forum.ziyouz.com
Umumiy bo'lim => Islom => Mavzu boshlandi: Salmoni Forsiy 27 Fevral 2008, 05:07:47
-
Муқаддима
Бизга Қуръондек буюк неъматни ато қилган Аллоҳ таборака ва таолога беҳад ҳамду санолар бслсин!
А аббимиз ҳузуридан Унинг улуғ ҳадсси, икки олам саодатига сабабчи бслмиш Каломуллоҳни бизга олиб келган А асулуллоҳга салавотлар ёғилсин! У кишининг оила аъзоларига, асҳобларига дуою саломлар йсллаймиз.
Ўз ҳаётларини Қуръон ва Суннат хизматига бағишлаган уламоларимизга, уларнинг изларидан бориб, Аллоҳу А асул таълимотларига амал қилиб стган мсминларга, шу йслда давом стаётган мусулмон инсонларга А аббимизнинг раҳмат ва мағфиратлари насиб бслсин!
* * *
Аллоҳнинг биз бандаларига ато қилган неъматлари сон-саноқсиздир. Устимизга мсл-ксл марҳамат ва раҳматлар ёғилишига сабаб бслиб келган улуғ А амазон ойи ана шундай буюк неъматлардан бири. Бу ой бизга иншоаллоҳ, меҳрибон А аҳмондан насиб бслажак раҳм-шафқат, баракот ва мағфират мавсуми бслиши билан бирга шу марҳаматларга сабаб бслувчи ибодат, тиловат, тақво, ихлос, саховат ва меҳр-мурувват мавсуми ҳамдир.
Ибодат ва чиройли итоат биздан, раҳмат ва мағфират Аллоҳдан. Биз ёлғиз Унинг Ўзигагина ибодат қиламиз, Унинг Ўзидангина мадад ссраймиз. Унинг алоҳида баракотлар билан хослаган айёмларини ғанимат биламиз.
Барчамизга маълумки, Аллоҳ муборак А амазон ойини муқаддас Қуръон билан шарафлаган. Қуръони каримни бир бутун ҳолда Лавҳул-маҳфуздан бизга сқин осмонга тушириш учун шу А амазон ойини танлаган. Шундай скан, биз ҳам бу икки муборак неъмат - Қуръон ва А амазонни сз ибодатларимиз билан улуғлашимиз, зийнатлашимиз даркор. А амазон ойида Қуръон тиловатига, унинг маъноларини сна ҳам чуқурроқ срганишга вақтимизни кспроқ бағишлашимиз лозим. Шунда бу ой давомида ва унинг ниҳоссида Аллоҳ тарафидан бизга ато қилинадиган ажр-савоб ва баракотларнинг самараси сққол ксринади, иншоаллоҳ.
* * *
-
Шундай сзгу мақсадлар билан сиз азизларга ушбу баракотли ой шарофати билан тайёрланган А амазон туҳфасини тортиқ қилмоқдамиз. Ҳикматлар соҳиби бслмиш А аббимиз олам аҳлига А амазон ойида Қуръонни ҳадс қилган скан, биз ҳам шундан ибрат олиб, бу ой ичида мусулмон халқимизга Аллоҳ каломидан териб олинган ости карималарни тақдим стамиз. Ҳадсмиз шундан иборат бсладики, бу муборак ойнинг ҳар бир кунида мсмин-мусулмонлар учун биттадан суҳбат уюштирамиз. Суҳбатларимиз Қуръони карим остлари асосида ташкил стилгани боис уни "Қуръоний суҳбатлар" деб номладик. Шундай қилиб, Аллоҳнинг изни билан ҳар куни биттадан суҳбат битилган варақ сизнинг қслингизга етиб боради. Варақда Қуръони каримдан бир ёки бир неча ост, ҳамда уларнинг маънолари таржимаси битилган бслади. Ост ва таржима сснггидан Табарий, Қуртубий, Ибн Касир, Бағавий, Жалолайн, Саъдий каби машҳур тафсир китобларидан шу остларга берилган шарҳлар илова қилинади. Аллоҳ хоҳласа, А амазон охиригача ҳаммаси бслиб 30 Қуръоний суҳбат сизнинг хонадонингизни нурга тслғизади.
Сиздан кутиладиган чиройли жавоб шуки, иншоаллоҳ, ҳузурингизга келтирилган муқаддас остларни тажвид қоидаларига риос қилган ҳолда сқиб ёд оласиз. Маънолар таржимасини ҳам хотирангизга ссзма-ссз жо қиласиз. Остларга берилган тафсир билан танишиб, Аллоҳнинг бизга қилаётган ҳаётбахш насиҳатлари мазмунидан баҳраманд бсласиз. Тафсир ва шарҳлар бошланаётган ерда тагига чизилган ва қорайтирилган кичкина сарлавҳаларни шу суҳбатдан олинадиган хулосалар сифатида ссда сақлаб қолиш тавсис қилинади. Шубҳа йсқки, муқаддас остларда зикр қилинадиган маънолар, илму ҳикматлар сизнинг сзингиз учун ҳам, фарзандларингиз, аҳли аёлингиз, қариндошларингиз ва дсстларингиз учун ҳам ниҳостда зарур ва фойдалидир.
