— Zohid, biz tavba qilganmiz. Ota-onang bizni kechirishgan... — dedi qaddi tikroq yigit.
— Sizlarni kim olib keldi? — deb so‘radi Zohid, uning gapiga e’tibor bermay.
— Tanimaymiz. Men ishda edim. Ikkita yigit bordi. Gap bor, deb ko‘chaga olib chiqishdi. Keyin qornimga bir mushtlab, moshinaga tiqishdi. Eshmo‘minni uyidan chaqirib chiqishibdi.
— Ko‘rinishi qanaqa?
— Bittasi jingalaksoch, bittasi mallaroq.
— Mashinalari qanaqa?
— Oq «Jiguli».
— Sizlar ketaveringlar.
— Shu paytda qayoqqa boramiz? Avtobuslar yotib qolgan.
— Xohlasangiz, mehmonxonaga boring, xohlasangiz, bozorga borib yoting, — dedi Zohid quruq ohangda. U avtobus yo‘qligidan emas, ko‘chaga chiqishga qo‘rqib bahona qilayotganlarini sezdi. Bu yigitlar yarim kechada ham qishloqlariga bora olishlari mumkin edi. Yigitlar Zohidning gapi qat’iy ekanini fahmlab, bir-birlariga qarab oldilar-da, baravariga o‘rinlaridan turdilar.
— Men gunohlaringdan kechmaganman. O‘lgunimcha ham kechmayman. Ammo sizlardan qasos olmayman. Nomardlardan qasos olib, past ketmayman, xotirjam yashayvering. Agar u dunyo deganlari rost bo‘lsa, akam bilan uchrashganda gapirasizlar gaplaringizni.

Yigitlar boshlarini xam qilib chiqib ketishdi.
— Nima uchun haydading ularni? — dedi Soliev. — Balki so‘raydigan gaplarim bordir?
— Nimani so‘raysiz? Bilganlarini aytishdi. Ular akamni o‘ldirishgan. Bittasi qamaldi. Uchtasi qutulib ketdi. Kimdir menga yaxshilik qilmoqchi yoki «biz bilan o‘ynashma», deb ogohlantirmoqchi. Agar ertaga ularning o‘ligi topilsa, ko‘pchilik mendan gumonsiraydi.
Soliev barmoqlari bilan stol ustini chertib, indamay o‘tirgan holda Zohidning so‘zlarini tinglar edi. Zohid voqeani to‘g‘ri talqin qilib, to‘g‘ri xulosa chiqarayotgandi.
— Siz boshqacharoq fikrdasiz shekilli? — dedi Zohid bir oz qo‘polroq ohangda.
Soliev bu ohangdan og‘ringan bo‘lsa-da, sir boy bermadi. Ustol ustini chertishni bas qilmay, indamay o‘tiraverdi. Zohid shu tobda «bu odam nima uchun bunday o‘tiribdi», deb fikrlashga qodir emas, asablari tushovini uzib, unga bo‘ysunmay qo‘ygan edi. U tirsagini ustolga tirab, boshini changalladi, so‘ng ustolni mushtladi. Soliev shundan keyingina tilga kirdi:
— Ana endi o‘zingga kelding, — dedi xotirjam ohangda. — Shunaqa paytlarda yorilib turish ham kerak. Uch marta chuqur nafas ol. Barmoqlaringga tikilib tur. Hech nimani o‘ylama. O‘ylama. Uyda o‘zing yolg‘izsan. Hech kim yo‘q... Hech kim kelgani ham yo‘q...
— Qo‘ysangiz-chi, Maqsud aka, — dedi Zohid o‘rnidan turib.

— O‘zingni bos. Bunaqa paytda mushtni emas, kallani ishlatish kerak. Xo‘sh, endi o‘yla: bunaqa voqea avval ham bo‘lganmi? Yo‘q. Avval sen kichkina bir bo‘limda inspektor eding. Endi prokuraturada tergovchisan. Avval mayda baliqlarni ovlarding. Endi kattalariga qarmoq tashlayapsan. Birinchi ishingni tuzukroq boshlashga ham ulgurmading. Ikkinchi ishing kimgadir yoqmayapti. Menga bunday qiliq qilishmaydi. Chunki fe’limni bilishadi. Meni boshqacharoq tarzda ogohlantirishadi yoki qo‘rqitishadi. Komilovning ishini chuqurlashtirish kerakmas. Angladingmi? Biz ochiq ishlayapmiz, boshqa ilojimiz ham yo‘q. Ular ko‘rinmas odamga aylanishgan. Biz ular bilan poygaga chiqqanmiz. Marraga biz avval yetib borsak, niqobni yirtamiz. Haqiqatni ochamiz. Ular yetib olsa, zirhdan niqob yasab, yo‘limizni to‘sishadi. Hozir ular oldinroqda ketishyapti. Ular hamma narsani bilishadi. Hatto sening oilaviy siringgacha ularga ma’lum. Nima deysan?
— Nima derdim? — Zohid o‘ylagani bilan tayinli javob topa olmadi. — Ko‘zimni chirt yumib, marraga qarab yuguraveraman...

