деб, боргохдан чиқиб, шоҳ ҳузурига кирди. Деди: «Кеча Тангри менга хабар бердики, жаҳонга янги насоқ қилурман, жаҳон мулкини Темучинга бергум. Унга Чингизхон номини берамиз. Олам подшоҳларини унга тобеъ қилурмиз. Қўр тузган вақтингдан бошлаб, шуни билки, тангри сенга адолат қилиб, кўпчилик мулкларни сенга берди. Энди сен яловингни баланд кўтариб, одил қадам ташла. Золимлардан мазлумлар додини қутқаз. Келиб чиқишинг гадо бўлса ҳам жаҳонни нопоклардан тозала, фосикларни йўқот. Айш аҳли косасига тупроқ ташла, хашакка тортинмай ғазаб ўтини қўй. Саркашларнинг бошини кўм, жаҳонни нопок жинслардан тозала, Подшолар боши оёғинг тупроғи бўлур. Худо жойингни подшолар тожида белгилайди. Тангри номидан айтаман сенга бу розни, Ҳақ амридан чиқмагин, сени Чингизхон деб атайман. Энди Темучин эмассан». Бу гапни эшитганлар эгилиб, ер ўпдилар. Ҳаққа илтижо қилиб, пешоналарини ерга теккизди-лар. Мадҳ этишга бошладилар, ғулғула кўтардилар. Ҳамма уни шундай (Чингизхон) атай бошлади. Шу янги ном билан табрикладилар. Гумон аҳлидек сўз ўғриси бўлма. Шуни бил соҳибҚйрон Темучин. Осмону замйн танғриси ҳукми билан шу дамдан Чингизхонсан. Шу жиҳатданки «Чингизхон»нинг маъноси туркийда шоҳлар шоҳи деганидир.
СОҲИБҚИРОНИ АЪЗАМ ЧИНГИЗХОНИ МУАЗЗАМНИНГ НАЙМАН ПОДШОҲИ НАЙМАНХОННИНГ БИРОДАРИ БУЙРУҚХОН УСТИГА ЛАШКАР ТОРТИШИ ЗИКРИ
Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззам қурултойдан фориғ бўлгач, дарҳол найман подшоҳи Найманхоннинг биродари Бутуқхон томон ҳаракат қилиб, илғор томон шошилди. Уз хослари билан Буйруқхон шикор қилувчиларни томоша қилиш билан машғул, замона ҳоди-саларидан ғофил бўлган пайтда соҳибқирони аъзам лаш-кари ўша саҳрода унга яқинлашди. Шикордорларини ўраб олиб, қўмарға ташлаб, ажал домига асир қилдилар. Назм: (мазмуни):
Яшин чақнаши тангри ҳукмидан, шикор жойида хослар учун ҳўкизларга тоғу дарада ҳужум қилди. Йиртқич шер қили-ғидан бехабар шерлар чангалига тушди. Кўзи очилгач у ер-да кийикдек сўйилди. Жони чиқиб, тани гурсиллаб ерга тушди.
Буйруқхон қатл этилгач, барча хотину болалари, гала ва сурувлари ғоратга кетди. Бу воқеадан хабар топгандан кейин Кўшлукхон дили амакиси ғамига тўлиб, Тўқтобеки, макрит қавми подшоҳи ҳузурига жўнади. Тўқтобеки соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззамга қарши урушишдан қочишга қарор қилган ва Буйруқхонга яқин жойларда яшаб юрарди. Қўшлук-хон Тўқтобеки билан бирга қочдилар. Ўша кезларда тангут аҳ-ли яна мухолифлик қила бошлади. Сохибқирони аъзам бундан хабар тогшб, улар диёри томон йўналди. Назм (мазмуни):
Ҳамма адоват қиличини яланғочлади. Яна Тангут (қавми) аҳилликка хилоф иш тутди. Бу гап соҳибқиронга етдики, тангутлар сенга қарши қўзғолибди. Соҳибқирон Чингиз шу лаҳзадаёқ тангутларга қарши ҳисобсиз лашкар тортди. Қисқа вақт ичида уларнинг ишини саранжом қилди. Уни Валихон чорлаган эди. Тангутлар ўлкаси бутунлай таслим бўлди. Ундаги барча чўпонлар, подалар унинг қўлига ўтди. Ғазаб билан хунрезлик қилди. Қирғиз номдорлари Чингизхонга бўйин эгиб, пешқашлар билан келдилар ва шоҳ итоатига шай турдилар. Шоҳ қирғизу тангут устига юришдан қайтгач, унинғ сипоҳи саноғига етиб бўлмас даражада кўпайиб кетди.
Соҳибқирони аъзам Тангут мамлакати ишларини саранжом қилгандан сўнг қирғиз диёри сарҳади сари йўналди. Ул ерга етишгандан кейин қирғиз қабилалари бузурглари барчаси пешкаш ва соврунлар тортиб, тобеълик қадамларини итоат жодасига қўйдилар.
СОҲИБҚИРОНИ АЪЗАМ ЧИНГИЗХОН МУАЗЗАМНИНГ МАКРИТ ҚАВМИ ПОДШОҲИ ТЎҚТОБЕКИ ВА НАЙМАН ПОДШОҲИ НАЙМАНХОННИНГ ЎҒЛИ КУШЛУКХОН УСТИГА ЮРИШИ ВА УЙРОТ, ҚОРЛИҒ ВА УЙҒУР ҚАВМЛАРИНИНГ БЎЙСУНДИРИЛИШИ ТЎҒРИСИДА
Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззам тангут ва қирғиз ташвишларидан қайтди. Унинг сипоҳи сону саноқдан ташқари кўпайди. Қиш фаслида барча ясов ва лашкарларини тўфондек Тўқтобеки ва Кушлук трмон тортди. Назм (мазмуни):
Макрит қавми шоҳи Тўқтобеки шердил киши эди. Ботирлар хунидан эди чоғари. Самур терисидан эди лашкарининг кийгани. Ўлкаларда фитна қўзгарди. Ҳийла қилиб жангдан қочарди. Бу борада Кушлукдек илдам эди. Ардиш сарҳадида хавфсираб кезарди. Шаҳаншоҳ жим, мўру малахдек сипоҳининг у билан иши йўқ эди. У қўзғолиб, Тўқтобеки ортидан равон бўлди. Йўл асносида ким олдин етиб келса, уни ўқдек яширарди. Бу юришда зафарли шоҳ уйрот қавмидан қўловуз танлаган эди.
Урушлар билан тўла бу юришда йўл асносида баланд мартабали шоҳ сипоҳининг гарди уйрот қавми устига етишди. Уйрот қабилаларининг барча сардорлари (в 50а) итоат камарини белларига боғлаб, соҳибқирон қаҳри камонидан тўғри ўкдек қочиб, ўз нусрат фавжлари кешига етишдилар. Соҳибқирон зафарасар лашкарига йўл кўрсатиб Макрит қавми подшоҳи Тўқтобеки ўрдуси сари етдилар. Лашкар дарёси Гаравгоҳ ва Говсар мавжидан жўшга келди. Тиғ зарбининг суви мавжи ва найза тиғи талотуми шундай баҳодирлар томирин қирқардики, кўз ёши қонини ноком диловарлар мужгонидин оқизарди. Ўша мавзеъда бир қазо ва қадар хонаси камонидан ўқ чиқиб, Макрит подшоҳи Тўқтобекига етди. Жисмидан руҳ қуши учди. Назм (мазмуни):
Икки лашкар денгизи тўлқинланиб, Гаравгоҳ мавжини авжга миндирдилар. Ботирларни барқуба ва говсарлар билан тўлқин каби қирғоққа сурдилар. Симоб рангли шамширлар селпинишидан бошлар қошга қадар қонга ғарқ бўлди. Ўша жанг куни камонлардан отилган қаҳр каби ўқлар учиб, қалқон сиртидан юзларга бориб санчиларди. Қора лашкар сафини бузарди. Тўқтобеки ботирлари орасида мардликда бири ўзини кўрсатди. Тепаликлар оша от сурди ҳар томонга, Лекин бу ажал билан ўйнашиш эди. Қалқонингга ўқ агар тегса, билки жигарингга ҳам тегади. Агар тешиб ўтиб юракка тегса, бир йўла ишингни ҳал қилади. Қазо қўнғурлиги у жанг майдонида белак билан жонларга чукур қазиди. Ногоҳ Тўқтобеки камоннинг икки зоғига дучор бўлди. Ки-йикни кўрган паланг каби, ўз оти унинг заволи бўлди. Чочий камони икки қулоғини сийпаб, бармоғини елкасига тиради. Қазо ўқи шастидан бир йўла чиқиб, Тўқтобекини бақо дун-ёсига жўнатди. У ерга қулади, қон пишқирарди. Макрит қав-ми ҳаммаси фиғон тортди. Элу улусидан фарёд кўтарилди. Жанг майдонида кадарни қазо дейишди. Шер билан оҳу олишганидек, ясовул ўзини дардга дучор қилди.