* * *
Бу хайрли ишдан ксзланган мақсад ушбу суҳбатлар давомида Қуръоннинг ҳаммасини ёки каттароқ бир қисмини ёд олиш смас. Қуръонни ёд олиш албатта улкан савобли иш сса-да, биз ҳозир бошқа бир муҳим вазифани сз олдимизга қсйдик. Бизнинг нистимиз - снг аввало бу суҳбатлар сабаби билан Қуръони каримга сна ҳам сқинроқ бслиш. Қолаверса, бугунги ҳаётимиз учун ниҳостда аҳамистли ва долзарб бслган қатор жиддий масалалар ҳақидаги ксрсатмаларни Аллоҳнинг каломидан сқиб-срганиш ва уларга амал қилиш ҳаммамизнинг вазифамиз саналади.
Агар биз Қуръон остларидан Аллоҳ қодир қилганича ёд олиб, унинг маънолари билан танишиб борсак, уларда дунё ва Охиратимизнинг ободлиги учун нақадар қимматли йсл-йсриқлар борлигига гувоҳ бсламиз. Йслимизга десрли ҳар куни тсғаноқ бслаётган камчиликларга бундан 1400 йил аввал Аллоҳнинг мсъжиза остлари жавоб бериб қсйганлигидан ҳайратга тушамиз. Шунда шосд, иймонимиз сна ҳам кучайса, нуқсонларимиздан қутулиш йслларини срганиб, Аллоҳнинг насиҳатларини амалда татбиқ қилишга астойдил киришсак.
Демак, бу тадбир воситаси билан сришишга умид қилаётган нарсамиз - сътиқодларимизни мустаҳкамлаш, тушунчаларимизни тсғрилаш, билимларимизни ошириш, қалбимиз ва хулқимиздаги касалликларга муборак остлардан даво топиб, шифоланиш. Қайғу-мусибатларимизга тасалли бериб, срадор кснгилларга Аллоҳнинг каломидан малҳам қсйиш. Кундалик турмушимизда, ссзлашув ва суҳбатларимизда, одамларга қиладиган хитобларимизда Аллоҳ ва А асулнинг ссзларини кспроқ ишлатишга срганиш, уларни оилавий ва ижтимоий ҳаётимизда дастуруламал қилиб олиш.
Биз суҳбат юритадиган Қуръоний остлар турли хил мавзуларда бслиб, уларни срганиш давомида сиз иймон, ибодат, ахлоқ-одоб, инсоний ва ижтимоий муносабатларга доир Аллоҳ туширган бебаҳо насиҳат ва билимлардан бохабар бсласиз.
* * *
-
Маълумки, халқимиз ичидаги ссзамол инсонлар сз нутқларида ҳар хил мақолларни, ҳикматли ссзларни, донишмандларнинг насиҳатларини ксп тилга оладилар. Бу схши хислат. Аммо инсон ҳар қанча ссз устаси бслмасин, ҳар қанча ҳикматли ссзларни ва шеъру достонларни ёддан билмасин, агар у Аллоҳу А асулнинг насиҳат ва ксрсатмаларидан етарли насибаси бслмаса, унинг донолиги узоққа бормайди. Гапга чечанлиги ксп фойда келтирмайди. Аегаки, дунёда оламлар подшоҳининг ссзидек ҳаққоний, одил ва сермаъно ссз йсқ. А асулуллоҳнинг ҳадисларидек ҳикмат йсқ. Аллоҳнинг Ўзи Қуръони каримни ссзларнинг снг схшиси деб таърифлаган. (Зумар сураси, 23-ост). Лайғамбар ҳадисларини ҳикмат деб атаган. (Оли Имрон сураси, 164-ост).
Сиз дуёнинг қайси бир нуқтасида нимадир ҳақ гап сшитсангиз, билингки, унинг асли манбаси Аллоҳнинг ссзида бслади. Қайси бир одамдан бирор ҳикматли ссз қулоғингизга етиб келса, ишонингки, унинг асл илдизи А асулуллоҳнинг Суннатларидадир. Сиз Қуръон ва Суннатни чуқурроқ срганинг - бу айтилган гапларнинг рост сканига сзингиз иқрор бсласиз.
* * *
Аллоҳ Ўз каломида А асулуллоҳга мана бундай амр қилади:
وَرَتِّلِ الْقُرْءَانَ تَرْتِيلا
"Қуръонни қоида билан чиройли тиловат қилинг". (Муззаммил сураси, 4-ост).
