«Nafisaning hayotini bulg‘ab tashlading. Menda ham ayb bor: uni senga berib yubormasligim kerak edi»,— dedi qaynonasi.
«Men qizimning baxtli bo‘shishini istagan edim. Baxtini topgan edi», — dedi Toshbolta.
«Nomi buzuq bo‘lib topilgan baxt baxt ekanmi? Ayt, o‘zing, jon qizim, baxtli edingmi?»
Shu payt qaynonasining orqasida Nafisa ko‘rindi: eski, kir ko‘ylakda, ko‘zlarida yosh, ma’yus qarab turibdi. Toshboltaning hech esidan chiqmaydi: qamoqdan qaytib, qaynonasinikiga kelganida Nafisani shu holatda ko‘rgan edi. Ko‘rib, yurak-bag‘ri ezilib ketgan edi.
«Qizim, buvingga aytgin, men senga hech yomonlikni tilaganmanmi?»
Nafisa indamay, shu holatida qarab turaverdi.
«Qizim, meni qiynama, o‘ladigan bo‘lsam ham qiynalmay o‘lay, ayt, baxtli eding-ku, axir?»
«Nafisa senga gapirmaydi», — dedi qaynonasi.
«Nega gapirmas ekan?» — dedi Toshbolta.
«O’liklarning gapirganini qayda ko‘rgansan?» — dedi qaynonasi.
«Siz gapiryapsiz-ku?» — dedi Toshbolta.
«Men senga kafan bichish uchun atayin kelganman»,— qaynonasi shunday deb qah-qah otib kula boshladi. O’zini to‘xtatolmay to‘xtovsiz kuldi, sonlariga shapati urib kuldi, Toshboltaning naq tepasiga turib olganicha kinolardagi yalmog‘iz kampir kabi xunuk kuldi. Kulgi jarangidan Toshboltaning quloqlari shang‘illab ketdi.
— He, turqing qursin senlarning, jigarlaringni qurt kemirib quritsin!..
Bu kimning ovozi? Toshbolta sergak tortdi: qaynonasi emas, Adolatning shang‘illashi bu. Kimni qarg‘ayapti?
— Molni egasining o‘ziga berarmish. Kim egasi? Onangning mahriga tushgan mol ekanmi?
Shang‘ish ovozi tobora yaqinlashib, ro‘parasida Adolatning qahrli chehrasi ko‘rindi.

— Qanaqa erkaksan o‘zing?! o‘irt ahmoq odam ham shuncha molni o‘sha yerga tashlab kelavermaydi. Milisaning gaplarini eshitdingmi? E, er bo‘lmay o‘libgina ketgin sen! Senga tekkanimdan beri birim ikki bo‘lmadi-ya! Endi seni bitimga boqamanmi? Bitta ukoling necha pul, bilyapsanmi. Tuzaladigan bo‘lsang, tuzal, bo‘lmasa o‘zim bo‘g‘ib o‘ldirib qo‘ya qolay. Boqishga arziydigan erkak bo‘lsang ekan, sen...
«Noshukur bo‘lma, shuncha topib kelganim kammi senga? Uchta emas, o‘ttizta qiz uzatishga yetadigan mol yig‘ding-ku? Tilla taqinchoqlarni sotsang ikkita mashina beradi-ku? Buncha noliysan, qora shaqshaq?!» Shunday demoqchi edi, til aylanmadi. o‘o‘ldiragan ovoz chiqdi.
— Nima deyapsan, qaytarchi? — dedi Adolat yoniga tiz cho‘kkanicha quloQini ding qilib.
«Hadeb voy-voylab o‘pkangni ko‘rsatavermay bitta qo‘y olib so‘ydirib xudoyi qilib yubor. Bizga balo yog‘ilyapti. Xudoyi qilmasang bo‘lmaydi. Boya domla o‘qiyotganida shu ko‘nglimga keldi».
Toshbolta shu so‘zlarni aytmoqchi bo‘lganida ko‘zlari qassobga qarayotgan qo‘zichoq ko‘zlari kabi javdiradi.
Adolat bu nigohga zuhr bo‘lgan ma’noni o‘z aqli yetganicha o‘qidi:
— Mollarni borib olib kelaymi?
«Kallangni ishlatsang-chi: balo yog‘ilyapti, deyapman senga. Qo‘y olib so‘ydir, xudoyi qil, deyapman. Baloga men uchradim, mayli, endi qizlarga urmasin. Sen alvastiga ham Xudoning atagani bordir, esingni yig‘sang-chi!..»
Ularning bu tahlitda gaplashishi soqov bilan so‘qirning suhbatini eslatardi.