Йилон йилига мувофиқ келувчи 605 йилда Тўқтобеки эли (в50б) аксар лашкари диловарлари ҳамроҳлигида қатл этилди. Макрит қавмининг қолган-қутгани Соҳибқирони аъзам лашкари томонидан ўраб олинди. Найман қавми подшоҳи Найманхоннинг ўғли Кушлукхон ўз улуси бўлган Макрит қавми Тўқтобеки ва баъзи диловарлари билан бирга Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззам муборизлари майдонидан адам диёрига юз қўйганларини кўриб ноиложу ночор қочишга қарор берди. Бешболиғ йўлига қарохитой подшоҳи Гурхон ҳузурига жўнади. Чарчаган қавмлари эса тарқалиб кетдилар. Назм (мазмуни):
Тўқтобеки йўқлик дунёсига кетди. Лашкари тамоман қатл этилди. Ундан баъзи ярадорларигана омон қолди. Баъзи бирлари эса қочиб қолишди. Катта бир қисми асир тушди. Улар орасида амиру вазирлар ҳам бор эди. Макрит қавми тўда-тўда бўлишиб, Соҳибқиронга эл бўлди. Бу аҳвол ҳақида Кушлукка хабар етди, у эса ночор қочишга мажбур бўлди. Омон қолиш ёки жони ширинлик қилиб, Гурхонга (ёрдам сўраб) илтижо қилди. Гурхон кўринишига бо-ришнинг иложини қилди. Кўпгина туҳфалар эвазига паноҳ топди. Ўз совғаси туфайли шоҳона суюрғолга эга бўлди. Иқболи қуёши чеҳрасида барқ урарди. Уни Гурхон ўз фарзандидек қабул қилди. Ўз қариндошининг мартаба.си-ни кўтарди. Ойдек қизи билан унинг дилини хуррам қилди. Шу билан уни бошқа одамлардан ажратиб, ўзиники қилди. Куёвлик билан уни сарфароз этди. Бунга ўхшаганларни истаганича кўнглини очди.
Найман подшоҳи Найманхоннинг ўғли Кушлукхон Қорахитой диёрига етгандан кейин Гурхон кўринишига савғо кўтариб борди, Гурхон марҳаматли қўлидан суюрғол (ёрлиғини) олди. Гурхон Кушлукхонни эъзоз-икром билан ўз ўрдуси томон бошлади, хурсандчилик изҳор этиб, ўз қизини унга узатди. Кушлук Гурхоннинг куёвлигига мушарраф бўлди ва Гурхон давлати соясида бир неча кун осудаликда бўлди. Назм (мазмуни):
Кутилук ўз хослари билан қочиб, Бешбалиғ томон йўналди. Найман халқидан бўлган Макрит элининг бир гуруҳи Чингизхонга эл бўлди. Шу иқболли фатҳдан бутун турк қавмлари авлоди ларзага келди. Ҳар тарафдан эл-эл бўлиб кела бошладилар; улус ва қабилалар селдек оқиб денгизга қўшила бошладилар. Қорлуғ қабиласи бошлиғи Арслонхон биринчи бўлиб, Соҳибқирон даргоҳига келди. Кейин дилғут ва дайфур улуслари келди ва Чингизхон ҳузурида пойбўслик қилди. Қолган қабилалар ҳам ул шоҳга мойил бўлдилар. Саноқсиз улус сардорлари аждаҳо ва илондек сарой томон соврунлар билан қела бошлади. Токи ҳрқонга манзур бўлиб, унинг паноҳида хавф-хатареиз паноҳ топгайлар. Идиқут биринчи бўлиб хон хизматига бел боғлади.
Кушлук қочгандан ва найман элу улуси батамом мутафарриқ бўягандан кейин, уларнинг баъзилари соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззамга қўшилдилар. Бир дастаси ўз ҳийлалари латифлигидан ўзларини ҳар тарафга уриб, қатлдан қутулиб қолдилар.
Шу орада турк авлодининг азимушшаън ҳоқонларидан қорлуғ қавми подшоҳи Арслонхон ўз қавму қабиласи, сонсиз лашкари билан эл бўлиб Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззам ҳузурига келди. Бу улкан ғалабалар Чингизхонга муяссар бўлганидан сипоҳ сардорлари ва қавм бошлиқлари-нинг ҳар бирига суюрғол бериб, ўринлар таъйин қилди, эътиборли совринлар қўйди. Ўйғур қавмининг подшоҳи Идиқут эди. Уйғур халқи ўшанда уларга подшо бўлган кишини Идиқут деб аташган.
6) Идиқутнинг маъноси туркий-уйғурий луғатида давлат соҳиби (худованди давлат)дир. Ўша вақтда Идиқут Гурхонга мол тўлаган. унга тобеъ ва қарам бўлган. Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззамнинг қорахитой Гурхони билан мухолиф бўлгани овозасини эшитган (Идиқут) номи Шовугум бўлган Гурхон доруғасини Қорахожа мавзеъида қатл этиб, Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззамга келиб қўшилди. Назм (мазмуни):
Идиқут шоҳ бўлса ҳам, Гурхон ундан хирож оларди. Ўртада турган доруғаси Шовугум деган киши эди. У уйғурлардан қўй сурувлари учун хирож йиғарди ва Гурхон ҳузурига элтарди. Идиқут ва ўнинг қавми чор-ночор Шовугумга бўйсунарди. Бошқа бир илож қилолмасдилар, шу тарзда кун кечиришарди. Бу Чингизхони Соҳибқироннинг Найман лашкари устидан ғалабасигача бу ҳол давом этди. Уйрот, Макрит ва бошқа улуслар ўз подшолари билан ноғора чалганча, қорлуғ сипоҳи, туғлари маҳчасини ою-қуёшгача кўтарганча келарди. Жомуқо, солжуют, чуют, орлот, барлос, тойчуит, дўрмон, баҳрин, қўнғирот, тотор, қўнғон, жожирот, дарёту, қопқин, юргин, жалойир, қўнғургин подшоҳлари ўз сипоҳлари билан Соҳибқиронга келиб қўшилдилар. Иқболли бу фатҳу зафардан давлат ноғорасининг овозаси янада баланд бўлди. Кўрка садолари ҳар ерга етарди. Уйғур Идиқут балорагини тортиб, Гурхонга ғазабидан, Соҳибқиронга меҳридан жўшиб, дилидан интиқом сўзларини чиқарди. «Адоват қиличини ғилофидан суғуриб, Қорахожа ерларида қаҳри тиғидан Шовугум бошини олиб даҳр тупроғига ирғитди. Хитой одатига хилоф равишда ноғора-сурнай чалишни буюрди. Буғ ғуруллаши ва ноғора овозидан, ҳар жойнинг элу улуси ҳаракатга келди. Чопишиб Идиқут дарвозасига келдилар. Бу иш Керувтут хоҳиши билан бўлди. Сипоҳ бошлиқлари бирлашиб ёпирилиб кирдилар ва Идиқутдан шундай сўзларни эшитдилар: «Кимки Чингизхонга ёв экан, мендан омон қутула олмайди. Энди мен унинг йўлидан бораман, хизматини қилурман. Ким унга қарши экан, жанг куни мену қиличу майдонни кўргуси. Саркашлар бошини тупроққа отгум, кўзларин ўйгум. Найзадек унинг хизматига бел боғлагайман. Душман жигарини тиламан. Мен Темучин қоон хайрихоҳи, уни Чингизхон дейишади. Идиқут Шовугум бошини олди, барча томонга хабар қилди. Соҳибқирон бу хабарни эшитиб, дили ғам-ғуссадан фориғ бўлди.