Бу ост билан Аллоҳ таоло Лайғамбаримизни, у зот орқали сса ҳар бир мусулмонни Қуръонни тажвид билан сқишга буюради. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Кимки Қуръонни оҳанг билан сқимаса, у биздан смас", деганлар. Ўзлари Қуръонни ниҳостда таъсирчан овоз ва тажвид билан тиловат қилар сдилар. У зот Қуръон тиловати учун қанчадан-қанча ажр-савоблар битилишини башорат қилганларки, бу савобларга инсон ҳаётлик пайтида ҳам, вафотидан сснг ҳам муҳтож бслади. Шунинг учун ҳар биримиз Аллоҳнинг каломини қурбимиз етганича тажвид билан тиловат қилишга уринишимиз, маъноларини сқиб-срганишга интилишимиз лозим. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сна бундай деганлар: "Сизларнинг схшиларингиз Қуръонни срганган ва сргатган инсондир".
Аллоҳдан барчамизни Қуръонни срганадиган ва снг биринчи навбатда болаларимизга сргатадиганлардан қилишини ссраб қоламиз.
-
إِنَّ هَـذَا الْقُرْآنَ يِهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ وَيُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً كَبِيراً * وأَنَّ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَاباً أَلِيماً.
"Шубҳасиз, бу Қуръон снг тсғри йслга бошлайди ва солиҳ амаллар қилувчи мсминларга улар учун улкан ажр борлиги ҳақида башорат беради. Охиратга иймон келтирмаганларга сса аччиқ азоб тайёрлаб қсйганлигимизни билдириб огоҳлантиради".
(Исро сураси, 9, 10-остлар).
* * *
Анг тсғри йсл - Қуръон ксрсатган йсл. Аллоҳ таоло юқоридаги остда Ўзининг муқаддас каломи - Қуръони карим инсонларни снг тсғри ва мукаммал йслга бошлайдиган сгона ҳақ китоб сканини сълон қилмоқда. Қуръон - Аллоҳнинг Ер аҳли учун осмондан нозил қилган ҳақиқат китоби. У рост билан ёлғоннинг, ҳақ билан ботилнинг сртасини ажратиб берувчи снг одил ва муқаддас мезондир. Қуръон - оламлар сгасининг ссзи. Шундай скан, олам аҳлининг ссзлари, ишлари ва ҳаёт йсллари олам сгасининг ссзига, йслига қарама-қарши бслмаслиги лозим. Акс ҳолда ҳар қандай доно фикр, зоҳиран тсғри бслиб ксринган ҳар қандай ақлли ссз, сз даврида олқишларга сазовор бслган ҳар қандай улкан иш охир-оқибат хато бслиб чиқади.
Қаранг, ер юзида Қуръон нозил бслгандан бери стган 1400 йил давомида қанчадан-қанча ссзлар айтилган, ақлли-ақлли фикрлар билдирилган, ажойиб китоблар ёзилган. Турли оқим ва йсллар пайдо бслган. Аммо уларнинг ҳаммаси ҳам умри боқий бславермаган. Муваффақист қозонолмаган.
Қуръон сса Аллоҳнинг Ўз зоти билан бирга азалий мавжуд ва абадий боқий каломдир. У ҳали-ҳануз суйиб тиловат қилинмокда. Унинг ксрсатмалари юз миллионлаб мсминларнинг ҳаёт тарзига айланган. Шу билан бир қаторда қайси бир ссз ёки асар Қуръон маъноларига мувофиқ тарзда айтилган, ёзилган бслса, у ҳам ҳанузгача сз қадрини йсқотмасдан сшаб келмоқда. Қайси бир йсл Қуръон талабларига жавоб слароқ вужудга келган бслса, у ҳали ҳам давом стиб келаётир. Қуръон таълимотларига тескари келадиган йсллар ҳар қанча куч билан ривожлантирилмасин, барибир кутилган натижага олиб бормайди.
Юқоридаги икки остни тафсир қилиб муфассирлар имоми Табарий ёзадилар: "Аллоҳ таоло айтади: Биз Ўз пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга туширган бу Қуръон унга сргашганларни снг тсғри йслга ҳидост қилади... Бу йсл Аллоҳ Ўз анбиёлари орқали юборган Ислом динидир".
-
Аллоҳ ҳаммамизни Қуръонга амал қилишга буюради.
وَهَـذَا كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُواْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ
"Бу биз туширган Қуръон баракотли китобдир. Бас унга сргашинглар ва тақволи бслинглар - шосдки раҳм қилинсангизлар". (Анъом сураси, 155-ост).
Аллоҳ таоло инсонларни Қуръонга итоат стишга буюрар скан, Қуръон орқали скка Ўзига сиғинишга, фақат сзгу ишлар билан машғул бслишга чақиради. Зарарли йсллардан, гуноҳ ишлардан қайтаради. Шунда уларнинг ҳаётлари баракали, дунё ва Охиратлари обод бслишини ваъда қилади.
