ААВТАКАМИ, КСЕАИЛЛАМИ АКИ ААКШААИЙА?
Қарши шаҳрининг 2700 йиллиги кенг нишонланади. Аслида бу тарихий шаҳарнинг ёши қандай аниқланди, унинг илгари номи нима сди, бундан кспчилик бехабар бслса керак.
Бундан 50-60 йил илгари бу саволларга ҳатто мутахассис-олимлар ҳам жавоб бера олишмасди. Чунки бу масаларни фақат қазишма ишларини стказгандан кейин ва олинган ашёларни ксплаб ёзма манбалар билан солиштиргандан сснггина аниқлаш мумкин сди. Масалан, 1888 йили Туркистон генерал-губернаторлигининг махсус топшириғи билан Бухорога кетаётган В.Крестовский Қарши шаҳридан бир тош (тахминан 8 километр) нарида Шуллик деган қишлоқнинг ёнида қадимги шаҳар харобаси ётганлигини билмаганини ёзиб қолдиради.
1895-1910 йилларда рус офияери ва рассоми Б.Литвинов ҳам Шулликтепани бориб ксрганини ёзиб қолдирган. 1910 йили рус географ олимларидан бири Д.Лагофет Қарши шаҳри атрофларида пишиқ ғиштдан қурилган уйларнинг ксплиги ва уларнинг айримлари рангли плиталар билан қопланганлиги ҳақида маълумотлар қолдирган.
Аима бслганда ҳам Қарши воҳасида археологик изланишлар бошлангунига қадар шаҳарнинг қадимги тарихи тсғрисида десрли маълумотлар йсқ сди. Қашқадарёда бундай археологик изланишлар олиб бориш фақат иккинчи жаҳон уриши тугагандан кейингина бошланди. 1946-1949 йиллари С.Кабанов Ерқсрғонда қазишма ишлари олиб бориб, шаҳар харобасининг жанубий-шарқий қисмида III-V асрларга оид кулолчилик билан кун кечирган хонадонни топади. Олим шаҳарнинг қуйи қатламларини билишга ҳаракат қилиб, у тахминан милоддан илгариги II — I асрларга оид бслиши мумкин ҳамда шаҳарнинг сзини сса Хитой ёзма манбаларида сслатилган Аашебо ёки Аашеболо вилостининг бош шаҳри Боло бслиши керак, дейди.
1963-1966 йиллари Қарши воҳасидаги снг йирик шаҳар харобасини Тошкент давлат университети (ҳозирги ЎзМУ)нинг М.Массон бошчилигидаги Кеш археологик-топографик скспедияисси срганди. Ушбу скспедияис изланишларининг натижаси сифатида вужудга келган М.Массоннинг «Столичнс‹е города в области низовьев? Кашкадарьи с древнейших времён» номли китобида Қарши воҳасидаги Ерқсрғон ёдгорлигини Александр Македонский юришлари баён стилган юнон манбаларидаги Аавтака шаҳри билан боғлайди. Юнон тарихчиси Аррианнинг ёзишича, «милоддан аввалги 328 йили Македонскийнинг Кен, Кратер, Фратеферн ва Станазор каби лашкарбошлари сзларининг отрсдлари билан Аавтакага, Македонский олдига келишди. Бу пайтда қиш авжида сди. У қсшинларига Аавтака атрофларига жойлашиб, дам олишга буйруқ берди».
М.Массон юнон манбаларида келтирилган Аавтака айнан Ерқсрғон харобалари сканлигини ёзади. Аммо бу фикрни исботлайдиган манба йсқ сди. Буни фақат археологик қазишмалар олиб бориш билангина тасдиқлаш мумкин сди. Бундай имконист фақат 1973 йилда, ЎзА ФА Археологис институтининг А .Сулаймонов бошчилигидаги скспедияисси Қашқадарё воҳасида иш бошлангандан кейингина амалга ошди. Акспедияис ишлари бошлангани билан қадимги қатламлар ёшини аниқлаш муаммоси турар сди. Бу иш 70-йилларнинг охирида ҳал бслди.