    Hosilboyvachcha o‘tirgan yerida qo‘l uzatib, Zelixon bilan ko‘rishdi. Zelixon uning bu qilig‘idan ranjisa-da, sir boy bermadi, taklifni kutmayoq, yumshoq kursiga o‘tirdi.
— Laqabim Akademik, eshitganmisiz? — dedi Hosilboyvachchaga tikilib. O‘ziga bino qo‘ygan yigit ko‘pni ko‘rgan bu chechenning chaqchayib turgan o‘tkir nigohiga dosh berolmadi. Barmog‘idagi uzukni o‘ynab turib:
— Hozir yerni tepsang, daraxtdan akademik yog‘iladi, — dedi.
— Men yer tepsa yog‘iladigan xilidanmasman, birodar. Agar kimligimni bilmoqchi bo‘lsang, Xongireydan so‘ra.
    Bu gapni eshitib, Hosilboyvachcha Zelixonga bir qarab oldi. Bu olam odamlarini zir titratib turuvchilardan biri bo‘lmish Xongirey uchun Hosilboyvachcha deganlari chivinday gap. Hosilboyvachcha buni biladi. Shu sababli qarashida bezovtalik sezildi. Biroq botiniy xavotirni sirtiga chiqarmadi.
— Menda nima ishingiz bor? Agar yordam so‘ramoqchi bo‘lsangiz, oldindan aytib qo‘yay: o‘g‘rilar bilan bordi-keldimiz yo‘q.
— Men birovlardan yordam so‘raydigan odam emasman. Kezi kelganda mendan yordam so‘rashadi, — Zelixon kibor yigitning popugi sal pasayganini fahmlab, sensirashga o‘tgan edi. — Odamlaring Farg‘onada yurgan ekan. Turklar bilan pachakilashishibdi.
— Pachakilashishsa sizga nima? U yerlar mening chekimga tushgan. Kelgindilar izzatini bilishi kerak.
— Men ham kelgindiman. Bir burda noningni tortib olgani kelgan emasman. Xudo nasib etsa, hammamiz yurtimizga ketamiz. Sen noningni boshqa kelgindilardan ehtiyot qil. Turklarga tegma.

— Xongirey boshqalarning ishiga aralashmas edi. Senga ham o‘rgatmagan ekan-da, a?
— Uka, omadingni bersin, qo‘l uzatsang osmondan yulduzlarni terib olasan. Men ham rizqimni terib yeyman. Turklar ham och qolmas. Ammo qonning isi kelib turibdi, gunohga botma. Odamlaringni chaqirib ol. U yerlar o‘zingga buyuradi, lekin hozircha tegmay tur. Ko‘nglim yomon narsani sezmasa, oldingga kelmas edim.
— Turklar bizni o‘ldirishadimi?
— Yo‘q. Janjalni senlar boshlaysanlar, qon to‘kishga boshqalar tayyor turishibdi. Ular qonlaringni ichib, g‘oyib bo‘lishadi. Baloga senlar qolasanlar.
— Kim ular?
— Vaqti kelganda bilib olasan.
— Shunaqami?.. Men chechenlar mard bo‘ladi, deb eshitardim. Quyonyuraklari ham bo‘larkan-da, — dedi Hosilboyvachcha ijirg‘anib.
Zelixon ko‘zidan uchqun chaqnadi.
— Chechenlarga til tekkizma! Sen men bilan gaplashyapsan. Agar men senga qarab turib, «o‘zbeklar lattachaynar ekan», desam yoqamanmi?
— Okaxon, men sizni odam deb gaplashishga rozi bo‘ldim. Hamma narsaning chegarasi bor. Xongireyga tanishman, deb o‘zingizdan ketmang.
    Zelixon Xongirey tanish emas, shogirdi ekanini aytmoqchi edi-yu, hamma sirni oshkor etish shart emas, degan qarorga kelib, tilini tiydi. U Hosilboyvachchaga aytadiganini aytib bo‘lgan, endi turib chiqib ketishi ham mumkin edi. Zelixon shahardagi kattalarning biri Hosilboyvachcha ekanini dastlab eshitganida uni dadil, cho‘rtkesar yigitdir, deb o‘ylovdi. Bir necha daqiqa burun barmoqlariga tilla uzuklar taqqan, o‘ziga zeb bergan kibor yigitni ko‘rgach, hafsalasi pir bo‘ldi. U mard odamlarni yoqtirardi. Ro‘paradagi yigit sher emas, tulki ekanini fahmlab, suhbatning boshidayoq Xongirey nomini tilga olib yanglishmagan edi.