— Ha, bo‘pti, nima demoqchi bo‘lganingni tushundim, — dedi Adolat. — Erta yo indin borib olib kelaman. Milisa bo‘lsa o‘ziga, men indamay qo‘yib berarkanmanmi? Noshud bo‘lmay qaro yerga kirgin sen. Shuncha molni uyga qo‘ymay, xaridorga topshirib kelsang o‘larmiding? Bu yoqqa hovliqib yugurganing bilan qizing tirilib qolarmidi? Mana, yugurganing bilan ko‘mish baribir senga nasib qilmadi-ku? Xudo bizga mehribon-da, seni shu ko‘yga solmaganda mo‘ylov jinning o‘la qolsa jiyanini ko‘mmasdi. Butun xarajat bizning gardanimizga tushardi. Eri o‘lgur qaysi go‘rlarda ekan? Xotin olmay o‘la qolsin, u so‘tak. Qiz bilan juvonning farqiga bormasa...
Toshboltaning yuragi sanchib, og‘riqqa chidolmay ingrab yubordi. Ancha bosilib qolgan kuragidan og‘riq ham uyg‘ondi. Oyoqlari yuzlab chayonlar hukmiga topshirilganday azob cheka boshladi. Ingrash o‘kiriqqa aylandi. Yonog‘iga yosh tomchilari dumaladi.
«Bo‘g‘ib o‘ldirsang o‘ldira qol», degan iltijo bilan xotiniga boqdi.
— Ha, shunaqa, — dedi Adolat o‘rnidan turib, — to‘g‘ri gap tuqqaningga yoqmaydi. Sog‘ paytingda ham quturgan tuyaga o‘xshab o‘kirib qolarding. Hozir ham shuning xumori tutdimi, he o‘kirmaygina o‘lgin sen...
«To‘xta, hech bo‘lmasa oyoqlarimni silab qo‘y, bu azob bilan o‘lmay. Jonim chiqmasidan oldin sen ham menga bir yaxshilik qil». — Til bu gapga ham aylanmadi. Alhol, bu iltijo tish hatlab aytilgan taqdirda ham xotin tomonidan ijobatga olinmog‘i mahol edi. Javob tariqasida uning tilidan «Endi sening isqirt oyoqlaringni qashilash qoluvdi», degan gapning uchmog‘i ehtimoldan xoli emasdi.
Toshbolta azoblar iskanjasida yotganida Nafisa ko‘rindi.

«Qizim, jon qizim, kel, sen qutqar bu azoblardan».
«Qanday qutqaray? Bu azoblarni men bermadim sizga, men qutqara olmayman».
«Buving meni beto‘xtov qarg‘ayaptilar. «Seni Xudo urdi», deb quvonyaptilar. Men Xudoga nima yomonlik qildim. Mendan beshbattarlari ham yuribdilar-ku, yallo qilishib? Bittagina aybim — onangni urganim. Undan keyin men ham odamga o‘xshab yashayin deb harakat qildim, xalos. Boshqalar yeb-ichib, maishat qilib qornini silab yotganida, men och-nahor yashashim kerakmidi? Nima, nafs bitta menda bormidi? Nafsi o‘pqonlar-chi? Qani, gapir, nega jim turibsan?»
«Dada, men nafsni o‘lchaydigan tarozibon emasman. Mening bilganim — bizlarni shu nafs sharmanda qildi».
«Sharmanda qildi? Tirikligingda ham shunaqa devding. Sharmandalik nima o‘zi? Ko‘zga ko‘rinmasa, qo‘lga ushlab bo‘lmasa, yeb bo‘lmasa, kiyib bo‘lmasa... Odamlarning gapimi? O’shanda ham aytuvdim, hozir ham aytaman: tupurdim, o‘sha odamlarning o‘zlariga ham, gaplariga ham!»
«Dada, unday demang, shu odamlar erta-indin sizni ko‘tarib joyingizga olib borishadi».
«Baribir tupurdim! O’lganimdan so‘ng ko‘tarib olib borishadimi yo hojatxonaga tashlab yuborishadimi — menga baribir. Sen qizim, buvingga tayinlab qo‘y: hadeb meni qarg‘ayvermasinlar. Uch-to‘rt kun bo‘lsa ham tinch yashay. Kelsang o‘zing kel, buving kelmasin. To‘xta, buvingga qo‘shilib sen ham meni qarg‘ayotganing yo‘qmi?»
«Nimaga qarg‘ayman, dada?»
«Tursunaliga ro‘para qilganim uchun-da. Lekin, sen bilib qo‘y: bu mening kallamdan chiqqan aql emas edi. Alvasti o‘gay onang aytuvdi, men laqmaga ma’qul keluvdi. Qarg‘asang o‘shani qarg‘agin. Lekin... o‘zing ham Tursunalini yaxshi ko‘rarding-ku, a?»
«Yaxshi ko‘rardim, dada».

