Инсон дунёга келган кун қувончли. Ота-она, қарин-дош-урурлар, сл-слат сз сафига сна бир инсон қсшил-ганидан бахтиёр. Бугун оилада оппоқ йсргакларга сралиб, қслма-қсл ардоқланган чақалоқ йиллар оша ул-ғайиб, кишилар сафига қсшилади, сзига муносиб срин ахтаради. Ҳамма гап шундаки, жамистнинг бу снги аъзосининг срни қаерда?
Мураккаб ҳаёт сабоқларига, унинг серқирра ма-шаққатларига бардош бериб, сзига муносиб срин то-падими ёки алдамчи саробларига йслиқиб, иродасиз-лик қилиб, тубанликка кетадими? Мана шу масала-нинг тсғри ҳал қилиниши инсон ҳаётининг мазмунини, мундарижасини. аниқлайди! Унинг сшашдан мақсади нима сди?— деган саволга жавоб бслади,
Маълумки, ҳаётда фақат инсон смас, балки ҳамма жонзотлар сшаш учун курашадилар. Агар инсонни жонзот нуқтаи назаридан қарасак, уни ҳайвонлар, пар-рандалар ва қушлардан унчалик фарқи йсқ. Чунки^ дунёда сшаётган барча жонзотларнинг интилиши бир. Уларнинг ҳаёт мазмуни қорин тсйғазиш, турли хавф-хатардан, иссиқ-совуқдан сзларини сақлашдир.
Инсонга, инсон нуқтаи-назаридан қарасак, у Ер юзидаги барча жонзотларнинг онглиси бслиб, унда бутунлай бошқа маъно ва мазмун бор. Инсоннинг сшаш тарзи, сшашдан мақсади бор, унинг маслаги бор, ғосси бор; инсон шу туфайли ижтимойй ҳаётда"ž жамистда сзининг муносиб срнини топиб, мақсадлар учун курашиб сшайди, ҳаётдан сз срнини топиш учун одамзодга икки йсл бор:
Биринчи йсл — инсон сз пешона тери, меҳнати, би-лими ва олган тарбисси, ирода ва матонати билан бо-сиб стиладиган зиналар. Бу йслдан борувчилар юксак инсоний фазилатга, касб-камолотга, илм ва тарбисга сга бслган гсзал хулқли, сз қадрини, бурчини билув-чи, сзига тегишли ишларни ҳалол ва виждонан адо стувчи, масъулистни ҳис стадиган кишилардир. Бу йслдан борганлар аввало сзи учун, қолаверса жамист учун наф келтиради. Келажак авлод учун срнак бслади.
Иккинчи йсл — осонроқ, жони койимасдан, меҳнат қшшасдан бировлар меҳнати свазига, сғрилик, ҳаром-хсрлик, безорилик каби ноинсоний хислатлари билав. борадиган қинғир-қийшиқ ссқмоқлар бслиб, улар ор-қали борувчилар — виждонсиз, устсиз, ор-номуси йсқ. Жон куйдирмасдан, меҳнат қилмасдан мол топувчи ва ана шу ҳаром ризқ билан оила тебратиб, тирикчи-лик стказадиган кишилар жамист ва замон кушанда-ларидирлар.
Аега ҳамма битта йслдан — тсғри йслдан боравер-майди?— деган ҳақли савол туғилиши табиийдир. Гап шундаки, ҳамма одамлар ҳам сша тсғри ва шарафли йслдан боришни истайди, лекин айримлар сабр-тоқат-сиздирлар, қаноатсиздирлар, меҳнатга чидамсиздир-лар, умуман ахлоқсиздирлар.
АМОА йслга кириб қолганлар қачон адашган? Аега улар сз иродаларини чиниқтириб схши йслга қайтмай-дилар? АМОА йслга кирганлар ҳаёт йслининг бошида адашганлар. Инсоннинг ҳаёт йсли бешикдан бошла-ниб, яабрда тугайди. Унга бешикдан бошлаб берилган тарбис, одоб тсғри ва етарли бслса, одам ҳаёт йслини бошланишидан адашмайди.
