—    Bular mansabga talpinyapti, o‘rtoq Rajabov, mansabga! Mayli, davri kelibdi, mansablarni egallasin. Ammo-lekin biz demokratmiz, deya ko‘krak uradi. Yaxshi, demokratiya yaxshi. Demokratiya — hur fikrlash demak. Demokratiya faqat hur fikrlash bilan kifoyalanib qolmaydi. Demokratiya — kelajak foydasi yo‘lida halol ham ilg‘or baholash demakdir! Ana shu Madievlarga aytgim keladi: demokrat,  sen o‘tmishga tosh otma. O’tmishga tosh otish, o‘likni tepkilash demakdir. O’lik tirilib, xatolari uchun sendan kechirim so‘ramaydi. O’lik tirilib, qayta qurish uchun bir ish qilib berib bermaydi. Demokrat, o‘tmishdan saboq olish kerak, saboq. Ana shu saboqni xulosalab, bugunni o‘ylash kerak, bugunni. Bugunni xulosalab, kelajakni o‘ylash kerak, kelajakni. Demokrat, sen o‘tmishga to‘pponcha otsang, o‘tmish seni to‘pga tutadi!

—    Nega endi bari yoppasiga minbarga otilib boshladi? Bari shior ko‘tarib boshladi? Tevaragiga guruh to‘plab boshladi?
—    Bular deputat bo‘lmoqchi, o‘rtoq Rajabov, deputat.
—    Deputat bo‘lish uchun minbardan tushmaslik kerakmi? Baqirib-chaqirish kerakmi? Shakkoklik qilish kerakmi?

—    Odatda, uch toifa odam xalq e’tiborini oladi. Uch toifa odam ovoz oladi. Birinchi toifa — ritsar bo‘ladi. Bizda ritsarni xalq qahramoni, deydi. Xalq qahramoni botir bo‘ladi, jasur bo‘ladi. Shu bois, kurashsiz yashay olmaydi. Xalq qahramoni osoyishta hayot nimaligini bilmaydi. Bilsa ham tinch-osoyishta yashamaydi. Boisi, xalq qahramoni... tinchlikni yomon ko‘radi. Bu toifa odam inqilob vaqtida birinchilardan bo‘lib qo‘liga qurol oladi. Yalovbardor bo‘ladi, ura-urachi bo‘ladi, otashzabon bo‘ladi. Qahramonliklar ko‘rsatgisi keladi. Mardlik-jasorat namoyish etgisi keladi. Shon-shuhrat orttirgisi keladi. Orden-medallar olib taqqisi keladi. Ikkinchi toifa odam — olijanob odamdir, ulug‘namo odamdir, avliyonamo odamdir. Bu toifalar xo‘rlangan xalq uchun qayg‘uradi, haqoratlangan xalq o‘chun qayg‘uradi, ezilgan xalq uchun qayg‘uradi. G’arib xalq uchun, mushtipar xalq uchun qo‘lidan kelgan hamma ishni qiladi. Bechora xalq uchun oylik maoshini beradi, qarilik nafaqasini beradi, o‘limligini beradi. Bu toifalar elyurtga ezgulik ham ma’rifat tarqatadi. Uchinchi toifa odam — ishbilarmon odamdir, tadbirkor odamdir, uddaburon odamdir. Bular faqat kirim-chiqimni biladi, foyda-ziyonni biladi. Yaratib beradi, qurib beradi. Bir so‘z bilan aytsak, bu toifa odamlar faqat foyda beradi. Ana, ana shu uch toifa odam ko‘p ovoz oladi! Endi, manavi Madievlarni olaylik. Avvalo, bularda mansab-martabani o‘zi yo‘q. El-yurt oldida burch nima, javobgarlik nima, bilmaydi. Turgan gap, xalq boshqalarga ovoz beradi. Bular esa, yo‘l-yo‘lakay kulgi bo‘lib qoladi, mayna bo‘lib qoladi. Oqibat, o‘zlarini xo‘rlangan his etadi, ezilgan his etadi. Bular endi haqiqatni tiklash uchun ana shu... g‘oliblarga qarshi kurash olib boradi. G’oliblar bilan tashlashadi. G’oliblar qarab turarmidi? O’rtada yomon-yomon — sizu bizga yomon bo‘ladi. Sizu biz jafo chekamiz. Birimiz ikki bo‘lmaydi. Bular bilmayapti.— ular o‘zlarini o‘zlari ko‘tarish uchun Madievlarni zinapoya o‘rnida ishlatib yuribdi. O’zlarini o‘zlari saylash uchun — Madievlarni qo‘g‘irchoq qilib o‘ynatib yuribdi.