Уйғур подшоҳи Идиқутнинг қорахитой Гурхони билан Соҳибқирони аъзамга муҳаббати туфайли мухолифлиги Гурхон доруғаси Шовугумни ўлдиргани овозаси Чингизхони муаззам қулоғига етгач, Соҳибқирон элчиларига тезда манзилу марҳалаларини ўтиб Идиқутни олий даргоҳга келтиришларини амр қилди. Назм (мазмуни):
Уйғур юртига бир кишини инъому эҳсонлар билан элчи қилиб жўнатди. У билан шундай хабар йўллади. «Эй саодатли, сени бахтли кўриш ниятим. Биз томонга дўст сифатида қадам ранжида қилгин. Сени кўриш иштиёқидаман». Шоҳ фармони билан элчи жўнади. Дарҳол йўлга равона бўлди.
Элчи Соҳибқирони аъзамдан рухсат олиб, уйғур юрти сари Идиқут ҳузурига (В52а) елди. Йўл босиб, етгач, Соҳибқирони аъзам иноятномасини Идиқутга етказди. Назм (мазмуни):
Элчи Идиқутга номани бергач, уни ўпиб бошига қистирди. Номанинг ёзилишидан меҳр нақши гулини терди. Хатининг хушбўйидан меҳри муҳаббат туйди. Номани очиб ўқиди. Суюрғол берилгани хабарини билиб, ҳамду сано ўқиди. Шоҳнинг йўқлаганидан Идиқут шод бўлди. Уйғур заминидан шоҳ ҳузурига жўнади. Шоҳга лойиқ қўрган хазинасидаги ганжларни олди. Заржома, ҳарир, гавҳар қадалган кулоҳ ва тожни, минг бош юк оти ва този ит, саноқсиз ғулом ва канизак, шунқор, тайғур, лочин, қимматбаҳо зеварлар ҳисобсиз, офтоб нуридаги зарралардек эди. Жубба, жавшан, кийим, қалқон ҳисобсиз ва зар билан безатилган эди. Денгизу кон қаъридагича жавоҳир, Яман омборидан ҳисобсиз синжоби, олтойи, қоқим, самурий жуббалар беш юз мингдан ортиқ, туялар қатори 50 минг эди.
Хитойи дебо даста-даста, Ҳитой мушки ортилган табла иккита эди. Ортилган лаъл оғирлигидан юк ҳайвонлари оёғи эгиларди. Ана шу нарсаларни у тортиқ қилди ва хондан илтифотлар кўрди. Соҳибқирон фармони билан тўқсабо Идикутни ўрнига ўтқазди. У ўрунғурдан жой олгани учун суюрғол улушига сазовор бўлди. Шоҳона инъомдан сарафроз бўлди ва узоқ йўл ранжидан ариди. .
Соҳибқирон элчиси уйғур диёрига етгач, Идиқут билан кўришди ва Соҳибқирон номасини Идиқутнинг қўлига топширди. Идиқут Соҳибқирони аъзам Чингизхони му-аззамга бўлган ихлос одоби ва мувофиқлик иззат шароитини бажо келтирди. Турли ҳадя ва туҳфалар кўтариб Соҳибқи-рони аъзам мулозаматига жўнади. Йўл юриб, олий ўрдуга етди. Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззам кўринишига сазовор бўлиб, бисёр пешқаш ва саноқсиз совринлар ўлжамиши кўргузди.
Соҳибқироний қўр ўрнига ўлтириб, ўз меросий улусини суюрғол тарзида олди. Иккинчи бор кўринишда қабул қилинганда уйғур хони Идиқутдан Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззам йўл ранжи ва ҳаёт машаққати ҳақида сўради. Яқин кишиларига подшоҳона инъому эҳсондан имтиёзлар бағишлади ва (йиллик) моли-даромадидан савол сўрди. Гурхон билан мухолифлик ва Соҳибқирон дўстлари билан мувофиқлик қилганига таҳсинлар ўқиди (в.52б). Навозишлар қилди. Қимматли ташрифоти хисравонага лойиқ топди. Яхши подшоҳлар Орасида хос хилъат билан эъзозлади. Назм (мазмуни):
Дутминга кўриниш навбати етганда Идиқут хитой туркларига ўхшаб, зафарли шоҳга таъзим учун ўлжомиши тариқида бошини эгди. Ғуломлар тўдаси билан бирга хизматга бел боғлади. Биринчилардан бўлиб икки бор соврин тортди. Соҳибқирон Чингизхон даргоҳида гўё адаб доирасидан чиқди. Турк авлоди ҳукмдорларининг бошлиғи буюк подшоҳ Темучин қоондир. Рангин мева ва моҳитоб сингари ҳисобсиз суюрғоллар инъом этди. Хос ташрифи билан йиғилганларни хушнуд этди. Уларнинг ҳолини сўрди. Шоҳона лутфлар билан қаради. Гапимга хоҳ инон, хоҳ инонма шунда Идиқут ер ўпди. Шоҳни улуғловчи мадҳлар. ўқиди: жаҳон шаҳриёри номига дуо ўқиди. Савсандек тилини бурро қилиб, деди: «Эй мағрур шоҳ, меҳринг тортиб узоқйўл босдим, Ҳузурингга узоқдан келдим. Сенга раҳматлар бўлсин сурнайдек ўртангандан раҳмат. Сенга хайрихоҳнинг умиди шу. Ўғлимни шоҳ номига топширурман. Карам юзасидан ўғлимдек билурман. Бошқа борада туғишгандек бўлурман. Ботирлар орасида мақсадга етсам, қулдек ўнглим тўқ қилиб югурарман. Қулларингдан бири ўрнйда кўрсанг, одамларингга чокарлик қилурман!» Шоҳ унинг нима деётганини тушунди. Дедики, менга жуфт изламоқда. Уни ўғлим деди-ю, жуфтини берди. Ўзига куёв қилди ва шод қилди. Идиқут кўрагоний қабо кийиб, шоҳга қуллуқ қилди. Чингиз, мўғул тартиби бўйича катта тантана уюштирилди. Одамлар оғзида Идиқут Чингизга кўрагон бўлди, деган гап. Қирқ кун карнай-сурнай билан тўй қилдилар. Узоқ-яқиндан халқ келарди. Тўрт улкан ўчоқ қазишди. Тўрт тавила қўй сўйишди. Ўша атрофдан ким ўтаётган бўлса Чингиз зиёфатидан баҳраманд бўлди. Халққа турли мол беришди ва танга сочишди. Токи икки шаҳзода никоҳини ўқиганларича.
Уйғур қавмининг подшоҳи Идиқут адабу ихлоси зиёдалигидан Соҳибқирони аъзам назарида манзур бўлди. Иккинчи бор кўринишга келганда Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззам кўрагонлиги, яъни куёвлиги шарофатли хилъатига мушарраф бўлди ва яқинлари орасида имтиёз топди.