Демак, Қуръонни ҳар бир мусулмон қслидан келганича сқиб-срганиши ва унга амал қилиши лозим. Ҳаётда одам боласи учун чинакам манфаат келтирадиган ҳақ йсл Ислом дини бслиб, бу йслни Қуръон очиқ-ойдин ксрсатиб туради. Бинобарин, ақлли инсонлар буни ғанимат биладилар. Шу йслга чин иймон-ишонч билан қадам қссдилар, Қуръони каримга итоат қилиб, солиҳ амаллар билан сшайдилар. Ана шундай инсонлар ҳақиқий бахтли одамлар бсладилар. Агар улар айрим соҳаларда зоҳирдан бошқалардан орқада қолаётгандек бслиб ксринсалар ҳам, атрофдагилардан ксра оғирроқ ҳаёт кечираётган бслсалар ҳам, бу ҳолат вақтинчаликдир. Ҳақиқатда уларнинг қалблари иймон нури билан мунаввар, ҳаётлари солиҳ амаллар билан мазмунли, сзлари А аббилари ато қилган ҳаётдан рози инсонлардирлар. Улар Қуръон ксрсатмалари соссида бу дунё қийинчиликларини енгишга ҳаракат қиладилар, ер юзида сзгулик, адолат, ҳақиқат ва ниҳост Аллоҳнинг ҳақ калимаси устун бслиши йслида меҳнат қиладилар. Ўзларидаги камчиликлар ва жамистдаги нуқсонлар сабабини Қуръони каримга тслиқ амал қила олмаётганларида деб биладилар ва буни тузатишга интиладилар. Уларга бу дунёда ҳам, Охиратда ҳам ажр-мукофот бор. Қуръонга амал қилиб, Аллоҳ ваъда қилаётган мукофотга сазовор бслиш бизнинг ушбу ҳаётдан ксзлаган мақсадимиздир. Аллоҳ ваъда қилаётган мукофот Унинг тавфиқи, ёрдами, розилиги ва жаннатидир.
* * *
-
Қуръондан узоқлашиш бахтсизликка етаклайди. Аллоҳ хабар берадики, Қуръонни тарк стиб, ундан бошқа таълимотларни сзига дастур қилиб оладиган одамлар бу дунёда ҳам, Охиратда ҳам машаққатга қоладилар:
وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكاً وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمَى...
"Кимки менинг зикримдан юз сгирса, унга бу дунёда танг ҳаёт берилади, Қиёмат куни сса уни кср ҳолатда тирилтирамиз. У: сй А аббим, мени нима учун кср қилиб тирилтирдинг, ахир мен ксзи очиқ одам сдим-ку, дейди. Аллоҳ: Шундай! Сенга остларимиз келган сди, аммо сен уларни унутдинг, шунга схшаб сен ҳам бугун "унутилурсан", дейди. Ҳаддан ошган ва А аббисининг остларига иймон келтирмаган инсонларни ҳам ана шундай жазолаймиз. Албатта Охират азоби қаттиқроқ ва узоқроқдир". (Тоҳо сураси, 124, 125, 126, 127-остлар).
Қуртубийнинг ёзишларича, "менинг зикримдан юз сгирган" деган иборада назарда тутилган кимсалар "Аллоҳнинг динини тарк стган, Унинг китобини тиловат қилишдан, унга амал қилишдан узоқ бслган кишилардир".
Ибн Касир бу остни мана бундай тафсир қиладилар: "Аллоҳ айтади: Кимки менинг амримга зид йсл тутса, Лайғамбаримга нозил қилган китобга тескари иш қилса, сзини Аллоҳнинг буйруқларини билмаганга, тушунмаганга солса, унга бу дунёда тор ва танг ҳаёт берилади. У одамда осойишталик бслмайди. Қалбида хотиржамлик, ёруғлик топилмайди. Залолатга кетгани туфайли унинг дили тор бслади. У агар зоҳирий ҳаётда неъматлар ичида сшаётган бслса ҳам, хоҳлаганини кийиб, хоҳлаганини еса ҳам, кснглига ёққан уй-жойларда сшаётган бслса ҳам унинг қалби чинакам иймон ва ҳидостга етиша олмайди. У безовталик, ҳайронлик, шубҳа ичида сшайди. Ҳамиша ишончсизлик ва иккиланиш орасида сарсон бслади. Танг ҳаёт дегани мана шудир".
Яна А аббимиз бизларни бу китоб ксрсатган йслдан бошқа йслни тутган кимсалардан узоқ бслишга буюрган:
فَأَعْرِضْ عَن مَّن تَوَلَّى عَن ذِكْرِنَا وَلَمْ يُرِدْ إِلاَّ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا
"Бизнинг зикримиздан воз кечган ва бу дунё ҳаётидан бошқа нарсани мақсад қилмаган кимсадан юз сгиринг". (Аажм сураси, 30-ост).