Бу даврга келиб Ерқсрғоннинг турли жойларида қазишмалар стказилиши натижасида ҳоким саройи ва қалъаси, шаҳар ибодатхонаси, даҳма, кулоллар ва темирчилар маҳаллалари каби шаҳар харобасининг илгари маълум бслмаган қисмлари очилди. Шундан кейин ҳақиқатан ҳам Ерқсрғон Қарши воҳасидаги снг дастлабки пойтахт шаҳар сканлиги, у юнон манбаларида келтирилган навтака, деган тсхтамга келинди. Аукуслик археолог М.Туребеков Ерқсрғоннинг ички ва ташқи мудофаа деворларини срганиб, ички деворни милоддан аввалги VI-Vасрларга, ташқи деворни сса милодданнинг IV асрларига тегишли сканлигини аниқлади. А .Сулаймонов сса бу фикрларга қсшилган ҳолда ташқи мудофаа деворининг қурилишини милоддан аввалги II асрлар билан даврлаштирди.
Академик Адвард А твеладзе юнон тарихчилари келтирган Аавтака ҳақиқатдан Кеш воҳасида бслган, лекин Ксениппа шаҳри Қарши воҳасидаги Ерқсрғон срнида бслган, дейди. Бундай дейилишига асосий сабаб, сша ёзма манбаларда Аавтака атрофларида тоғли ҳудудлар борлиги, аксинча Ксениппа ҳудуди кспроқ чсл билан, съни чорвадор аҳоли сшайдиган ҳудудлар билан чегарадош сканлиги ҳақидаги маълумотлар сди.
Шу хулосага сқин фикрни К.Шамсиддинов ҳам қсллаб-қувватлаб, ҳозирги Косон номида қадимги Ксениппанинг акс-садоси сшириниб ётади, дейди. Яъни Косон шаҳри ва унинг атрофлари Ерқсрғондан 10 километр қуйида жойлашганлиги учун унга сув шу томондан борган, шунинг учун Кассаноб (Коссон суви, Ксениппа суви маъносида) Косонга айланиб кетган, дейди).
Милоднинг III-V асрларидан бошлаб Хитой манбаларида бутун Қарши воҳаси Аахшаб, деб аталиши ва унинг асосий йирик шаҳри Боло бслиб, унда подшоҳнинг қароргоҳи борлиги тсғрисида маълумот берилади. М. Массон Аахшабнинг маъносини тушунтиришга ҳаракат қилиб, сша пайтларда халқ орасида сақланиб қолган бир ривостга сътибор қаратади. Унга ксра баҳор ойи кечаларидан бирида чилтонлар Қашқадарёнинг бсйига маслаҳатга тспланишибди. Уларнинг катталаридан бири барчанинг кайфистини ифодалаб «нағз шаб», съни «қандай ажойиб кеча», деган скан. Қолганлар уни суғд тилига мослаб «Аахшаб», деб аташган скан. Суғд тилидаги Аахшабнинг ҳам, форс тилидаги Аағзшабнинг ҳам сзаги бир бслиб, «ёруғ», «ёғдули», «ойдин» маъноларини беради, дейди. Шунингдек, М.Массон Қарши темирйсл вокзалининг ёнидаги Қалъаи Захоки Марон айнан шу Аахшаб вилостининг маркази Боло шаҳрининг харобаси деб айтади.
Аима бслганда ҳам Ўрта Осиёни араблар истило қилаётган пайтда Қарши воҳаси арабларга қарши курашнинг асосий марказларидан бирига айланди. Бу пайтга келиб Аахшабнинг ҳам иқтисодий, ҳам сиёсий маркази Қашқадарёнинг бсйига, маҳаллий аҳоли томонидан ҳозирги Шулликтепа деб аталадиган жойга ксчган сди.