СОҲИБҚИРОНИ АЪЗАМ ЧИНГИЗХОНИ МУАЗЗАМНИНГ ХИТОЙ ПОДШОҲИ ОЛТОНХОННИ ЙЎҚОТМОҚҚА КИРИШГАНИ ЗИКРИ (В.53а) ВА ХИТОЙ МАМЛАКАТИНИ БЎЙСУНДИРГАНИ КАЙФИЯТИНИНГ БАЁНИ
Хитой подшоҳи Олтонхон қисқа воқеаси шундан иборатки, Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззам давла-тининг юлдузи зуҳуридан аввал, аждоди давлати даврида қудратли шаҳзодалардан Ҳамуқа ибн Сарқад ибн Хирқа-лингум ибн Қойдухон ибн Дутминхон ва Угин тарқоқ ибн Қўйлухон ибн Туминахон ибн Бойсунғурхон ибн Қойдухон йбн Дутуминхонни авфу узрларига қарамай олиб келтирган эди. Ҳар бири ўз жойида ибо топди.
Шул вақтда Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззам ишлари юришиб кетди, лашкари беҳадду андоза бўлди. Яхши қуролланган бир фавж сипоҳини ўзининг аъло мартабали ўрдусининг муҳофазаси учун тайин қилди. Чексиз лашкари қоҳираси билан Хитой мамлакати сари йўналди. Назм (мазмуни):
Соҳибқирон Чингизхон фатҳу зафар қучган дамда, рикобида унинг шарафига иқболу нусрат каби зафар 1-уломлик қилиб турганда ҳар тарафдан лашкарлар келиб (қўшила) бошлади ва унинг хизматига ҳозир турди. Бахти зафар умиди бериб турганда Хитой мулки сари юз бурди.
Соҳибқирони аъзам у ерга етгач, андак замонда етмиш тумандан ташкил топган Ҳурбахт вилоятини мусаххар этди. Мисқин шаҳрини ҳам тасарруфига киритди. Ул мамла-катнинг муаззам шаҳарларидан бўлган Туйкайк шаҳрини хароб қилиб, амирлари ва лашкарларини Хитой шаҳарлари-ни тасхир қилиш учун ҳар тарафга равона қилди. Назм (мазмуни):
Унинг сипоҳи ҳар шаҳарга йўналди, уларнинг ери ва атрофи чангини чиқарди, бир неча шаҳарни амиру шаҳзодалар қаҳр билан эгаллаб, вайрон қилдилар. Икки юзга яқин қалъа ва шаҳарни оёқости қилдилар (вайрон қилдилар).
У ердан Хитой тахтгоҳи Чингду шаҳри томон қараб юрди. Зероки, Олтонхон хитойи ул ерда эди. Олтонхон Чингизхон таважжуҳидан огоҳ бўлгач, ўз амирлари Кевкик, Баркек, Туншоҳ ва вазири Жингшонг билан машварат қилди. Назм (мазмуни):
Чингизхон юртни хароб қилди, биз билан савашмоққа шитоб билан келмокда. Биз не қилдик энди: сулҳ сўрайликми ё жанг қилайлик?
Олтонхонга Жингшонг деди: Назм (мазмуни): Энди жангдан кўра сулҳ афзал. Замона сирларини билиб бўлмайди. Бу дунё жанг кунида бизга душманлик қиладими, ё меҳр кўргизишини ким билади?
Биз бу борада сулҳ тузсак, савоб бўларди, бошқа фикрдан қайтмоғимиз лозим. Хитой подшоҳи Олтонхонга унинг бу раъйи мувофиқ келди. Сулҳ тузиш учун Чингизхон ҳузурига элчи жўнатди. Ўз қизи Ганжурни Соҳибқирон Чингизхони муаззамга берди. Соҳибқирони аъзам Олтонхон хитойининг қизини (никоҳлаб) олди. У ердан қайтиб келди.
Олтонхон ўз мамлакатини нотинч ва паришон кўриб, ўз ўғлини Чангдугаки, мўғуллар уни Хонбалиғ дерлар, ҳисобсиз лашкар билан жўнатди. Ўз отаси қурган Дўртмакка кетди. Уни Интишойи ҳам дейдилар. Назм (мазмуни):
Атрофини қирқ фарсангли (девор) билан ўраб, атрофига яна уч бору қурди. Дарё тарафдан асосини қурди. У ерда сермева дарахтлар кўп эди.
Ўшал дарёни Чангхў дердилар. Кенглиги чандон эдики, тонгдан шомгача кема бор ҳаракати билан бу соҳилдан нарисига бир навбат бориб келарди. Ул шаҳарда мевалар, сарви сайрий, токзорлар бор. ,
Олтонхон Дўртмакка жўнаганда, йўл асносида лашкар-ларидан баъзилари орқага қайтиб Чингизхонга бориб қўшилдилар. Чингизхон Олтонхоннинг кетганидан хабар топиб, ўз тумон амирларидан Мекон менгли ва Шомуқани улкан лашкар ва юлдуз сонли сипоҳ билан Хонбалиғни қўлга киритиш учун жўнатди. Токи қамал қилгайлар. Бир оз муддат ўтгач, уларнинг иши танг бўлди. Уларда Қўвват қолмади. Назм (мазмуни):
Чангду учун озуқа шу даражада камчил бўлдики, жон эвазига ҳам нон топиш амри маҳол эди.
Олтонхон бундан ғам-ғуссада заҳар ичиб ўлди. Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззамнинг амирлари ул шаҳарни забт этдилар. Назм (мазмуни):
Хитойнинг бу пойтахти забт этилди. Кадхудо жаҳон шоҳи истиқболига карвон чопқунчисини жўнатди. Соҳибқиронга дедиларки, бу шаҳар молу зарга тўлуғ бир хазинадир, шу муносабат билан тождор нима деб фармон берадилар;
Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззам Хонбалиғ фатҳи хабарини эшитгач, уч амири Қўнғур, Уйғур ва Хатоқиёни жўнатди. Токи молу хазиналарини кўчириб келтирсинлар. Ул ерга етганларида Олтонхоннинг хазинадори уларга жамъи молу заҳираларини таслим қилди. Уч тахт ҳарири зарбафти чинийни амирларга пешкаш қилди. Қўнғур олмади. Қолган икки амир олди. Ҳар уччала амир хазинадор билан бирга моллар ва хазинани ортиб, Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззам хизматига жўнадилар. Назм (мазму-ни):
Бор гапни шоҳга етказишгач, шаҳаншоҳ Қўнғурдан жавоб беришини сўради: Додинг унга ҳечми, айтгил? Хушмуомала амир шундай жавоб берди: нимадир берса ҳам мен олмадим. Бир луқмаҳам овқатидан қабул қилмадим.
Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззам унинг олмагани сабабидан сўради. Қўнғур деди: агар шаҳар жангсиз ва қамалсиз эгалланганда ва ундаги молу мулк Олтонхонга тааллуқ топганда, нима берса олган бўлардим. Назм (мазмуни):
Лекин Соҳибқирон фармони билан ул улуғлар пойтахтини қўлга киритдилар. Уни хунрезлик ва ўткир шамшир гирдобига ташлади. Ул ноҳиядан қиёмат қўпди. Бир дамда ҳамма асир бўладилар. Ҳамма нарса сўзсиз шоҳники бўлгуси. Ким арпадек нарсани тасарруф қилгудек бўлса, ёки бирор кишини бунга ундаса ким олса, ким берса, шариат ҳукмида гуноҳдир, Чингизхон буни эшитиб: «Жуда соз, ҳеч ким бу даражада соз гапирмаган», деди. Қўнғурга илтифот кўрсатди. Қилган хизматига икки карра ҳақ тўлади. Қолган икки амир гуноҳларини бўйинларига олиб, хатолари учун узр сўрадилар. Бир эксирзода эгилиб, Соҳибқиронга пешкаш келтирди. Бадномлик билан танилганларни шоҳ озод қилди. У подшо даргоҳини тарк этди. Бахшиш малол келмаганларга ҳам шоҳ олтин ва мол бахш этди.