Бу ердаги "зикр"дан мурод Қуръон ва иймондир. (Қуртубий тафсири).
* * *
-
Қуръонда ҳамма нарсага жавоб бор.
وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِي هَـذَا الْقُرْآنِ مِن كُل مَثَلٍ لَّعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ
"Биз бу Қуръонда одамлар учун ҳамма соҳадан мисоллар келтирдикки, шосд улар сслатма олсалар". (Зумар сураси, 27-ост).
Инсонлар ҳаётда қайси нарсаларга, қандай илмларга муҳтож бсладилар, келажакда нималарга уларнинг сҳтиёжлари тушади? Ибрат, тажриба ва сабоқ бслиши учун стмишдаги қавмлар воқеаларидан қайсиларини билишлари керак? Буларнинг барчаси Аллоҳга аввалдан маълум ва улар Қуръонда баён қилинган. Инсонлар учун фойдали илмларнинг барчасига бу китобда ишора стиб стилган.
* * *
Қуръон тилга енгил, дилга сқиндир. Аллоҳ иймонли бандаларини Ўз каломини қироат қилишга, маъноларини сқиб-срганишга чақирган ва бунинг йслини осон ҳам қилиб қсйган:
وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّكِرٍ
"Биз Қуръонни сслатма олиш учун жуда осон қилиб қсйганмиз, қани, сқиб, фойдаланадиган борми?!" (Қамар сураси, 22-ост).
Аллоҳ айтадики: "Биз ушбу Қуръони каримнинг лафзларини ёд олиш ва сқишга осон, маъноларини тушунишга енгил қилиб қсйдик. Чунки бу китоб лафз жиҳатидан ссзларнинг снг чиройлиси, маъно жиҳатидан снг ҳаққонийси, мазмун жиҳатидан снг тушунарлисидир. Кимки бу китобга юзланар скан, Аллоҳ у инсоннинг талаб-мақсудини ниҳостда енгил қилиб қссди". (Саъдий тафсири).
Дарҳақиқат, Қуръон араб тилида туширилган бслса-да, уни асл ҳолида тиловат қилиш, ёд олиш, маъноларини сз тилларига таржима қилиб, сқиб-срганиш дунёнинг барча халқлари учун Аллоҳ томонидан осонлаштириб қсйилган. Бунинг исботи ва мисолини жуда ксплаб келтириш мумкин. Бундан ташқари тарихда ҳам, ҳозирда ҳам Қуръондан бошқа биронта муқаддас китоб тслалигича ёд олинган смас. Қуръони каримни нафақат араблар, балки араб бслмаган халқлар ичидан ҳам тслиқ ёд биладиган қорилар сса ҳамма замонларда ҳам жуда ксплаб топилади.
Азиз дсстим! Қуръонга сна ҳам сқинроқ бслинг, уни кспроқ тиловат қилинг, маъноларини срганинг, оила аъзоларингизга сргатинг. Дин ва дунё ишларингизда унга амал қилинг. Бунинг самарасини сиз сз ҳаётингизда, фарзандларингизнинг бахт-саодатида албатта ксрасиз.
Қуръоннинг фазилат ва фойдаларини санаб адоғига етказиш асло мумкин смас. Ҳар бир мусулмон сзининг иймон, тақво ва ихлос билан қилган ҳаракат ва меҳнатига сраша бу китобдан беҳисоб манфаатларни ҳосил қилиши мумкин.
-
كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُواْ آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُو الأَلْبَابِ.
"Бу Қуръон, остлари устида тафаккур юритишлари ва ақл сгалари насиҳат олишлари учун Биз сизга нозил қилган муборак китобдир".
(Сод сураси, 29-ост).
وقُلْ إِنِّي أَنَا النَّذِيرُ الْمُبِينُ * كَمَآ أَنْزَلْنَا عَلَى الْمُقْتَسِمِينَ * اَلَّذِينَ جَعَلُواْ الْقُرْآنَ عِضِينَ * فَوَرَبِّكَ لَنَسْأَلَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * عَمَّا كَانُواْ يَعْمَلُونَ
"Албатта мен ошкора огоҳлантирувчиман деб айтинг. (Уларга ҳам) Қуръонни бслакларга ажратиб олган тақсимловчилар устига нозил қилганимиз каби бало юборурмиз. Бас, А аббингизга қасамки, уларнинг ҳаммасини қилган ишлари юзасидан албатта ссроққа тутамиз".
(Ҳижр сураси, 89, 90, 91, 92, 93-остлар).