   Hosilboyvachchaga bir chechen odam gaplashmoqchi, deyishganda dastlab Xongireyni esladi. Keyin chechenning oddiy o‘g‘rilardan ekanini bilgach, «dodini bir eshitib ko‘ray-chi», deb ko‘ngan edi. Bu oddiy o‘g‘ri dodini aytish o‘rniga osmondan kelib, ishlariga burnini tiqib turibdi. Bu odam Xongireyga tegishli bo‘lmasa ham, chechen degan nomi bor. Xongirey bu odamni yoqtirmasligi mumkin, ammo chechenlar odamlarini birovlarga xor qildirib qo‘yishmaydi. Hosilboyvachcha shuni bilgani uchun ham tishini tishiga qo‘ydi. Agar ro‘parasidagi bu odam chechen emas, o‘zbekmi, qozoqmi bo‘lganida onasini Uchqo‘rg‘onning qayqisidan ko‘rsatib qo‘yardi. U Xongireydan qo‘rqishini bildirgisi kelmadi. Shu bois Zelixonni qay holda qarshi olgan bo‘lsa, shu holda xayrlashdi.
Zelixon chiqib ketishi bilan gumashtasini chaqirib «bu taviyaning kimligini aniqlashni» topshirdi. Milisaxonada jinoyat ko‘chasiga kirib chiqqan har bir odam haqida ma’lumotlar saqlanadi. Jinoyatchilar olamining ham o‘ziga xos ma’lumotnomalari mavjud. Ular ba’zan milisalardan tezroq ma’lumot to‘plashlari, muayyan xulosaga kelishlari, lozim bo‘lsa hukm chiqarib, ijro etishlari ham mumkin.
   Hosilboyvachcha Zelixon to‘g‘risidagi kerakli ma’lumotlarni kechga yaqin oldi. Zelixonning qamoqda Elchin bilan birga bo‘lgani, ozodlikka chiqqach, aka-ukaday yurishlari uning e’tiborini tortdi.
   «Uni Asadbek ishga solmayaptimi? — deb o‘yladi u. — Farg‘ona tomonlarning meniki ekaniga Asadbekning o‘zi ko‘ngan-ku? Nimaga shartni buzmoqchi? Yakkahokim bo‘lmoqchimi? Bu chechen orqali Xongireyni qo‘lga olganmi? Men uning payini qirqaman, deb yursam, u ishni pishitib qo‘yibdi-ku?»
   Bir necha kun davomida o‘tirsa ham, tursa ham chechenning tashrifidan maqsad ne ekan, deb o‘yladi. Zelixon garchi maqsadini aniq aytib ketgan bo‘lsa ham, ishtonsizning hadigi cho‘pdan deganlariday, Hosilboyvachcha uning gapiga ishonqiramay boshqa xayollarga boraverdi. Nihoyat, bu ishda Asadbekning qo‘li bor, degan fikrga mahkam yopishdi. Zelixonning izidan tushgan odamlari uning Asadbek qarorgohiga kirganini ma’lum qilishgach, fikri to‘g‘ri ekaniga yanada qattiqroq ishondi. Dardi faqat boyligu shuhrat bo‘lgan bu yigit siyosatchilar olamining makkorona qiliqlari mavjudligini, ular ko‘proq aql ko‘zlari yumuq odamlar xizmatidan foydalanishlarini bilmas edi. Uning fojiaga yetaklashi mumkin bo‘lgan nodonligi ham shu edi...