Чингизхон икки йил давомида (в.54б) Хитой шаҳарларини забт этди. Кейин ўз ўрдуси томон қайтди. Савойид баҳодирни Макрит ҳокими Тўқтобекининг биродари Қудвай баҳодир бўлган ва найман заминида турган макрит қавми устига (қўшин билан) жўнатди. У ерга етиб, кейин муҳораба юз берди ва Қудвай бой, Тўқтобекининг уч ўғли ва макрит қавмининг кўпчилиги ўлдирилди. Ул қавмни ғорат қилдилар. У ерлардан қайтиб келиб, Соҳибқирони аъзам ўрдусига қўшилди.
Барғул нўённи тўмот қавми устига жўнатди. Нўён ул ерга етгач, тўмот қавмини тиғ остига олди. Жанг охирида ўлдирилди. Назм (мазмуни):
Сардори Барғул нўённи тумот (қавми) лашкари устига жўнатди. Соҳибқирон Барғул - нўённи ўзига яқин тутарди. Шу туфайли у узоқ йўл босди; Тумот қавмини босқин қилди. Бир жангдаёқ уларни бўйсундирди. Лекин, жанг охирида ўл-дирилди. Бу ҳоддан хабар топган шоҳнинг дили танг бўлди.
Шундан кейин Яғли Кўёнг деганни катта лашкар билан Хитой мамлакатининг муҳофазаси учун жўнатди, Назм (мазмуни):
Шоҳ фармони билан Яғли жўнади, у билан сипоҳнинг кўпи кетди. У беқиёс лашкар билан кетардики, гўё чарх ҳаросда эди. Яғли Хитойга етганда, унинг ерини кезиб, бу ерни анча сипоҳ билан эгаллади, Унинг гардидан кеча-кундузнинг фарқи бўлмай қолди. Хитой халқидан хатолик ўтганди. Унинг куясидан Хитой юзи қаро бўлди.
СОҲИБҚИРОНИ АЪЗАМ ЧИНГИЗХОНИ МУАЗЗАМ ХОТИНУ ФАРЗАНДЛАРИНИНГ БАЁНИ ЗИКРИ
Тарихларда битилганким, хони Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззам ўрдуйи муаллосида номдор хотинлар ва кўплаб нўёнлар бор эди. Назм (мазмуни):
Хушнуд бўлиб ички ўрдага кирди. Унда беш юздан ортиқ хотини ва суррияти бор эди. Барчаси хонлар жуфти, шоҳ қизлари, хўблиғда жаҳонга ном таратган эдилар.
Аммо, беш нафари уларнинг саромади эди. Биринчиси қўнғирот подшохининг қизи Бўрта Қучин, тўнғич ўғлининг онаси. Иккинчиси Олтонхон хитойининг қизи Ганжур (в.55а). Учинчиси найман подшоҳи Найманхоннинг қизи Гўтари Сузун. Тўртинчиси Човуктунинг қизи Бесулун. Бешинчиси Тойир Усуннинг қизи Қўлон, Назм (мазмунй):
Тожли ва саройли бу беш хотиндан мансабда Бўрта Қучин ортиқ эди. Шоҳдан кўп фарзанд кўрди: беш қиздан ташқари яна тўрт ўғил.
Соҳибқирони аъзамнинг жумла ўғиллари: биринчиси ҳаммасидан каттаси Жўжихон: иккинчи Чиғатойхон, учинчиси Ўктойхон, тўртинчиси Тўлихон. Шу тўрт ўғилдан ҳар бирига бир баланд мартаба тайинланган ва бир ишга белгиланган эди. Жўжихон базму шикорни тартиб этишга Чиғатой ясов ва бурғу чалмоқ, олмоқ ва лашкар иши насағига белгиланганди. Назм (мазмуни):
Унинг дастурхони билан жанговарлик қуввати. Бу ҳол (гўё) сув билан сут аралашмаси эди.
Юксак қобилият эгаси ва замон ягонаси бўлган Ўктойни мамлакат тадбирларига тайинлади. Болиғ нўён лақабли Тўлини сарой аҳли ва амалдорларининг муҳофазасига белгилади. Бу тўрт фарзандйдан ташқари яна бёш ўғли бор эди. Улар бошқа хотинларидан эди.
Хитой мамлакати ва Шарқий Хитойни Мочин чегарасигача тасаррўфи остига киритгач, барча ерларини барча мўғул қабила ва қавмлари, фарзандлари, набираларидан бўлган Қорачор нўён ва бошқаларига, хешларига бўлиб берди.
Ҳар бир хешини фарзанди махсус қилди. Кейин ҳамкорлик биносинй мустаҳкамлашга, ўғиллари ва хешлари ўртасида улфатлик қоидйларинй ўрнатишга чорладй. Шу-нингдек, улар сийналарй экинзорига муҳаббат ва бир-бирига садоқат тухмини экдй!' Чунончи, Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззам бир куни ўғиллари ва хешларини жамлади. Таркашидан бир ўқ чиқариб, уни синдирди. Яна икки ўқни олиб уни ҳам синдирди. Сўнг биттадан ўқни олавериб, бир қанчасини тўплади. Қанча уринмасин уларни синдиролмади. Уларни ҳозир бўлган кишиларга берди. Ҳеч ким уларни (в55б) синдиролмади. Шу кундан бошлаб зўравонлар ожиз қолдилар. Кейин ўғиллари ва хешларига қараб деди: «Бу ўқлар мисли сизларнинг ҳар бирингиз. Агар сизлар ҳам иттифоқ, бир-бирингизга суянчиқ бўлсангиз, ҳеч кимнинг қўли сизлардан устун бўла олмайди ва енга олмайди. Яна сизлардан бирингизни подшоҳликка тайинла-моқчиман. Унга ҳаммангиз якдиллик, бирсўзлик, якжи-қатлик билан фармонбардор ва тобеълик кўрсатмоғингиз лозим. Токи орангизда душманлик йўл топмагай, душманлар устингиздан зафар топа олмагай. Ким подшоҳингиз бўлишига келганда, ҳар бирингиз бўла оласиз. Ҳақиқат юзасидан барча фарзандлар ва хешлар молу мулкига шерик бўлмайди».
МЎҒУЛ ҚАБИЛАЛАРИ РАСМ-РУСУМИ БУНЁДИ ВА СОҲИБҚИРОНИ АЪЗАМ ЧИНГИЗХОНИ МУАЗЗАМНИНГ ЭЛУ УЛУСГА ЯСОСИ БАЁНИ ВА ЗИКРИ
Тангри таоло Чингизхонга дину дунёвий тадбирларда шундай ақлу фаросат берган эдики, турк сулоласининг бирор султонига насиб этмаган эди. Шу жиҳатдан у ясо бунёд этди. Бир неча қоидага асос солди. Ўз раъйидан келиб чиқиб, ҳар тадбирга қонун, ҳар бир гуноҳга жазо муайян қилди. Шу жумладан мусулмонни қатл этгани қасосга қирқ болиш зар таъйин қилди. Бу йўлдаги хатоликка бир қуён. Мўғул қавмларининг хати бўлмагани учун, уларнинг фарзандлари уйғурлардан хат ўрганишсин, деди. Бу Ясо ва қонунларни дафтарларга сабт этди. Унга шабашуб деб ном қўйдилар. Яна Ясономайи бузург дейдилар. Уни хазинага топширди. Улар уни азиз тутдилар. Мазмунидан тажовуз қилмадилар. Аввалларики, қабилалар қавмлари у билан мунтазам топдилар, расму русум ва одатлари шул масаллик эди. Улар орасида мавжуд бўлган ўғирлик ва бошқалар мазкур қоидалар билан йўқотилди. Малик ва султонларга тааллуқлик ёзилган ҳукмлар ва масалалар ҳар гоҳ, чунончи собиқ султонларнинг расму русуми таҳрир этила борди. Лашкари-нинг кўплиги ва унинг салтанати истеъдодидан ваҳм қилмади. Балки иши саранжоми оқибати шундан иборат эдики, агар бизга эл ва мойил бўлсангиз, жон билан (в56а) омонлик топасизлар. Агар унга хилоф иш тутсангиз, худойи қадим билганини биз не биламиз? Бу мутавакиллар сўзидир. Сўзсиз нима топса шундан топади.
Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззам бирор дину миллатга тобеъ бўлмаган. Бир миллатнинг иккинчи бир миллат устидан устунлиги таассубидан парҳез қиларди. Балки, ҳар тоифанинг уламо ва зоҳидларини эъзоз этарди. Уни ҳазрати наздида иззат ва ҳурматини лозим биларди. Унинг мамлакати майдони кенгайиб ва улғайиб кетганидан мушкилликлар ҳам нозил бўлди. Аҳволни очиқ айтишдан бошқа чора йўқ эди. Ёмлар тартиб этилди. Ҳар ёмнинг харажатини чорва, ходимлар, озуқа ва бошқалардан тартиб берилди. Улар туманларга беркитилди ва олиб чиқилди. Ҳар марҳалада ём қурдилар, токи элчилар хабарни тез етказгай-лар. Мўғуллар расми-руеуми ва одатлари шундай эдики, уларга чиқарилган хон ясоқ ва фармонини ҳеч ким бўйин товламасдан адо этмоғи лозим, жони борича мутеълик ва итоатда бўлардилар. Ҳар гоҳ маншур ёки мактуб ёзсалар муболағали иборалар таклифи бўлмай, балки мақсад сўзини ёзиб қўя қоладилар. Ортиқча лақаблар ва иборатларни тан олмайдилар. Ов қилишни ёқтирадилар. Балки уни ҳаётнинг энг олий машғулоти деб биладилар. Аввал, сайёдни тафаҳҳус учун шикорнинг кўп ёки озлигини билиб келиш учун жўнатадилар. Таҳқиқ этилгач, лашкарга фармон берадилар. Токи у атроф-теваракдан жангда қўлланадиган қонун бўйича Маймана ва майсара, қалб ва жаноҳга бўлиниб тартиб тузадилар ва ҳар ким ўз атрофида айланиб юрадилар. 20 кунлик, бир ойлик ёки ундан зиёда кунлик саҳро ва тоғни айланиб ўртага оладилар. Уларнинг подшоҳи ўзи тобеълари, хотинлари ва турли озуқаси билан шикорга равона бўлади. Ов жониворларини аста-секин, тадрижий равишда ҳайдай-дилар ва муҳофаза қиладилар. Токи, ўтлоқ, яйловдан чиқиб кетмагайлар. Агар ногоҳ бирор ов оралиқдан чиқиб қочса, унинг сабабларини минидан-синигача суриштирадилар. Тумон, ҳазора, сада, даҳча амири бирор камчиликка йўл қўйиб, ўтлоқда оҳуни ташқарига чиқариб юборгани ани-қланса, уни калтаклайдилар. Кўпчилик бўлса, уни ясоққа етказадилар. Жаргоҳ деб аталувчи сафни агар тўғри сақламасалар, бирор қадам вобаста боссалар, уларни жазолаш муболағали тус олади. Бир-бирларига яқинлашган-ларида, бир-бирлари билан қўл ушлашадилар. Ундан ҳам яқинроқ келаверганларида елкама-елка, тиззама-тизза бўладилар ва шу ҳолда турадилар. Ҳалқа ўртасида турли-туман ёввойи ва ваҳший жониворлар хурушга келадилар. Биринчи бўлиб хон бир неча хос одамлари билан ўртага от солиб, бирор соат камон ўқи билан ов қиладилар. Шундан кейин шаҳзодалар ва амирлар тартиб билан ўртага тушади-лар. Ҳар бири шикор қилади. Хон орқага қайтганда, овни лашкарга қолдирадилар. Бундай тартиб-интизомни қаттиқ ту-тишдан мақсад фақат овнинг ўзигина бўлмай, шуни назарда ту-тадики, ҳар бир лашкар ёки сипоҳ суворийлик ва ўқ отишни ўзига одат қилсин ва ҳақикий жанг куни ўзларини эркин ва эҳ-тиёт қилгайлар, ғафлатда қолмагайлар, ҳушёр тургайлар. Бу-гунги кунгача шу тариқа мўғуллар орасида бу нарса боқийдир. Аммо, лашкар тартиби шундай тузилганки, Одам (ато) замонидан бугунги кунгача бирор подшоҳнинг ҳам сипоҳи туркникидек муяссар бўлмаган. Сабру бардош шиддатида ва маълум муддатгача шокирликда яширин ва ошкора ўз ҳокимларига жону дилдан маҳкумлик ва мутеълик қилурлар. Бу на унинг жоҳу мансаби, на қўли узунлиги ва баландлигидан эди. Жанг пайтида каттадан кичиғигача барчаси қиличбозлару ёйандоз. Назм (мазмуни): .
Барча жангчилар жавшан йиртувчи ва ёйандоз, ҳаммаси камонкаш, жангжўй, оламни ёндирувчи, шамолдек ҳамла қилувчи, тоғдек келбатли, чақмокдек бонг урувчи, яшин таратувчи қиличдек эдилар.
Ҳақиқатда ҳам улар тутган йўлнинг ҳар биридан маълум бўлган ўша йўлни мақсад қиладилар. Жангдан ёки сулҳдан қайтганда ва ҳар қандай бошқа тадбирга киришар эканлар, ўз ишларй бошини шу иш деб биладилар. Қурол-яроғ, ҳар бир майда-чуйдаки, душман қасдига жангга жўнар эканлар, ўша маслаҳатда зарурати бор бўлган ҳар бир нарсани турли қурол ва асбоблардан тортиб то игна ва бигизгача ўзлари билан олиб оладилар. Кўпинча шундай бўладики, агар санаб ўтилган нарсаларни бирортасидан топилмаса, агар бирор кишидан (в.57а) бир камчилик борлиги аниқланса, қаттиқ жазолайдилар. Яна шундайки, жанг пайтида, чунончи, уларнинг бирортаси туфайли эрининг мадади зарурати бўлиб қолса, олдинроқ унга халақит бермайдилар. Уни кутадилар. Агар келишилган кун эр етиб келмаса уни ҳисобдан чиқарадилар. Ўз нақши билан эрининғ ясоғи кифоя қилади. Бирор ташвиш юз берса улус тавочилари тумон амирига бу ишни ҳавола қиладилар. Тумон амирлари, ҳазора амирлари, сада амирлари, даҳача амирлари ул ишни ижро этадилар. Ҳар ким ўз ясоқи билан келади. Лашкарга эҳтиёж сёзилса, шунча минг кишй фалон вақтда, фалон жойда ҳозир бўлмоқлари лозим деб ҳукм қиладилар. Қилчалик ҳам бунга хилоф иш қилИшлари мумкин эмас.
Лашкар билан хон ўртасида қасамга хилоф иш содир бўлса жону дил билан фармонни ўрнига қўйишга ҳаракат қиладилар; Бирор киши бу борада камчиликка йўл қўйса ёки унутса, бир суворийни жўнатадилар, токи унга нисбатан чиқарилган фармон бўйича унга жазо бергуси. Агар фармон бўлса, унинг бошини оладилар. Яна шуни (таъкидлаш) лозимки, ҳеч ким ўз даҳаси, садаси, ҳазорасидан бошқа жойга кета олмагай ва бошқанинг паноҳига ўта олмагай. Ҳеч ким ўзини йўлдан уришларига йўл қўймаслиги лозим. Бунга хилоф иш тутганларни халойиқ ҳузурида қатл этади-лар, токи бошқаларга ибрат бўлгай. Қонунни бузган кишини билиб, билмасликка олиб юрган кишини азобу уқубатга мустаҳиқ қилурлар, токи бу уқубатдан қўрқиб, бирор киши бу йўлга кирмагай. Шу жиҳатдан ҳам бирор кимса ўзидан катталарга қўл кўтара олмайди.