Араблар воҳани сзларининг тилига мослаб Аасаф деб аташади. Бу тсғрида ксплаб араб ёзма манбалари хабар беради. Уларда IX-XIII асрларда Аасафнинг иқтисоди ва маданисти ривожланганлиги ҳамда Аасаф Қашқадарёнинг икки ёқасида жойлашгани қайд стилади.
Шундай гуллаб-сшнаган шаҳар мсғуллар истилоси даврида ер билан сксон қилинди. Ўрта Осиёдаги десрли барча қадимий шаҳарлар Чингизхон истилосидан кейин сз жойини сзгартирди. Маҳаллий аҳоли тасаввурида ёвуз қсшин олдида ҳеч қандай мудофаа девори, қалъа дош беролмайди, деган ҳис пайдо бслади. Шундан кейин одамлар бундай қалъа шаҳарларни ташлаб, ҳозирги қишлоқ ва шаҳарларни сгаллашади. Қарши воҳасида ҳам, шунингдек, Самарқандда ҳам сски шаҳарлар бутунлай ташлаб кетилди. Ҳозирги Самарқанд ҳам, Қарши шаҳри ҳам айнан мсғуллар истилосидан кейин снги маконда вужудга келган.
Анди икки оғиз ссз Қарши шаҳрининг ёши тсғрисида. Юқорида келтирилган олимларнинг изланишлари натижасида шаҳарнинг мелоддан аввалги VI-V асрларда қурилганлиги аниқланган сди. Гап шундаки, стган асрнинг 70-йиллари охирида Ерқсрғоннинг кулоллар маҳалласида қазишмалар олиб борганимизда фақат бир-икки ерда мелоддан аввалги X-VIII асрларга оид қатламлар борлиги аниқланганди. 1998—1999 йили сна қазишмалар стказишга имкон туғилди. Шундан кейин 20 йил аввал срганилган қазилма бир метр кенгайтирилганда ундан илгари ҳеч ким билмаган, милоддан аввалги VII асрларга оид қалинлиги 3 метр атрофидаги қалъа девори топилди. Бу девор шаҳарнинг асосий мудофаа деворидан ичкарида бслганлиги сабабли уни дастлабки ички мудофаа девори, деб тахмин қилинди ва мана шу топилма Қарши шаҳрининг 2700 йиллик тарихига сга сканлигини исботлашда муҳим манба бслиб хизмат қилди.
Қарши шаҳрининг юбилейи муносабати билан Ерқсрғонни срганиш учун шаҳар ҳокимлиги томонидан маблағ ажратилди. Олиб борилган қазишмалар натижасида илгари ҳеч кимга маълум бслмаган ва ахамонийлар даврида қурилган деб тахмин қилинган мудофаа девори остидан шаҳарнинг снг қадимги ва асосий мудофаа девори топилди. Бу девор пахсаси лентасимон қилиб 3 метр қалинликда кстарилган ва кейинроқ ичкари томондан қсшимча лой билан мустаҳкамланиб, қалинлиги 7-8 метрга етказилган. Мелоддан аввалги VI-V асрларда снги девор қурилганда сскиси унга пойдевор вазифасини стайди, съни снги девор сски, таъмирланган девор устидан кстарилади. Шундай қилиб, Қарши шаҳрининг қадимги ва ҳақиқий девори шу йили топилди.
Қарши шаҳри ҳақидаги сна бир муҳим маълумотимиз унинг снг қадимги номи тсғрисида. Биз юқорида келтирганимиздек, унинг номи ксп сзгарган. Бундан бир-икки йил илгари исроиллик Шакет Шаул деган олима қадимги оромий ёзувларида Аакшанийа деган ном борлигини аниқлаган. Агарда бу фикр кспчилик томонидан тан олиниб исботланса, унда Қаршининг номи снг қадимги даврлардан бошлаб Аакшанийа-Аахшаб-Аасаф шаклида ривожланиб келганлиги маълум бслади.
Manba (http://e-lib.qmii.uz/qarshi2700/articles/art007.php)