—    Manavi Madiev shoirni... soqolidan boshqa nimasi yo‘q bo‘lsa kerak?
—    Soqolda gap ko‘p, o‘rtoq Rajabov. Soqoldor odam ancha-muncha xalqni o‘ziga ergashtiradi. Chunki soqol kishiga avliyonamolik baxshida etadi. Masalan, Fidel Kastroni «qudrati» — soqolida.
—    Bittayam oq oralamagan sochlar. Bittayam sochi to‘kilmagan boshlar. Oynaday tep-tekis, gard yuqmagan peshonalar. Tip-tiniq, yaltiroq yuzlar... Ana, qayta quruvchilarni portreti! Ana, demokratlar kim! Ko‘pchilik qayta quruvchilarni hali... mo‘yloviyam sabza urmagan! Shunday ekan, qayta quruvchilar nimasiga suyanib va’z o‘qiydi? Demokratlar nimasiga tayanib oqsoqolchilik qiladi? Biz nima uchun shularga quloq solishimiz kerak ekan? Biz nima uchun shularga ergashishimiz kerak ekan? Keling, masalani partiyaviy hal etaylik: odamda... erkakcha yuz bo‘lsa! Bu yuzda ko‘pni ko‘rgan peshona bo‘lsa. Bu peshonada uzun-uzun chiziqlar — olis-olis yo‘llar bo‘lsa. Mazkur chiziq-yo‘llar sermashaqqat taqdirdan so‘ylab tursa, el-yurt tarixidan so‘ylab tursa. Peshona degani misoli bir tarix kitobi bo‘lsa, misoli bir qomus bo‘lsa. O’rtoq Esonov... insonda mazmun-ma’noli yuz bo‘lsa! Bu yuzda... mo‘l-mo‘l ajinlar bo‘lsa, mashaqqatlar ramzi bo‘lgan tirtiqlar bo‘lsa, turli-tuman dardlar asorati bo‘lsa! Bu yuzda... zo‘r qayg‘ular tamg‘asi bo‘lsa, ko‘rgiliklar belgisi bo‘lsa, qora kunlar suvrati bo‘lsa! O’rtoq Esonov, inson ko‘zlarida... mung bo‘lsa, qayg‘u bo‘lsa, dard-alam bo‘lsa! Inson ko‘zlari ham... tarihdan so‘ylab tursa, ham... kelajakka chorlab tursa! Inson ko‘zlari ostida qavat-qavat... ajinlar bo‘lsa! Ushbu ajinlar varaq-varaq... tarix bo‘lsa! Inson ko‘zlari ostida dumaloq-dumaloq... xaltalar bo‘lsa! Ushbu xaltalar yaxshi-yomon kunlarni bekitib yotgan bo‘lsa... O’rtoq Esonov, ana shunday ko‘zlarga qarab o‘tirsa bo‘ladi! Ana shunday peshonalarga ergashsa bo‘ladi! Ana shunday yuzlarga quloq solsa bo‘ladi!

—    Bularni maqsadi qayta qurish emas. Bular leninchi keksa avlodni chetga surib tashlasak — marra bizniki bo‘ladi, deb o‘ylayapti. Leninchi avloddan qutulib olsak — tantana qilamiz, deb niyat qilyapti. Hamma mansab-martabalarni egallab olib — davrimizni surib yotamiz, deb maqsad qilyapti.   
—    Shunday, o‘rtoq Esonov, shunday.
—    Bular o‘zlarini qayta quruvchi, deb yuribdi. Bular qayta quruvchilar emas, bular... qayta buzuvchilar! Ha, o‘rtoq Rajabov, bular — qayta buzuvchilar! Qayta buzuvchi bo‘lganda-da... nonko‘r buzuvchilar! Ko‘rnamak buzuvchilar!
—    Shu donoligingiz uchun... ikki choynak choy olib kelmasam bo‘lmadi.
—    Qimirlamang, o‘rtoq Rajabov, o‘zim olib kelaman.
—    Men sizning aql-zakovatingizga... obkomdayoq qoyil bo‘lib edim! Endi esa — men sizga sig‘inaman!
—    O’rtoq Rajabov, siz obkomni birinchi sekretarisiz, byuro a’zosiz! Siz o‘tiring, o‘zim choy olib kelaman.