ҚОРАХИТОЙ ПОДШОҲИ ГУРХОН ВА НАЙМАН ПОДШОҲИ КУШЛУК ТОЙОНГХОН ЎҒЛИ ДОСТОНИ ЗИКРИ
Улар ўртасида муносабатлар воқеаси муддатини турлича кўрсатадилар. Гурхон қорахитойлар султонларининг лақа-бидир. Улар ўз подшоҳларини Гурхон деб атайдилар. Яъни, хонлар хони демакдир. Уларнинг асли хитойликлардандир. (Хитой)да улар машҳур ва мўътабар кишилар жумласидан бўлганлар (в.57б). Соҳибқирони аъзам Чингизхони муаззам туғилмасдан бир муддат олдин бир ҳодиса рўй берган эди. Хитойдан аҳоли ва қабиланинг 80 нафари, бошқа бир ривоят бўйича катта бир гуруҳ кўчиб чиққан. Қирғиз ҳудудига етганларидан кейин улар билан у ернинг қавмлари ўртасида муҳораба ва муноқаша юз берди: бир-бирларига ҳужум қилдилар. Сўнг у ердан ўтиб Эмилга кириб келдилар. Бу ерда бир шаҳар бино қилдилар. Ул ерга жуда кўплаб турклар ва бошқа қавмлар жамъ бўлдилар. Чунончи, қирқ минг хонадонга яқинлашдилар. Балосоғун шаҳридаки, мўғуллар уни Болиғхон, яъни яхши шаҳар деб атайдилар, Афросиёб наслидан бир хон бўлган. Унчалик қудратга эга эмасди. Турк қабилаларидан қорлуғ, қанглилар қўли ундан бироз баланд келди. Улар унинг молу мулкига даҳл қила бошлади. Қорахитойлар ғалабаси ва шавкатидан хабар топгандан кейин Гурхонга элчи жўнатди: унинг олдида камтаринлик изҳор этиб, ўз пойтахти Балосоғунга таклиф қилди, токи ўз мамлакатини унинг қўлига топширгай, душманлари қорлуғ ва қангли дастидан шу билан қутулмоқ истади. Гурхон унинг илтимосига кўра Эмилдан чиқиб Бадосоғунга келди ва унинг ҳиммати билан хонлик тахтига ўлтирди. Хонлик номини Афросиёб набирасидан олди, ўзини эса туркларга ўхшаб атай бошлади. Гурхон Балосоғунда ҳукмрон бўлиб олгач, қангли қавмини ўзига бўйсундирди; Кошғар ва Хўтанга лашкар жўнатди. У ерларни истило қилди. У бйлан мухолиф бўлган Бешбалиғ ва қирғизларни ҳам ўз тасарруфига киритди. Кейин Мовароуннаҳр ва Фарғонага лашкар тортди. Уларни ҳам забт этди. Ўзига мутеъ ва эл қилди. Або ва аждоди усмон султонларининг султони бўлиб келган Мовароуннаҳр султонлари унинг амри фармонига бош эгдилар.
Султон Санжари мозий билан 536 санадаки, ит йилига мувофиқдир, Самарқанд дарвозаси ёнида жанг қилди. Султон мағлуб бўлди. Султон Санжар шйкаст топиб, Балхга кетди. Шу туфайлидан ҳикоятлар ва тарихлар айтилган. Кейин (в58а) Туркистон ва Мовароуннаҳрда кўпчилик мамлакатлар истило этилди. Лашкарида Азбар деган одам бўлганидан уни лашкар билан Хоразм томон жангга жўнатди ва ул вилоятни ғорат ва қирғин қилди. Асирларни жўнатди. Итоат ва қуллик изҳорини қилди. Яна мол ва бойлик, минг динор келишув бўйича қабул қилиб олди. Йилма-йил шу миқдорда жўнатиб туриши мажбуриятини олди, Азбар сулҳ тузиб қайтиб келди. Бироз муддатдан кейин Гурхон вафот этди. Хотинй Карник эри ўрнига қойим-мақом бўлди. Бир неча вақтдан кейин Гурхоннинг укаси уни ўртадан олиб ташлаб, ўзи ҳокимиятни қўлга олди. Гурхон лақабини қабул қилди. Шу аснода Хоразмшоҳ Эларслон ибн Ашпар вафот топган эди. Унинг ўрнига Эларслоннинг ўғли Султоншоҳ ўлтирди. Султоншоҳнинг биродари Текеш у билан мухолифлик қилди. Кейин қочиб, Қорахитойга илтижо қилди. Гурхон ёрдамида мамлакатни қўлга киритди. Султоншоҳ қочиб кетди. Текеш санаи 568 йил яъни Лўй ййли саодатли 22 рабиуссоний куни тахтга ўлтирди. Шоирлар унинг шаънига қасидалар ўқиди. Жумладан, Рашидиддин Ватвотнингки, унинг аждоди ҳузурида хизмат қиЛиб, ёши 80 дан ошган эди ва мухтасарда келтиришларича бу рубоийни ўқиган. Рубоий: Назм (мазмуни):
Порсо бобонг (қўлини) зулмдан тортди. Тўлин ойинг адди шикастларни тузатди. Шоҳлик қабоси бўйинга ярашган эй шоҳ, сенинг давлатинг навбати келди, нима қилсанг сенинг давринг.
Найман подшоҳи Кушлук ибн Тойонгхон отасини қатл этгач, Гурхон паноҳига келган эди. Бироз муддат шу ерда яшагач, унга Машриқ томонда Гурхон амирлари оёқларини тобеълик йўлидан тортганликларинй маълум қилди. Шу-нингдек, Самарқанд ҳокими Султон Усмоннинг ҳам унга нисбатан ганимлигини айтди. Назм (мазмуни):
Бир куни у Гурхонга шундай деди: Эй номдор, меҳрибон шоҳ, бугун шундай кун келдики, сенинг қавминг, менга на бегона, на ўзимники. Энди Бешбалиғ меники, у Қиялиғ худуди ҳам меники, Чингизхондан барча юз ўгирди. Сардорсиз қолиб, саргаштадирлар.
Ҳозир Чингизхон Хйтойда Эканлигида уларнинг масала-сини ҳал қилмоқ лозим. Шоҳ бандасига фармон берса, тарқоқ лашкарни тўплашим мумкин. Гурхон келиб, хизмат камарини боғлагайман, отамга қилгандек. Лозим бўлса найман лашкарини олиб кетурман, бу юрт эмин бўлгуси. Соддадилликдан Гурхон, сенга айтаётирман. Эшитгин узоқлашишдан сақлан.
Гурхон ўнга хонлик лақабини бериб, рухсат берди. Кушлук кетгандан кейин пароканда қавмини тўплади. Унинг овозаси ҳар томонга ёйилди. Қорахитой лашкари ўртасида унга тааллуқли бўлган бор гап унинг қўзи ўнгида рўй берди. Назм (мазмуни):
Унда найман лашкари тўпланди. Унинг ҳар бири бир жойда пистирмага қўйилган эди.
У қаболиқ эли ҳудудига етганда макрит (қабиласй) амири Тўқтағон унга қўшилди. У ҳам Чингизхон савлати овозасидан қочиб юрган эди. Назм (мазмуни):
Бу юртнинг вилоятлари мағора монанд, кўриниши шунга ўхшайди. Зору таваллоси турк иқлимига тушган. Хунрезлик ва даҳшатли бедодли эди.
Унинг ишлари юришиб кетгач, «иннал инсана лайтағи ан раҳа истиғно». Мазмунига монанд исён йўлини тутди ва Гурхонга нисбатан мухолифлик бошлади. Отаси Текеш вафотидан кейин бичи йилига мувофиқ 596 йил хижрий шаввол ойининг 25 куни Хоразмга келиб тахтга ўлтирган Хоразмшоҳ Султон Муҳаммаднинг обо ва аждоди Гурхонга хирож тўлаб турган. Уни кўпинча Кушлук етказарди. Ўша тартиб бўйича (хирож) талаб қилди. Унинг нафсига бу оғир ботди, буни ўзига ор билди: Хоразмшоҳ ким бўлдики, ундан Гурхон бож олса. У Кушлукхон ҳузурига одам юбориб, дедики: «Сен у тарафдан Гурхон устига лашкар торт. Мен бу томондан ҳаракат қилурман». Назм (мазмуни):
Сен Машриқ томондан, мен эса Ғарбдан: таъна-дашном бошлайман энди. Гурхон ғазаби бизни таъқиб этмайди. Эл орасидан ҳеч ким ўрнимизни ололмайди.