«Yaxshi ko‘rsang baxtsiz emas ekansan-da? Buni buvingga aytgin. Og‘zimiz endi oshga yetganida, boshimiz toshga yetdi. Oxirgi marta boqqa borganimiz esingdami? O’choq tagidan topgan taqinchoqlarimiz esingdami? «Qorashaqshaq» buni boshqacha tushunibdi. Yangi direktor bilan o‘ynashib, shuning haqqiga olgan, deb o‘ylabdi u haromi. Seni fohisha deb hisoblaydi. Senga avvallari aytmovdim, dardim ichimda edi. Menga tegmasidan avval o‘zi shunaqa bo‘lgan. Shuning uchun boshqalarni ham o‘ziga o‘xshatadi, u haromi. Qarg‘asang o‘shani qarg‘a. O’choq tagidan topgan taqinchoqlarni taqib oluvding. O’lib yotganingda qarasam, ziraklaring ham, uzuklaring ham yo‘q. O’zing olib qo‘yganmiding yo... ering olib qo‘yuvdimi?»
Nafisa bu savolga javob bermay ma’yus tikilib turaverdi.
«Bilmaysanmi? Unda seni o‘ldirgan odam olib qo‘ygan. Nafis, qizim, ayt, seni kim o‘ldirdi? Yoningdagi yigit kim edi? Faqat «o‘ynashim edi», demagin. Men ishonmayman. Sen unaqa shilta emas eding, qizim. Seni ering o‘ldirmagan, undan gumonim yo‘q. Agar u o‘ldiradigan bo‘lsa, Tursunalini o‘ldirardi. U Tursunalini yaxshi ko‘rishingni bilardi. Bir marta mast bo‘lvolib menga yig‘lagan, senga aytuvdim. «Tursunali bilan uchrashmasin», deb yalingan. O’ldiradigan odam bunaqa bo‘lmaydi. Unda kim o‘ldirdi seni? Karvon bormaganmidi uyingga? O’choqni buzgan kunim bir nimani sezib is olganday bo‘luvdi. Meni ko‘rolmaydi u nokas. Bog‘ qorovulligini mendan olgunicha atrofimda itpashshadek aylandi. Keyin-keyin qiliq chiqardi. Mening gumonim o‘shanda. Sayfini tanirding, a? Yettinchi bo‘limning boshqaruvchisi. Senga sovchi qo‘ydirganida unamaganman, esingdami? O’sha Tursunali bilan gap talashib qolganida Karvon «Sen hali xo‘jayinga gap qaytaradig‘on bo‘p qoldingmi!» deb itday po‘palab tashlovdi. Men o‘rtaga tushmasam o‘lib ketardi, bola bechora. He, attang... shu gaplarni milisaga aytsam bo‘larkan...»

Nafisa otasining gaplariga e’tibor bermay tisarila boshladi.
«Qizim, ketma, sen kelib, azoblarim sal nari bo‘lyatuvdi. Meni qutqar, qizim...»
«O’zimning azoblarim o‘zimga yetadi, dada».
«Azob? Qanaqa azob? O’lgan odamda qanaqa azob bo‘ladi? O’lim hamma azoblardan qutqaradi-ku?»
«Yo‘q, dada, o‘lim siz bilan men uchun azoblarning boshlanishi...»
«Unday dema...»
«Yaqinda o‘zingiz ko‘rasiz...»
Shunday deb ko‘zdan yo‘qoldi. Toshboltaning qulog‘iga azobli faryod ovozi eshitilib, atrofiga alang-jalang qaradi. Is bosgan ayvon shipi, bo‘yog‘i ko‘chgan ustundan boshqa hech nima ko‘rinmadi.
Kimdir ingradi... Kimdir oh urdi...
   