   Anvar nur bilan bo‘lgan so‘nggi suhbat ta’sirida garang bo‘lib o‘tirganida eshik ochilib, kadrlar bo‘limining boshlig‘i ko‘rindi. Yoshi o‘tibroq qolganini haligacha sezmay, pardoz-andozini kanda qilmovchi bu juvon har kuni ertalabdan xodimlarning jig‘iga tegardi. Xolidiy davrida intizomni nazorat qilish shu xonimga topshirilgan, bu vazifa boshliq o‘zgarganidan keyin ham fidoyilik bilan bajarilardi. O‘n besh daqiqa kech qolgan xodim bu xonimning temir daftariga tushar, «qayta qurish ishiga sezilarli ulush qo‘sha olmayotgani uchun» mukofotlardan mahrum etilardi. Anvar barvaqt turib, ishga baravaqt kelishga o‘rgangani uchun bu ro‘yxatga tushish baxtidan benasib edi. Kadrlar bo‘limining boshlig‘i uning kech qolishini juda-juda istardi. Qani edi, Anvar ishga kechiksa-yu, bu xushxabarni Xolidiyga yetkazsa, hayfsan e’lon qilish haqidagi buyruqqa imzo chektirib chiqsa... Vaqt-bemahal xonalarni ham aylanib yuruvchi xonim eshikni ochganida «navbatdagi tekshiruv shekilli», deb o‘ylashdi. Xonim to‘g‘ri Anvarga yaqinlashdi-da, sal engashib «Siz men bilan yuring», dedi. Bu sirli chaqiruv xonadagilarning diqqatini tortdi. «Eng kichkina ilmiy xodim» ma’nodor qilib yo‘talib qo‘ydi. Anvar xonimga bir qarab olib, qog‘ozdagi satrlarni diqqat bilan o‘qiyotganday muk tushdi.
— Yuring, deyapman, — dedi xonim chimirilib.
— Tinchlikmi? — dedi Anvar qog‘ozdan bosh ko‘tarmay. — Ishga vaqtida kelganman. Xudo xohlasa, vaqtida ketaman. Qayta qurishda jon-dilim bilan ishtirok etyapman...
— Yuring, — xonim bu safar qat’iyroq, buyruq ohangida gapirdi. — Maynavozchilik qilmay, orqamdan yuring.
   Anvar o‘rnidan turib boshini egdi-da, itoatkor qul kabi unga ergashdi. Xonada yengil kulgi ko‘tarildi. Kadrlar bo‘limi boshlig‘i xonasi eshigini ochib, Anvarga «kiring» dedi. Anvar ostona hatlagach, o‘zi tashqarida qolib, eshikni ohista yopdi.

    Anvar divanda o‘tirgan yigitni bir qarashda tanidi. Miqtidan kelgan, sochlari orasta taralgan, nigohi olazarak bu yigitni idorada deyarli barcha taniydi. Avvallari bunday odamlar pinhona ish yuritishardi. Zamon o‘zgarib, idoralarga ochiqchasiga keladigan, ochiqchasiga «dildan suhbat quradigan» bo‘lib qolishdi. Anvar kirib kelishi bilan miqti yigit o‘rnidan turib, jilmaygan holda, qadrdonlardek salomlashdi. Uning qo‘llari qattiq, qog‘oz-qalamga o‘rgangan Anvarning barmoqlari unga dosh berolmadi.
    Miqti yigit maqsadga darrov ko‘chmay, gapni uzoqdan boshladi. Avval Anvarning salomatligini surishtirdi. Onasining sog‘lig‘i ham nazaridan chetda qolmadi. Akasining chet elga borish-bormasligi bilan qiziqdi. «Chet ellarga borib dars o‘tadigan zo‘r olimlarimiz bor ekan, faxrlanishimiz kerak», deb ta’kidlashni unutmadi. Anvar uning gapini ma’qullab, akasi bilan faxrlanishga va’da berdi. U jilovni bo‘sh qo‘yib, miqti yigitning maqsadga ko‘chish onini sabr bilan kutdi.
— O‘zingizning dissertatsiyangiz ham bo‘lay deb qoldimi?
— Musulmonchilik asta-sekin, bo‘lib qolar.
— Mavzu qanaqa edi?
— «Kolxozlashtirishda partiya yacheykalarining ro‘li».
    Miqti yigit ajablanib Anvarga tikildi. Anvar to‘ppa-to‘g‘ri gapni aytganday, xotirjam, kiprik qoqmay o‘tiraverdi. Yigit kulimsirab, bosh chayqadi.

