САВОЛ: - Ҳазрат, дунёнинг тсрт тарафига Исломнинг тарқалишида, айрим давлатларнинг ташкил топишида, хусусан тасаввуф арбобларининг қсшган ҳиссалари ва давлат асосчилари билан бслган сқин муносабатлари бслганидан хабардормиз. (Усмонли давлати, Амир Темур салтанати), шунингдек, Ислом жамистларининг ижтимоий, маданий турмушларида муҳим рол сйнаган шахслар ҳам аҳли тасаввуфдан ва тасаввуф тушунчасига сқиндан боғлиқ шахслар бслгани айни ҳақиқатдир. Бугун ҳам - жамистни жонлантириб турган, маданий, маънавий ва бошқа жабҳаларда мамлакатнинг юксалишида тасаввуф аҳли ва ғосси фаол - динамик куч сифатида катта аҳамист касб стмоқда, шундай смасми?!
ЖАВОБ: - Тасаввуф ҳаётдир, ундан ташқариси слимдир. А асулуллоҳ (с.а.в.): «Гсё қуруқ ерни сув кскартиргани каби зикруллоҳ қалбни жонлантиради», дейдилар. Қалби қаттиқ, тошбағир инсондан схшилик чиқмайди. Инсонни тадқиқ стадиган бслсак, ҳамма нарса унинг маънавистига, кснгил жонлилигига тақалади. Кснгли кстаринки руҳда бслган кишилар фаол - ҳаракатчан бслиб, сзгаларга ҳам ижобий муносабатда бсладилар. Кснгли слик инсонлар ҳар жойда, ҳар доим дардисар бслиб, бошлари дарддан чиқмайди, улар тиканга схшайди, ҳар нарсани қспоради. Шунинг учун мен тасаввуфни ихтиёрий завқ савдоси, тутуми, хатти-ҳаракати деб билмайман. Балки, инсонистнинг ғафлатдан уйғониб, бир нави слимдан халос бслиб ҳаётга қайтиши ва асл ҳаётнинг мазасини тотиш учун зарурий фаолист деб биламан. Аллоҳ таоло инсонга инъом қилган ҳаёт неъматининг асл ғосси деб биламан. Аллоҳ таоло: «Ай инсонлар, У сизларнинг қайсиларингиз чиройлироқ - схшироқ амал қилувчи сканлнгингизни имтиҳон қилнш учун слим ва ҳаётни сратган зотдир» (Мулк - 2), дейди. Яшашдан мақсад- сша чиройлироқ амалларни бажаришдир.
Тасаввуфни «Ай мсминлар, Аллоҳдан ҳақ-рост қсрқиш билан қсрқинглар ва фақат мусулмон бслган ҳолларингда дунёдан стинглар» (Оли Имрон - 102) тавсиссининг зарурий шарти деб биламан. Чунки, «Ким бу дунёда кср бслса, охиратда ҳам кср ҳолида қайта тирилади» (Исро - 72). Бу дунёдаги ксрликдан қутулмаса, инсон ҳаётдаги ғоссига сришолмабди демакдир. Ғоссига сришолмаган инсондан тасодифий сзгулик кутиш мумкин, аммо сз ихтиёрига ксра смас. Шунинг учун ҳар бир инсон албатта тасаввуфнинг ушбу икки ғоссини (Қуръон ва Ҳадиснинг буйруқларини) сз ҳаётларида тадбиқ стишлари лозим. Яъни ҳар тарафни қуршаб олган Ларвардигори билан сқинроқ алоқа боғлаши лозим.
Ларвардигори унга шу қадар сқин скан, сзи Ларвардигоридан узоқлашмаслиги керак. Чунки Аллоҳ таоло коинотни сратиб қсйиб, номаълум йироқликларга кетиб қолган борлиқ смас. Яъни, Аллоҳ таоло «У зот ҳар куни иш-амалдадир» (А аҳмон-29). Борлиқ ва ундаги нар-саларни сратгач, уларни сз ҳолига ташлаб қсйган смас. Ауқсон бизда, хато бизнингдир. Ҳам дунёда, ҳам охиратда бахтли-саодатли бслиш учун албатта инсон Ал-лоҳни билишга - танишга интилиши керак. Бунга амал қилмаса, охиратга ксзи ожиз ҳолда кетажак. Дунёга ғофил ҳолда келиб, ғофил кетганидан, охиратда ҳам ҳеч нарсага сришолмайди. Инсон сзининг абадий саодати учун қуйидаги икки хусусни бажармоғи шарт;
1. Аллоҳ таолони танимоқ - билмоқ ва У билан бирга унсист ҳосил қилиб, ундан завқ тотмоқ.
2. Аафсини поклаб, ахлоғини тарбисламоқ.
Ахлоқ—фардий смас, балки ижтимоий бир ҳодисадир. Жамист мавжуд бслмай, инсон ёлғиз сзи сшаса сди, ахлоқ деган нарсага ҳожат қолмаган бсларди. Ахлоқ жамист ҳаётининг ксринишидир. Шундай скан, ахлоқ жамистнинг тартиб-интизомига сга кучли таъсир ксрсатадиган, жамист низомининг шахсларга тааллуқли манбаини ташкил стадиган унсурдир. Шунинг учун ахлоқни йслга қсймай туриб инсон жамистга фойда бериши, ахлоққа риос қилмайдиган шахслардан ташкил топган жамистнинг ҳам муваффақистга сришуви мумкин смас. Бир инсон ушбу икки ғосни амалга оширмай туриб, чин инсон бслиши имконсиздир.