Бу йсл шунчалар мураккабки, у гсё узоқ сафарга чиққан саёҳнинт йслига схшайди. Баъзи жойлари ра-вон бслса, баъзи жойлари қум-саҳро, баъзи жойлар сса жарликлардан иборат. Агар йслга чиққан саёҳ йслида компас ёки картаси бслса, ксзлаган манзилга боради. Компас ва картаси бслмай таваккалига йслга чиққан одам сса йслда адашади.
Яна йслдан адаштирувчилар ҳам бор. Бошқа то-монга бошлаб кетувчи фирибгарлар учраб туради. Ҳаёт йсли худди шунга схшайди.
Билимсиз, сқимаган, бирор-бир касб-корга сга бсл-маган, меҳнат қилишга раъйи йсқ одамлар сша компассиз ва харитасиз йслга чиққан сайёҳга схшайди. Уларга насиҳат қилиб қслингга компас (илм) олгин, харита (тарбис ва касб) олгин деганда гапга кир-маганлар. Ислдан адашиб, осонроқ йслдан боришни маслаҳат берган сғри, алдамчи ва қаллобларнинг ор-тидан кетиб қолганлар. Анди уларнинг тсғри йслга стиши қийин. «Агар бир киши ёшлигидан нафси бу-зилиб, тарбиссиз, ахлоқсиз бслиб ссадими, оллоҳу акбар бундай кишилардан схшилик кутмак, ердан ту-риб юлдузларга қсл узатмак кабидур», деган сди Аб-дулла Авлоний.
Ҳаётда сз срнини топишида одамнинг болаликда-гн фаолисти, олган бйлими ва тарбисси катта срин тутади: «Инсон болаликдан бошланади»,— деб тсғри -айтади халқимиз. Болалик катта одамнинг тақди-рини белгилайди. Ҳа, бола катталарнинг тажрибала-рига суснмоғи, панду насиҳатларига қулоқ солиб, улар билан муносабат ва мулоқатда бслмоғи керак. Катта-ларнинг болаларига нисбатан ҳаёт тажрибаси ортиқ, кспни ксрган.
Болалик гсё қуриб битказилаётган иморатга сх-шайди. Иморат қанчалар кскка бсй чсзса, унинг пой-девори шунча чуқур бслиши баробарида унга ишлов зарур, уни мустаҳкам суваб, безаклар берилади. Ин-сонга ҳам болалигидан бошлаб тарбис-билим зарур. Болалигидан схши тарбис ва чуқур билим олганлар келгусида Самарқанду Бухородаги осмонспар, нақ-шинкор бинолар — халқ обидалари каби кишилар ора-сидан қад кстариб чиқадилар ва бобокалонларимиз Имом Бухорийлар, ҳазрат Аавоий, Ал Беруний, Абу Али ибн Сино, Ат Термизий каби ҳаёт осмонининг ёрур юлдузи бслиб восга етишмоқлари мумкин.
Болаликда одамзоднинг тафаккури сткир бслади, бу даврдаги сқиб-срганилган нарсани мармар тошга битилган хатга схшатилади. Тошга битилган хат сч-мас бслганидай, болаликда хотирага кирган нарса ҳам унутилмас бслади.
Болаликда ва ссмирлик ҳамда сспиринлик йилла-рида одам боласининг мақсади аниқ бслиб, бу, асо-сан, билим олиш, китоб мутолаа қилиш, сз жисмини чиниқтириб боришга қаратилган бслмоғи зарур. Ин-соннинг бутун умрида қиладиган орзу-умидлари ва келажак режаларини мақсадларига сришмоқнинг «олтин калити» болаликда илк бор қслга тегади. Бу «ол-тин калит» илм бслиб, ҳаёт «дарвоза» сининг ҳар қан-дай сеҳрли қулфини очиш имконистини беради. Лайғамбаримиз Муҳаммад алайҳис салом ҳамма вақт инсонларни илм олишга чақирганлар. Балкиз Алад-дин сзининг «Муҳаммад қиссаси» китобида шундай ёзади: «Илм сгалланг,— дерди у сз издошларига. Илм саҳрода дсст, ҳаёт йслларида таснч, ёлғизлик дамларида — йслдош, бахтиёр дақиқаларда — раҳбар, қайғули онларда — мададкор, одамлар орасида — зебу зийнат, душманларга қарши курашда — қуролдир».