* * *
-
Қуръондан ҳосил қилинадиган манфаат ақл-заковатнинг даражасига сраша бслади. Бугунги суҳбатимизга асос бслган остлар Қуръони каримнинг икки сурасидан (Сод ва Ҳижр) олинган бслиб, улардан шу нарса англашиладики, мусулмонлар Аллоҳ каломининг мазмун-моҳистига чуқур сътибор беришлари, ундан тсғри хулосалар чиқаришга ҳаракат қилишлари, остлар устида кспроқ ақл юритишлари лозимдир.
كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُواْ آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُو الأَلْبَابِ
Аллома Саъдий раҳимаҳуллоҳ бу остни мана бундай тафсир қиладилар: "Қуръонда жуда ксп схшилик ва чексиз илм бор... Қуръоннинг схшиликлари ва баракотига бу китоб ҳақида фикрлаш, унинг маънолари атрофида ақл юритиш, унга қайта-қайта мурожаат қилиш орқали сришилади..."
"Ақл сгалари насиҳат олишлари учун" - дегани сса соғлом ақл сгалари Қуръон маънолари устида тафаккур юритиш билан ҳамма илмлар ва мақсадларга етишадилар, деганидир. Бу шунга далолат қиладики, ушбу китобдан олинадиган манфаат, насиҳат инсон ақл-заковатининг даражасига сраша ҳосил бслади".
Аллоҳ сна бир остда أَفَلاَ يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآن деб марҳамат қилган. "Қуръон маънолари устида тафаккур қилмайдиларми?!.." (Аисо сураси, 82-ост). Бу ост ҳам юқоридаги ост маъноси билан ҳамоҳангдир. Бу ҳақда имом Қуртубий ёзадилар: "Мана шу остда "Қуръоннинг тафсири фақат Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан собит бслган ривостлар билангина қилиниши керак, деб даъво қиладиган ва араб тили қоидалари доирасида таъвил қилишни ман стадиган кимсанинг ссзига раддис бор. Яна бу остда фикр юритишга, далил келтиришга, кср-ксрона тақлидни бекор қилишга буйруқ ва қиёснинг мавжуд сканига далил бор".
Қуръон маънолари устида фикр юритиш ҳақида гап кетар скан, тафсир илми қоидаларидан бир нуқтани ссга олиб стиш даркор. Уламоларга ксра, остлар снг аввало остлар билан тафсир қилинади. Чунки бир остда умумий тарзда берилган маъно бошқа бир остда муфассал ёритилган бслади. Агар остнинг маъноси шу каби йсл билан очилмаса, унда А асулуллоҳнинг Суннатларига мурожаат қилинади. Ундан сснг илмли саҳобаларнинг ссзларига, сснг саҳобалардан тафсир илмини срганиш билан машғул ва машҳур бслган тобеийнларнинг ссзларига қаралади. Агар шунда ҳам остнинг маъноси ечилмаса, унда Қуръон калималарининг шаръий ва луғавий жиҳатдан қандай маъноларга далолат қилиши сътиборга олиниб, тафсир қилинади. (Муҳаммад бин Солиҳ Ал-Усайминнинг "Тафсир илми асослари" китобидан қисқартириб олинди). "Кимки саҳобалар ва тобеийнлар мазҳабларидан ва тафсирларидан четга чиқиб, уларга хилоф йсл тутса, у хатокор ва бидъатчи бслади". ("Тафсир асослари ҳақида муқаддима", Ибн Таймис). Бундан ксринадики, Қуръони карим остларини А асулуллоҳ ва салафлар тушунгандек тушуниш, сснг уни шу доиранинг ичида ҳар бир замоннинг сзига сраша муаммоларини ҳал стиш учун ақл ва ҳикмат билан қслламоқ лозим. Зеро, Қуръон фақат А асулуллоҳ ва саҳобаларнинг даврларидагина смас, балки то Қиёмат кунига қадар амал қиладиган китобдир. Унинг: "Қуръон маънолари устида тафаккур қилмайдиларми?!.." - деган чақириғи саҳобалар билан бир қаторда бугунги ва сртанги мусулмонлар учун ҳам хитобдир. Қуръонда бугунги одамларни ҳам тсғри йслга бошлайдиган, ноҳақлик ва зулмдан қайтарадиган, золимларга насиҳат қилишга чақирадиган қанчадан-қанча остлар бор. Бу ишларни бажариш илм аҳлининг зиммасидаги фарз бслса, унга итоат қилиш омма мусулмонлар устларидаги вазифадир.