POKLIK

— Qo‘lingni ko‘tar! g‘iring desang, otaman!
Gardaniga sovuq bigiz uchi tiralganday bo‘lib, Omonulloning eti bir seskandi. Lekin tanish ovoz uni jilmaygan tarzda orqaga o‘girilishga majbur etdi. Sinfdosh do‘sti Safarning qilig‘i unga ma’lum: poylab turib, orqadan pisib kelib, shunaqa deyishni yaxshi ko‘radi.
— Otadigan odam to‘pponchani biqinga tiraydi, qalamni gardanga sanchmaydi, harif! — dedi do‘stining qo‘lini ehtiyotlik bilan qayirgan bo‘lib. Keyin ularning harakatini kulimsirab kuzatayotgan navbatchiga qaradi: — Meni «shoshilinch tarzda yo‘qlayotgan xotin» shumi? Serjant, bu yolg‘on uchun nima qilaman, bilasanmi?
— O’zimizning akaxonimiz-ku?
— Bo‘ldi, ukaxonga sasima. Sen kapitan bo‘lsang, men — Nishonovman! «Nishonov» deganda hozir kapitan tugul generallaringning ham ichi o‘tib ketadi. Bo‘ldi, yur, ketdik.
— Qayoqqa?
— Bugun qanaqa kun? Ikkinchi payshanbami? Ikki marta shtrafga tushib turibsan o‘zing.
— Yo‘g‘-e?
— Ha-e! Endi seni himoya qilmayman. Bolalar po‘stagingni qoqib olishadi.
— Avvalgi «gap» kuni kasal edim.
— Kasal-pasaling bilan ishimiz yo‘q. Ahmadjon nima degan? Kasal tugul o‘lib qolsang ham o‘ligingni «gap» bo‘layotgan uy yonidan olib o‘tishlari kerak. Ketdik.
— Ishim bor.
— Ish-pishing bilan ishim yo‘q. Serjant ukaxon, xo‘jayinga aytib qo‘ying: o‘rtoq Safar Nishonov shaxsan kelib, muhim bir ish bilan olib ketdilar deng. Nishonovga qarshi bir nima deydigan odam hali tuQilmagan.
Omonullo Safarning odatini biladi. Tanaga yopishgan kanani yoki zulukni olib tashlash mumkin-ku, ammo Safar bir nima deb yopishdimi, undan o‘lib ham qutulib bo‘lmaydi.

— Xo‘p, mashinadamisan?
— Mashinadaman, xizmat bormi?
— Bor. Hozir dadamnikiga kirib o‘tamiz.
— Tushunarli. Qaynonangni sog‘inibsan, u yerga kirib o‘tishimiz ham tayin, a? Uyalmay aytaver, men atay bir yarim soat oldin keldim. Sening qilig‘ingni bilaman.
— Ertaga bo‘shmisan?
— g‘irt bo‘shman, o‘g‘ri oviga olib borasanmi? Benzin topib bersang bo‘ldi, dunyoning narigi chetiga ham ketaveraman.
Omonullo xonasiga kirib stol ustidagi qog‘ozlarni tartibga keltirib, tortmasiga solgach, tezgina iziga qaytdi.
Tabiatan serg‘ayrat bo‘lgan Safar mashinani ham behalovat tarzda haydardi. Yashil chiroqning o‘chganiga parvo qilmay chorrahadan o‘tishi bilan yo‘l harakati nazoratchisi ola tayog‘ini ko‘tarib, to‘xtashga ishora qildi.
— Qizilga o‘tmadim shekilli? — dedi Safar to‘ng‘illab. — Mashinada milisa olib yurishning hech hosiyati yo‘q, shunaqa ishkalga ro‘para bo‘laveraman.
— Naq qizilning o‘zida o‘tding. Men guvohman. Hujjat ketdi, deyaver, — dedi Omonullo tegajaklik qilib, — ovora bo‘lma, yoningni olmayman.
— Senga ahmoq odam yalinadi. Qarab tur, hozir to‘xtatganiga pushaymon qildirvoraman.
Safar shunday deb mashinani to‘xtatdi-yu, ammo pastga tushmay, o‘tiraverdi. Haydovchilarning yugurib kelib, qo‘shqo‘llab ko‘rishishiga ko‘nikkan nazoratchi bir oz kutdi, so‘ng mashinaga yaqinlashdi. Safar oynakni tushirib bosh chiqardi.