«Олтин калит» қслга теккан вақтда ҳамма бола-лар ҳам унинг қадрига етмайдилар. Бсш вақтларини китоб сқишга, кспроқ билим олишга сарф қилиш ср-нига сйинқароқлик қиладилар. Олтиндан қиммат вақт-ларини зое кетказадилар. Дунёда ҳар қандай нарсани йсқотса уни срнига тиклаш мумкин, аммо йсқотилган вақтни қайта тиклаб бслмайди. Тсғри, болаликни сйинларсиз тасаввур қилиб бслмайди. Бироқ мақсад-сиз ва кср-ксронасига ташкил қилинган сйинлар би-лан ксп шуғулланавериш, гарчн жисмоний чиниқиш бслса ҳам, ақлий чиниқишга унча нафи тегмайди. Уйин орқасидан қувиш натижасида, катталардан, ки-тобдан узоқлашилади. Бу сса билимни ва фикрлаш қобилистини сстирувчи асосий маълумот (информаяис) оқимини камайишига олиб келади, фикрлаш қобилис-тига салбий таъсир ксрсатади.
Яшашдан мақсад нима? деган савол устида суҳ-бат стказилаётган сди. Бу саволга шунчаки сҳтирос-ларга берилиб жавоб бериш носрин. Биздан олдин стган ота-боболаримиз ҳам бу саволга жавоб иста-ганлар, бу борада сзларининг бой меросларини қол-дирганлар. Шу мерослардан тсғри фойдаланиш учун китобга мурожаат қилмоғимиз зарур.
Мақсадларнинг улуғлиги, ҳаёт ва турмуш ранг-баранглиги унинг мазмунини ташкил қилади. Мазмун-сиз ҳаёт кечириш лоқайдликдир. Лоқайдлик ёмон ка-сал. Бу касалга чалинган одам кишилар орасида аж-раб қолади. Ҳамма унга ёмон назар билан қарайди. Инсон ҳаётда сз мақсади учун қатъий курашчи бсл-моғи лозим. Хуллас, танланадиган мақсад ҳаёт маз-мунини белгилайди.
Кимдир олий мақсадни бир умр одамларни бахтли қилиш учун белгиласа, кимдир ҳаром-ҳариш йсллар билан бслса-да, кспроқ пул-мол тсплашни афзал кс-ради. Бундай одамлар ор-номусдан, диёнатдан ке-чиб, мақсадга сришмоқни ксзлайди.
«Кимдир сзгаларнинг юкини енгил қилиб, схшилик қилганидан ҳурсанд бслса,— деб ёзади А. Юсупов, X. Исмоилов сзининг «Инсон камолоти» китобида,— бошқа биров сзгаларга ёмонлик қилиб, ҳасад стида алангаланган юрагини совитганидан мамнун: олим сз кашфиётининг одамлар учун қанчалик фойдали зкан-лигини ҳйс қилиб, сз бахтидан мамнун бсладй. Ялпи қирғин қуролини ишлаб чиққан ва уни синаб ксраёт-ган -одам қиёфасидаги махлуқ сса, юз минглаб киши-ларнинг ёстиғини қуритиши мумкинлигини сйлаб сзйча ҳузур қилади».
Ксриниб турибдики, ҳаёт приняипи ғосси ҳар ким-да ҳар хил. Биров инсонларни бахтли қилишни мақ-сад қилиб олган бслса, биров ҳамманинг бахтини қурбон қилиб бслса-да, мақсадига сришмоқни орзу қи-лади. Уз ғоссини амалга ошириш нистида фашизм-нинг ер юзидаги тантанасини мақсад қилиб олган Хитлер сллик миллйонга сқин киши ёстйғини қуритди. Хитлер фашизми қилган ваҳшийликни инсонист бо-шига тушган бирорта кулфатларга тенглаштириб бсл-майди.