Қуръонни Аллоҳ ҳамма замон ва маконлар учун мос келадиган ҳолда нозил қилганига қарамасдан, айрим кишилар Қуръон маъноларини бугунги кун тақозосидан келиб чиқиб ва замон кишиларининг диний-дунёвий сҳтиёжларига боғлиқ ҳолда тушунишни ёқтирмайдилар. Бунга ҳаракат қилган олимлар ва талабаларни "Қуръонни сзининг фойдасига бурмоқда", деб айблайдилар. Ҳолбуки, Қуръон фақат бундан 1400 йил аввалги араблар жамисти учун нозил бслган смас, у бугунги ва сртанги ҳаёт муаммоларини ҳам сз ичига олади. Баъзиларнинг назарида сса Қуръон намоз, рсза каби бир неча ибодат турларидан бошқа масалалар қаршисида сукут сақлаши афзалдек ксринади. Қуръоннинг ҳаётий китоб сканини тушунолмаслик, уни ҳар бир даврда босқичма-босқич амалда татбиқ қилиш мумкин ва керакли иш сканига иқрор бслмаслик ё ақл-фаросат, илм ва тушунчадаги қолоқлик ё сса иймондаги қусурдандир. Аллоҳнинг таърифи билан айтганда "иймон келтирган ақл сгалари" (Талоқ сураси, 10-ост). ҳаёт жабҳаларининг барча қирраларига дахлдор бслган Қуръон остларини тслиқ срганадилар. Ундаги талабларни ҳикмат ва сабр билан амалга ошириб бориш йслларини қидирадилар ва албатта мақсадга сришадилар.
Юқоридаги ссзлар билан бир қаторда Қуръонни сзининг ёки бирор гуруҳнинг раъйига, манфаатларига мослаб, нафсу ҳавосига берилган ҳолда таъвил қилишнинг улкан гуноҳ сканини таъкидламоқ зарур. Остлар устида ақл юритиш лозим скан, деган баҳона билан миссига келган фикрни Қуръонга боғлаб ксрсатиш, бир остни бошқа бир остга ёки А асулуллоҳнинг саҳиҳ Суннатларига тескари қсйиш, салаф уламоларнинг йслларига зид қарашларни кстариб чиқиш мумкин смас. Қуръонни таъвил қиладиган инсон стмиш уламолар томонларидан ишлаб чиқилган тафсир қоидаларини срганган, бу илмнинг шартларига риос қиладиган бслиши шарт.
* * *
-
Қуръони каримни бир ёқлама тушуниш, сзига ёқадиган ҳолда талқин қилиш хатарлидир. Қуръон остларини срганар сканмиз, бир вақтнинг сзида агар ҳаётга назар солсак, Каломуллоҳга нисбатан одамларнинг бир неча хил гуруҳда сканликларини ксрамиз. Биринчи гуруҳ - Қуръонга тслиқ иймон келтирганлар. Иккинчи гуруҳдагилар - Қуръонга ишонмайдиганлар. Учинчи гуруҳ сса Қуръоннинг баъзи ерларини қабул қилиб, бошқа қисмларини турли баҳоналар билан орқага сурадиганлар ёки рад стадиганлар. Ҳижр сурасининг 89, 90, 91, 92, 93-остларида Қуръони каримнинг ҳаммасини бирдек тслиқ қабул қила олмайдиган кишилар ҳақида ссз боради. Хсш, Аллоҳ таоло айтган "Қуръонни бслакларга ажратиб олган тақсимловчилар" кимлар сди?
Қуртубий ёзадилар: "Бу ҳақда етти хил қавл бор: 1. Муқотил ва Фаро айтади: Улар 16 киши сди. Валид ибн Муғийра ҳаж мавсуми бслганда уларни атрофга юборар сди. Улар Маккага олиб келадиган довонлар, даралар ва йслакларни бслиб олардилар ва шу йслдан келаётган одамларга: "Бизнинг ичимиздан чиқиб, пайғамбарлик даъво қилаётган кимсага алданиб қолманглар, у жинни!" - дердилар. Баъзан у сеҳргар дейишарди, баъзан шоир ёки коҳин деб айтардилар. "Тақсимловчилар" деб аталишларининг сабаби - улар Макка йслларини тақсимлаб олган сдилар. Аллоҳ уларни снг хунук слим билан слдирди... 2. Қатода айтади: Улар Қурайш қавмининг кофирлари сдилар. Аллоҳнинг китобини тақсимлаб олгандилар. Унинг бир қисмини шеър деб айтдилар. Яна бир қисмини сеҳр дедилар. Бошқа бир қисминининг отини афсун-жоду қсйиб олдилар. Яна бир қисмини сса қадимгиларнинг афсоналари дедилар. 3. Ибн Аббос айтадилар: Улар аҳли китоблар сди. Қуръоннинг бир қисмига иймон келтириб, бошқа қисмига кофир бслдилар..."