— Hazilni ham eshvorar ekansiz. Nazarimda boshqacharoq edi.
— Esingizda yo‘qmidi? «Rus istilosi va Turkistonda milliy ozodlik harakati»...
— Ha, ana endi esladim.
— Bu mavzudan voz kechib, kolxozlashtirish tarixi bilan shug‘ullanishni buyurgan edingiz, buni ham esladingizmi?
— Buyruq emas, direktoringizning taklifini aytuvdim. Siz ko‘nmay, to‘g‘ri ish qilgan ekansiz. Hamma ham yanglishadi. Biz ham oz-oz adashganmiz.
— Shuni aytgani keldingizmi?
— Ha, endi bir suhbatingizni olay, dedim-da. Yordam kerak bo‘lsa, yordam beraylik.
— Yordammi?... — Anvar unga sinovchan tikildi. — Yordam kerak. Idorangizning arxividan foydalanishga ruxsatnoma olib bera olasizmi?
Miqti yigit qog‘ozchaga telefon raqamlarini yozib, uzatdi:
— Ertaga soat to‘rtda telefon qiling. Men aniqlab qo‘yaman. Bu qiyin masala emas.
— Menga ruxsatmi?
— Yana bir og‘iz so‘z: dissertatsiyangiz haqida gapirmadingiz, yoqlashga tayyormi?
— Tanishib chiqmoqchimisiz?
— Agar mumkin bo‘lsa... Xizmat yuzasidan emas. O‘zim tarixga qiziqaman.
— Tarixga qiziqsangiz men sizga kitoblar ro‘yxatini beray.
— Dissertatsiya-chi?
— Tayyor emas.
— Shuncha yildan beri ishlaysiz-ku. Men tayyor deb eshituvdim.
— Kimdan?
— Ha, endi kimligini bilishingiz shart emas. Tayyor qismini o‘qib chiqishim mumkinmi?
— Yo‘q. Chala ishni birovga ko‘rsatmayman.
— Dissertatsiya... o‘zingizdami?

    Shu savoldan keyingina Anvar Xolidiy bilan bo‘lgan suhbatni eslab, miqti yigitning maqsadini tushunib yetdi. Unga qarab turib kuldi:
— Uch-to‘rt kunga ammamga berib yuborgan edim. Yo‘qotib qo‘yibdilar.
— Anvar aka, maynavozchiliksiz gaplashaylik.
— Maynavozchilik qilayotganim yo‘q. Dissertatsiya yo‘qolgan.
— Yo‘qolganmi yo... chet elga sotilganmi?
— Chet elga? Be, bir jinnining himoya qilinmagan dissertatsiyasi kimga kerak?
— Shunga qiziqadiganlar ham bor. Demak, dissertatsiya yo‘qmi?
— Kim sizga yo‘q dedi? Dissertatsiya bor. Ammo chala. O‘zingiz zamon o‘zgardi, dedingiz. Demak, uni endi yangi zamon ko‘zi bilan qarab chiqish kerak. Tarix fani fohishaga o‘xshab o‘zgarib turadi, bilasiz-ku? Yaqinda jinnixonadan tuzalib chiqdim. Endi o‘tirib ishlayman. Chet elga sotvorgan deb, sizga noto‘g‘ri ma’lumot berishibdi. Bu xabarlari uchun ularga haq to‘lamang. Chet elga bunaqa gaplar besh-o‘n yil oldin kerak edi. Hozir ularni boshqa narsa-lar qiziqtiradi. Jinni bo‘lsam ham bunga aqlim yetadi.
— Dissertatsiyangizni ertaga olib kela olmaysizmi?
— Tilxat yozib bera qolsam-chi? Dissertatsiya o‘zimda turibdi, chet elga sotmayman, ma’qulmi?
   Avvalgi suhbatda Anvar «bu mavzu bilan shug‘ullanmayman», deb yozib bergan edi. Hozir shuni eslatib piching qildi. Yigit buni to‘g‘ri tushunib, unga bir varaq qog‘oz uzatdi. Anvar o‘ylab o‘tirmay tez-tez yozib berdi: «Berurman ushbu tilxatni shul haqdakim, sariq chaqaga arzimas «dissertatsiya» deb atalmish matoh hamon o‘zimdadir va uni o‘zim birlan go‘rga olib ketgumdir.
B a y t:
        Dunyoning ishiga bermoq kerak tan:
        O‘sgan soch qirqildi, oshgach haddidan!»