52


—    Xonimlar va janoblar! — dedi Madiev. — Keyingi yillarda iqtisodiy va ma’naviy, siyosiy turmushimizdagi tarixiy o‘zgarishlar, ulkan burilishlar o‘zbek xalqi hayotini tamomila o‘zgacha baholashga ehtiyoj o‘yg‘otmoqda. Qonli Oktyabr to‘ntarishidan keyin boshlangan va haligacha davom etib kelayotgan e’tiqodlar kurashi, g‘oyalar kurashining g‘oyatda qarama-qarshiligi bugunga kelib hammaning diqqat markazida turibdi. Keskin kurashlardan iborat bu mafkuraviy siyosatlar ichida milliy masala alohida o‘rin tutadi.
Botir firqa bir qimirlab oldi. Uyoq-buyog‘iga qaradi. Madievni nutqidan hayron bo‘ldi.
«Galvars... gapni olisdan boshladi. Yaxshilikka bo‘lsin... — deya o‘yladi. — Baribir, gapini bizga olib kelib taqaydi. Ishqilib, otimni atamasa bo‘ldi. El-yurt oldida sharmanda qilmasa bo‘ldi».
Tarihdan ma’lumki, turli-tuman xonlar o‘zbek mo‘min-musulmonlarining qonini so‘rib keldi... teri-sini shilib keldi, musulmonlarning o‘sib-ulg‘ayishiga, yuksak taraqqiy etishiga to‘g‘anoq bo‘ldi. Sobiq totalitar tuzum mo‘min-musulmonlar o‘z aql-hushlarini yig‘ib olmasliklari uchun, ma’naviy va madaniy rivojlanmasliklari uchun, milliy madaniyat va milliy til taraqqiy etmasligi uchun, bir so‘z bilan aytganda — o‘zligini anglab olishiga yo‘l bermaslik uchun qo‘lidan kelgan barcha chora-tadbirlarni ishlab chikdi va amalga tadbiq etdi. Mo‘min-musulmonlar o‘ris jallodlari zulmi ostida bir amallab kun kechirdi. Qonxo‘rlar mo‘min-musulmonlarni «yovvoyi», deb atab keldi...

Botir firqa misoli... yangi kino ko‘rdi. Misoli yangi kinoda yangi qiyofa ko‘rdi. Shu vaqtgacha turli kinolarda turli qiyofalarda ko‘rib yurgan artistini endi yangi qiyofada ko‘rdi.
Bugungi kinodan gangib qoldi. Es-hushini yig‘ib ololmadi. Minbardan ko‘z ololmasdi.
Ichida Madievni so‘kdi. Burab-burab so‘kdi.
Nihoyat, o‘zini bosdi. Osoyishta bo‘ldi. Sokin bo‘ldi. O’zicha bosh irg‘adi. O’zicha... Madievni... qo‘llab-quvvatladi!
Boisi, Botir firqa qalban... millatchi edi! Ha-ha, ich-ichidan:.. millatchi edi!
Mana, umr o‘tdi — Botir firqa millatchiligini tiliga chiqarmadi. Mana, umr o‘tdi — Botir firqa millatchiligini yuzaga chiqarmadi.
Vazmin-bosiqligidanmi? Ichimdan top odam ekanligidanmi?
Botir firqa og‘iz ochmaslikni... ichki bir dunyoqarashdan deb bildi. Ichki bir aqldan deb bildi.
«Kommunistik partiya siyosatiga begona g‘oyalar — men uchun-da begonadir», deya o‘yladi.
Ammo... o‘zi bilan o‘zi gaplashdi! Ich-ichidan gaplashdi:
«Millatchilik — o‘z kindik qoni to‘kilgan yerga sadoqatdan bino bo‘ladi. O’z xalqiga mehr-oqibatdan bino bo‘ladi. O’z qarindosh-urug‘lariga mehr-muhabbatdan bino bo‘ladi. Ammo-lekin millatchilikni yomon taraflari-da bor. Millatchilik — iblislar panoh topajak eng so‘nggi panoh, demak. Millatchilik — jaholat, demak. Millatchilik — bir xalqni boshqa bir xalqqa nisbatan nafrati, demak. Shu boisdan, juda ko‘p fojialar ana shu millatchilikdan kelib chiqadi».