— Ha, ukaxon, tinchlikmi?
— Tinchlik, hujjatlaringizni ko‘rsating?
— O’zing kimsan, nega tanitmaysan?
— Inspektor Nuriev. Hujjatingiz?
— Meni tanimadingmi?
— Tanimadim, aka. Hujjatingiz? Iltimos, mashinadan tushing. — Nuriev shunday deb Omonullo tomonga qaragan edi, u «bopla, qo‘ymaysan!» deganday imlab qo‘ydi. Safar esa, sumkasidan hujjatini olib, mashinadan tushdi. Nazoratchi hujjatlarni ko‘rib chiqqach:
— Safar aka, nega qizilga o‘tdingiz?— deb so‘radi.
— Nima deding? — Safar shunday deb xuddi bemorni ko‘rayotgan tabib kabi unga tikildi. — Men ko‘k bilan qizilni farqiga bormaydigan ahmoqqa o‘xshaymanmi? Menga qara, mabodo o‘zing daltonik1 emasmisan?
— Haqorat qilmang, aka.
— Vey, men seni haqorat qildimmi? Guvohing bormi? O’zing menga ikki marta tuhmat qilyapsan. Men seni daltonik dedim. Bu so‘kish emas, ma’nosini xo‘jayiningdan so‘rab ol.
— Aka, nima desangiz deng, qizilga o‘tdingiz. Protokol yozaman.
— Uka, sen hujjatni ko‘rdingmi?
— Ko‘rdim.
— Familiyani ko‘rdingmi? Familiyani?
— Ko‘rdim.
— Nima deb yozibdi?
— Nishonov.
— Nima degani bu?
— Bilmayman, Nishonboy akaning yo o‘g‘li, yo nabirasi deganidir-da.
Safarning doimiy quroli ish bermay, Omonulloga qarab qo‘ydi.
— Mashinadagi akangni taniysanmi?
— Tanimayman. Protokol tuzaman, — Nuriev shunday deb qog‘ozlarini chiqardi.
— To‘xta, hovliqma, anavi akang o‘zlaringdan, podpolkovnik. Mening qiz o‘rtog‘im bo‘ladi. Vey, Omon, tush bu yoqqa.

Omonullo kulimsiraganicha tushib, nazoratchi bilan ko‘rishdi.
— Starshina, sigaretdan oling, — dedi bir ko‘zini qisib qo‘yib. Chekmaydigan Safar ham nazoratchi uzatgan sigaretdan olib labiga qistirdi. Omonullo starshinaga o‘t tutib, so‘ng o‘zi ham tutatdi-da, Safarga qaramadi. — Starshina siz haqsiz: bu o‘rtoq chindan ham qizilga o‘tdi. Agar protokol yozmasangiz, o‘zingizdan ko‘ravering. Bu o‘rtoq ikki marta aldayapti: men podpolkovnik emasman.
Omonullo ko‘z qisib qo‘ygani bilan bu gaplarning hazilmi yo chin ekanini anglay olmayotgan nazoratchi Safarga ajablanib qaradi.
— Omon, qo‘y, bu gaplarni. Podpolkovnik bo‘lmasang mayordirsan, mayor bo‘lmasang kapitansan. Lekin mening nazarim tushgan bolasan. Podshozodalarning nazari tushgan milisa erta-indin general bo‘lib ketadi. Sen bu bolalarga hazillashma, bular hazilni tushunishmaydi.
— Nimasi hazil ekan? Qonun hamma uchun bir. Qoidani buzganingdan keyin jazosini ol.
— Shunaqami? Dodam rohmatli «milisadan oshnang bo‘lsa, yoningda oyboltang bo‘lsin», deganlarida ishonmagan ekanman, — dedi Safar piching ohangida.
— Ikkita oshna o‘zlaring kelishib olaveringlar. Men protokol yozaman, — dedi nazoratchi.
— Ha, yozing, — dedi Omonullo atay qitiqlab.
— Yozsinmi? — dedi Safar po‘pisa ohangida.
— Yozaman, aka, oshnachilik o‘z yo‘liga, ish o‘z yo‘liga.
— Bo‘lmasa, ma! — Safar shunday deb unga mashina kalitini uzatdi. — Xo‘jayiningga berib qo‘y. Mashinani shaxsan o‘zi olib borib beradi.