Аждодларимиз ушбу ғосларни ҳаётларида тадбиқ стганлари сабабли умрлари самарали, оқибатлари хайрли бслган. Аждодимиздан қай бир зотга меҳр қсйган бслсангиз, у албатта аҳли дилдир, бу иккн ғосга амал қилгани учун уларни бугунга қадар ҳар инсон съзозлаб келмоқда. Хожа Аҳмад Яссавийни, Юнус Амрони, Мавлоно Жалолиддин А умий, Ҳожи Байрам Валини шунинг учун севиб-ардоқлаймиз.
Бугун ҳам жамистнинг фаоллигини, ҳаракатчанлигини ва ҳалокатдан халос бслишини таъминлайдиган сгона чора - бу ғосларни амалга оширишдир. Шуни схши тахмин қиламанки, душманларимиз буни биздан ҳам схши билганлари учун муайсн муҳитларда тасаввуфга ашаддий душманлик қилмоқдалар.
Тасаввуф ва тариқатлар тарихий воқелик бслиб, катта-катта фатҳларга йсл очган ва бу фатҳларга манба бслган. Қсплаб сиёсий ғалабаларнинг манбаи бслган. Бу тсғрида қатор мисоллар келтиришимиз мумкин: ссласангиз, Мавлоно А умий слимга «шаби арус» (никоҳ кечаси), дейди. «Ўлимим ғам-ташвишли ҳодиса смас» деб шеърларида ҳам шу ғосни олға суради. Бунинг маъноси ғост содда, жонли ва табиий бслиб, инсон бу ҳақда сътибор билан фикр юритса «ва унга қайтарилажаксиз» (Бақара-245) остини сқиб, севинмасликнинг иложи йсқ. Демак, слим бу қадар мунис скан, инсон ҳаёт, охират ва абадий ҳаёт масалаларига ҳам шу нуқтаи назардан туриб боқса, слимдан қсрқмайди, шахсий манфаатларнинг сткинчи ва саёзлигини тушунади. Аатижада сзгулик учун жонини беришга ҳам тайёр ҳолга келади. Ислом тарихида рсй берган қаҳрамонликларнинг манбаи ҳам шу. Айрим давлатлар бунга мисол. Агар у давр мансубларининг қалбларида слимдан қсрқиш ҳисси кучли бслганда, дунёвий манфаат - ғаразлар жсш урганда сди, улар буюк шарафга муваффақ бсла олмаган бслардилар. Ватан озодлиги ва истиқлоли учун бслган жанглардан бирида рсй берган бир воқеани мисол келтирай: бир зобит жанг майдонида йиғлаб юрган икки аскарни ксриб, ёнига чақиртиради ва уларга далда бермоқ учун, «Аега йиғласпсизлар, слимдан шу қадар ҳам қсрқасизларми, услмайсизларми? Аскар деган ҳам йиғлайдими?» дейди. Уларнинг йиғиси тугамайди. Аиҳост зобитнинг қистови ила «Шунча жангларда қатнашдик, аммо бизга ҳеч шаҳодат насиб қилмаспти, кафанимизни бсйнимизга сраб жангга кирспмиз, лекин Аллоҳ бизга шаҳидлик каби буюк мақомни сҳсон стмаспти, нима гуноҳимиз бор скан?!» дес жавоб берибдилар.
Ота-боболаримиз ватанимизнинг истиқлолини ҳам ана шу ғос ила курашганлари учун қслга киритдилар. Агар мустақиллик учун бслган жангларда инкорчи, авантюрист, анархист каби пасткаш ғослар ила курашганимизда сди, бугунги кунда ё Амриқо, ё юнонлар каби разил ҳаёт кечираётган бслар сдик.
Санъатга келсак, маълумки, санъат кснгил масканидир. Кснгли ҳасжондан йироқ бир инсон гсзалликни сезиши, топиши ва тасвирлаши мумкин смас. Тарихда стган машҳур санъаткорларни тадқиқ стадиган бслсак, уларнинг кспчилиги кснгил арбоби бслганлигини ксрамиз. Табиий, санъатнинг манбаи «ҳасжон» бслгач, инсон башарий, жинсий, моддий ҳасжондан келиб чиққан санъат асари юсага келтириши ҳам мумкин, бир инсон бир аёлга бслган севгиси туфайли гсзал, лирик шеър ёзиши мумкин. Аммо буни тасаввуфдаги туйғулар билан тенглаштириб бслмайди. Чунки тасаввуфдаги ҳис-ҳасжон шу қадар кучли ва ҳаётбахшки, бу туйғу инсонни ҳавода учиради, оёқларини ерга бостирмайди. Мавлоно А умий сз замондошларига қандай қилиб таъсирини стказганини ссланг Мавлоно барчани лол қолдирган ва ғайратлантирган сди. Мутасаввифлар ана шундай бслганлар. Асл манбадан фойдаланиб, унинг лаззатини тотган киши машрабга айланади.
Ўтмиш даври санъатини меъморчиликдан тортиб то мусиқа ва адабиётга қадар текширадиган бслсак, буюк санъаткор ва олимларнинг барчаси тасаввуф аҳлидан бслган зотлар сканлигини ксрамиз. Қай бир олим ёки санъат аҳлининг асарини очиб сқисангиз, албатта Ғаззолийни сқиганлиги, Маснавийдан файз олгани сезилиб туради. Хуллас, тарихий даврда тасаввуф аҳли санъат, адабиёт, мусиқа, меъморчилик ва бошқа соҳаларга ҳомийлик қилган.