Yo Botir firqa mansabidan tushib qolishdan qo‘rqdimi? Partbiletidan ajralib qolishidan qo‘rqdimi? Yo‘q, yana yo‘q!
«Millatchilik misoli bir olov, — deya o‘yladi Bo-tir firqa. — Olov o‘z oti o‘zi bilan olov. Olov bilan o‘ynashib bo‘lmaydi. Odam olovni ehtiyot qilmasa, bet-qo‘lini kuydirib qo‘yadi. Odam olovni avaylamasa, o‘z uyini olov oldirib yuboradi. Butun... dunyoni o‘t oldirib qo‘yadi!
Chin, ashaddiy millatchi bo‘lish kerak. O’z el-yurti uchun o‘limga-da shay millatchi bo‘lish kerak! Ko‘nglida millatchilik his-tuyg‘ulari yo‘q inson... inson emas! U bir... robot, robot!
Ammo-lekin aql-farosat bilan millatchi bo‘lish kerak. O’ta bilim bilan millatchi bo‘lish kerak. Zamon shamollari esishiga qarab millatchi bo‘lish kerak.
Mana, XX asr oyoqladi. XX asr misoli eski uy bo‘lib qoldi. Ammo-lekin ana shu eski uy bo‘sag‘asida tag‘in bir uy bor.
U — butunlay yangi uy. Inson qadam bosmagan uy. Hali eshiklari ochilmagan uy. Hali chiroqlari yoqilmagan uy.
Bu uyni nomi — XXI asr! Mo‘min-musulmonlar orziqib oshiqajak XXI asr! Mo‘min-musulmonlar baxt-saodat kutajak XXI asr!
Endi, ana shu yangi uy uchun... talash bo‘ladi! Yer ol-ol bo‘ladi. Yurt ol-ol bo‘ladi. El ol-ol bo‘ladi.

Barcha o‘z maqsadlari yo‘lida... millatchilikni ishga soladi! Xalqlarni... milliy tuyg‘usini ishga soladi. Xalqlarni... milliy g‘ururini olov misol kovlaydi!
Bolshavoylar musulmonlarni terisini shilib keldi, qonini so‘rib keldi... emish. Ana gap!
Avvalambor, sovet tuzumi davrida... xo‘roz hamma yurtda bir xil qichqirdi! Bu xo‘rozni oti — KPSS bo‘ldi!
KPSS xo‘rozi ovozi ostida o‘ris-da bo‘ldi, gurji-da bo‘ldi, latish-da bo‘ldi, o‘zbek-da bo‘ldi. Qaytanga, KPSS xo‘rozi dastidan o‘zbekdan ko‘ra... o‘ris ko‘p talafot ko‘rdi!»