Шу асосда аҳд боғлашдики, агар Султон улгурса, Гурхонни мағлуб (в59а) қилади. Кошғардан Чингача уники бў-лади. Агар Кушлук олдинроқ етиб келса-ю, Гурхонни енгса, Фанокас дарёси лабигача бўлган ерлар уники бўлади. Шу аҳду паймон бўйича қорахитойлар томон юрдилар. Кушлук ол-динроқ етиб келди ва жанг бошланди. Назм: (мазмуни):
Кушлук биринчи бўлиб жангга кирди. Гурхон лашкари билан жанг қилмоқчи. Жанг бошланиши билан Кушлук лашкари шикаст еди ва тор-мор келтирилди.
ХОРАЗМШОҲ СУЛТОН МУҲАММАДНИНГ ҚОРАХИТОЙ ПОДШОҲИ ГУРХОН ТОМОН ЛАШКАР ТОРТИШИ
Хоразмшоҳ Султон Муҳаммад Хоразмнинг саноқсиз лашкари билан Гурхонга қарши жангга отланди. Хоразмдан Бухорога келиб етди. Бухоро аҳолиси бўйсундирилди. У ердан Самарқандга етишди. Самарқанд волийси, Султон Усмон бўлиб, уни султонлар султони дейишарди. У Буғрахон ва Иликхон наслидан эди. Улар эса Мовароуннаҳрнинг хонларидан эдилар. Улар хуружи ва истилоси ҳаракати такдирдаги Оллоҳ иродаси эди. У Гурхоннинг қизини сўраттирган эди. Унинг ижобатидан қайтди. Султон Муҳаммад истиқболига чикди. Унинг номига хутба ўқитиб, танга зарб этди. Султон Муҳаммаднинг Хонсултон исмли қизи бор эди. Унга фотиҳа ўқитиб қўйди. Онасининг яқинларидан бўлган амир бор эди. Номи Турбатур эди. Уни Самарқанд шиҳналигига тайинлади. Султон Усмон билан бирга Гурхон томон жўнади. Гурхон уларнинг келаётгани-дан хабардор бўлгани учун лашкари сардори Тоянгу ҳузурига, унинг мақоми Тарозга одам жўнатиб, жангга ҳозир туришини тайинлади. Султон Муҳаммад Сайҳун дарёси устидан кўприк қурдириб, ўтиб олди. Сўнг кўприкни бузиб ташлашни буюрди, токи лашкар қочиш андешасини қилмагай, иш обрўсини кеткизмагайлар. Улар Илош саҳросига етганларидан кейин Тоянгу саноқсиз лашкар билан ғурур ва кибр бошини кўтарганча қарши чиқди. Ва рабиюл-аввал ойининг 8 куни санайи 607 ҳижрийда ҳар икки лашкар бир-бирларига дуч келиб, қарама-қарши турдилар. Султон зафарли аскарларига қаттиқ туришни буюрди. Ислом хитобларини минбарлардан айтингиз, дуога тил очинг: «Оллоҳумма жуюш ал-муслимин (в.59б) ва сиррин ибохум».
Шунда ҳар тарафдан ҳамла қилингиз. Зеро, ислом хитобининг даъвати ва мусулмонларнинг ғайратига ҳазрати Ҳақ зафар бағишлайди. Фармонга кўра, буйруқни кутдилар. Намоз вақти яқинлашганда ислом сафларидан такбир садоси янгради. Теварак атрофдан ҳужум бошладилар. Жанг бошланди. Байт (мазмуни):
Ноғора хуруши, най бонги кўтарилди, замин осмондек жойидан қўзғолди.
Ул адашган фирқанинг аксари шамшир тиғи остида нобуд бўлди. Лашкар сардори Тоянгу яраланиб йиқилди. Уни Султон ҳузурига элтишди. Фатҳ насими «Инно фатаҳна Лака» («Дарҳақиқат, сенга биз очдик») даҳшатидан ислом яловига уфура бошлади. «Инна мин ал-мужримина мунтақи-мун» («Биз мужримлардан интиқом олажакмиз») мазмуни кофирлар ҳоли суратидан намоён бўлди. «Валҳамду лиллаҳир-раббилоламин» Султон Тоянгуни фатҳнома билан Хоразмга жўнатди. Қорахитойлардан бўлган Бароқ ҳожиб-ки, унинг зикри «Таърихи Ғозон» да муфассал сабт этилгандир, биродари Ҳамид ибн Пур билан бирга бу жангда асир олинди. Уни Султон ҳузурига келтиришди. Аста-секин Ҳамид ибн Пур амирлик даражасига эришди. Бароқ Ҳожиб ҳожиблиги билан танилди ва Бароқ ҳожи номи билан шуҳрат топди. Шу зафардан кейин Султон Муҳаммадни Искандари Соний лақаби билан атай бошладилар. Султон Муҳаммад у ердан Ўтрорга жўнади. Унинг ҳокими у билан муқобил бўла олмаслигини билиб, ожизлик манзилидан жой олиб, омонлик тилади. Султон Муҳаммад унинг жони ва молига омонлик берди. Одамлари ва аҳли аёли билан кўчириб, Насога бориб яшашига қарор қилди. У ернинг ҳокимини Насога жўнатиб, Ўтрор воҳасини (аёлот) онаси қариндошларидан Инончуққа топширди. У ердан музаффа-ру мансур бўлиб, оти жиловини Самарқанд томон бурди ва Самарқанддан Ҳоразмга етди, айшу ишрат билан машғул бўлди. Тоянгуни қатл этишни буюрди. Уни ўлдириб, Жайхунга ташладилар.
СУЛТОН МУҲАММАД ХОРАЗМШОҲНИНГ ЖАНДУМ ТОМОН ЮРИШИ ВА У ЕРДАН САМАРҚАНДГА БОРИШИ ЗИКРИ
Жандум ҳудудида Султон Муҳаммад Хоразмшоҳ йўқлигида Қодирхон нақиб ва асҳобидан бир жамоа исён кўтарган эди. Шу сабабли Султон Муҳаммад Хоразмда ортиқ тура олмади. Уларни дафъ қилмоқ учун Жандум томон равона бўлди. Султон Усмон исённи тугатиш мақсадида Хоразмшоҳ қизини чақириб олди. Султон Хоразмда туриб қолди. Султон Муҳаммад ул фитначи жамоанинг ҳолини танг қилгандан кейин, шу аснода қорахитой лашкарининг Самарқанд дарвозаси ёнига келиб, Самарқандни қамал қилгани хабари етиб келди. Султон Жандумдан ўша томонга ҳаракат қилди. Мамлакатнинг ҳамма томонларига элчилар жўнатди. Атрофда бўлган барча лашкарларнинг жамъ бўлишини буюрди. Сўнг Самарқанд томон йўналди. Қорахитой лашкари дарё атрофини бир неча муддат лашкаргоҳ қилиб турди. Ўн етти бор Самарқанд дарвозасига ҳужум қилиб, жанг бўлди. Бир навбатдан ташқари ғолиб келиб, Самарқанд лашкарини шаҳарга қамаб эдилар. Олтмиш тўққиз навбат қаҳру ғазабда жанг қилдилар. Ислом лашкари ғолиб келди, қорахитой лашкари устидан. Чунки, улар муҳорабасидан ҳеч бир фойда йўқлигини кўрдилар. Шаҳар чеккасига ўраб олдилар ва руҳи тушиб, танг ҳолда қолди. Шунда бир томондан Султоннинг келаётгани овозасини эшитдилар, иккинчи томондан Кушлукхон истилоси хабари етди, Шунинг учун шошилинч равишда орқага қайтишди.