53


—    Ketdikmi, o‘rtoq Esonov?
—    Ketdik, o‘rtoq Rajabov, ketdik.
—    Qaysi yo‘ldan yuramiz?
—    Manavi yoqdan yuraylik. Yo‘lda muzqaymoq olib beraman.
—    Yo‘q, muzqaymoq yemayman, shamollab qolaman.
—    Xo‘sh, taassurotlar qalay?
—    Shu, o‘sha-o‘sha!
—    Bularni o‘zi kim... da’volari dunyoni buzadi?
—    Bularni guruh desa-da bo‘ladi, to‘da desa-da bo‘ladi. To‘da deyish ma’qulroq. To‘dada olomonga xos to‘rtta xislat yo‘q bo‘ladi. Shu bois, to‘da olomondan tuban turadi. O’z oti o‘zi bilan to‘da bo‘ladi. To‘da biror yomonlikni oldini olish uchun to‘da bo‘lmaydi. To‘da biror masala yuzasidan qayg‘urmaydi. To‘dada aniq bir maqsad ham bo‘lmaydi, orzu-niyat ham bo‘lmaydi. To‘da hamisha aybdor izlaydi, hamisha gunohkor izlaydi. O’sha aybdor yo gunohkor, mana men, deya to‘da oldiga otilib chiqsa — to‘da nima qilishini bilmay qoladi, nima deyishini bilmay qoladi! Boisi, to‘dada aybdorni jazolash niyati bo‘lmaydi. To‘da bor-yo‘g‘i: «Ana, davlatni o‘tirg‘izgan», «Ana, xalq qonini so‘rgan», «Ana, turg‘unlik timsoli», degan balandparvoz xitoblar aytib turadi. To‘da faqat... baqirib-chaqirib turadi, shiorlar silkib turadi, bayroqlar hilpiratib turadi! Qo‘l paxsa qilib turadi, musht do‘laytib turadi! To‘dani hamisha kimdir yig‘adi, kimdir jamlaydi. Ana shu kimdir to‘dani boshqaradi, to‘dani yo‘llaydi. O’zi esa... to‘dadan sug‘urilib chiqib qoladi, bekinib qoladi! To‘da esa... bir-biridan ilhom olib ketaveradi, bir-biridan rang olib ketaveradi. Birinchi qadamdayoq... to‘da odam sifatida o‘zini yo‘qotadi... o‘zini boy beradi. To‘da oqni qora, deydi, qorani oq, deydi! To‘da el-yurtga... o‘t qo‘ya oladi! Ha, to‘da el-yurtga o‘t qo‘ya oladi! Nima uchun to‘da tez e’tibor qozonadi, tez ko‘zga ko‘rinadi? Boisi, to‘dani kasbi — fitna-fasod bo‘ladi, ig‘vo-g‘alamislik bo‘ladi. Fitna-fasod bilan ig‘vo-g‘alamislik esa — o‘ta yomon qurol, o‘ta o‘tkir qurol! Ig‘vo shamol misol tez yoyiladi. O’q yetmagan joyga ig‘vo yetadi! O’q yetmas joyni fitna teshadi! Chivin uchib kirolmovchi xonadonlarga ig‘vo kirib boradi. Bomba qo‘rqitolmovchi qalblarni fitna titratib yuboradi, fitna qaltiratib yuboradi! Fitna-fasod qanchalar yolg‘on bo‘lsa — shunchalar yashin tezligida tarqaladi. Fitna-fasod yashin tezligida el-yurt e’tiborini oladi, jamiyat aqlini oladi. Fitna-fasod yashin tezligida... haqiqatga aylanadi!

—    O’zi, shu to‘dalarga nima yetmayapti-a?
—    Faqat bir taxchillik bor: amal-mansab taxchil, rahbarlik lavozimlari taxchil! O’lib ketgur, amal-mansab deganlari... qovun-tarvuz bo‘lsa ekan, paykaldan uzib olib, qo‘ltig‘iga qistirib yuborsang. Amal-mansab deganlari dala bo‘lsa ekan, besh-olti sotihdan yer bo‘lib bersang. Qachon demokratiya bo‘ladi, qachon qayta qurish bo‘ladi? Mana shu baqirib-chaqirib yurganlar mansab bilan ta’minlanmaguncha... qayta qurib bo‘lmaydi!
—    O’zi, azal-azaldan xalq ikki toifaga bo‘linadi. Biri, amal-mansab gashtini surib yuruvchi rahbarlar. Ikkinchisi, shu rahbarlarni... tagini kovlab yuruvchi mansabtalab da’vogarlar. Ana shu ikki toifa hamisha kurashib keladi. Oldinlari sovet tuzumidan qo‘rqar edilar. Endi esa, qo‘rqmay qo‘ydi. Oshkoraliqka o‘tdi.