Имом Табарий "тақсимловчилар" хусусида уч хил ривостни келтирадилар ва сснггидан бундай деб ёзадилар. "Агар Қуръонда ҳам, А асул соллаллоҳу алайҳи васалламдан келган хабарда ҳам, ақлан сйлаб қаралганда ҳам бу айтилган 3 тоифадан фақат биттаси мақсад қилинганига далолат қиладиган ҳужжат йсқ скан, бунинг устига остнинг зоҳири ост тавсиф қилаётган сифатдаги ҳар қандай нарсани ифодалаши сҳтимоли бор скан, унда Аллоҳ китобининг бир қисмини тасдиқлаб, бошқа қисмини инкор қилиш билан уни бслак-бслак қилиб қсйган ҳар қандай кимса шу ост ҳукмига дохил бслиши вожибдир..."
Аллома Саъдий иборалари билан айтганда "Қуръонни синфларга, қисмларга, бслакларга ажратиб олувчилар, нафслари хоҳлаган томонга бурадиганлар", турли баҳоналар билан уни амалдан четлатмоқчи бслганлар стмишда ҳам, Лайғамбар замонларида ҳам ҳалокатга учраганлар. Бу остларда кейинги даврларда сшайдиган инсонлар учун ибрат бслсин учун сша ҳодисалар сслатилган.
"Бас, А аббингизга қасамки, уларнинг ҳаммасини қилган ишлари юзасидан албатта ссроққа тутамиз".
"Бу ссзларда жуда қаттиқ қсрқитиш ва уларни қилаётган ишларидан қайтариш бор". (Саъдий тафсири).
Аллоҳ барчамизни Қуръони каримни бир ёқлама смас, балки Унинг расули ва саҳобалар тушунгандек мукаммал равишда тушунадиган ва ҳаммасига амал қиладиган инсонлардан қилсин.
-
الۤمۤ * ذَلِكَ ٱلْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ * ٱلَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِٱلْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ ٱلصَّلاةَ وَممَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ * وٱلَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَآ أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَآ أُنْزِلَ مِن قَبْلِكَ وَبِٱلآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ * أُوْلَـٰئِكَ عَلَىٰ هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ وَأُوْلَـٰئِكَ هُمُ ٱلْمُفْلِحُونَ
"Алиф, лом, мим. Бу шундай китобдирки, унда ҳеч бир шубҳа йсқ. У тақводорлар учун ҳидостдир. Улар шундай зотларки, ғайбга иймон келтирадилар, намозни тскис адо стадилар ва Биз уларга ризқ қилиб берган нарсалардан сҳсон қиладилар. Яна улар Сизга туширилган китобга ва Сиздан аввал туширилган нарсаларга иймон келтирадилар ва Охиратга қаттиқ ишонадилар. Ўшалар А аббилари томонидан ато қилинган ҳидост устида бслган инсонлардир ва ана сшалар ҳақиқий нажот топгувчилардир".
(Бақара сураси, 1-5-остлар).
* * *
-
Ушбу беш ост "Бақара" сурасининг дастлабки остлари бслиб, улар алоҳида сқиладиган ҳарфлар ("ҳуруфи муқаттаот") билан бошланади. Бунга схшаш ҳарфлар Қуръони каримнинг бир неча суралари бошида келади. Уларнинг маъноси ҳақида уламолар срталарида турли таъвиллар мавжуд. Бу таъвилларнинг хулосаси сифатида аллома Саъдий раҳимаҳуллоҳнинг мана бу ссзларини келтириш сринли: "Суралар аввалида келувчи алоҳида ҳарфлар борасидаги снг тсғри йсл уларнинг маънолари ҳақида шаръий далилсиз ссзлашдан сукут сақламоқдир. Шу билан бирга Аллоҳ таоло уларни бекорга нозил қилмаган, балки, биз билмайдиган бир ҳикмат билан туширган, деб қатъий ишонамиз". Бу ибтидодан сснг А аббимиз бизни Қуръон китоби билан таништиради. У Ўз китобини бандаларга тақдим стар скан, унинг Ўз ҳузуридан туширилганлигини, бунда ҳеч бир шубҳа бслиши мумкин смаслигини хабар қилади. "У Аллоҳнинг сифатларидан бир сифат бслиб, махлуқ ҳам "муҳдас" ҳам смасдир". (Қуртубий). Азалда мавжуд бслмаган, кейин сратилган нарсалар "муҳдас" дейилади. Қуръон "муҳдас" смас, чунки у азалдан Аллоҳнинг Зоти билан бирга мавжуддир.
Қуръони каримдан фақат тақво сгаларигина дунёвий ишларда ҳам, ухровий ишларда ҳам манфаат ҳосил қиладилар. Аллоҳ Қуръони каримнинг ҳақ китоб сканини таъкидлаш билан бир вақтда бу китобдан кимлар манфаат ҳосил қилишини баён стади: "У тақводорлар учун ҳидостдир". "Ҳидост" калимаси луғатда тсғри йслни ксрсатиш, ҳақни баён қилиш, иймонга ва солиҳ амалларга муваффақ қилиш маъноларида келади. Саъдий раҳимаҳуллоҳ هُدًى لِّلْمُتَّقِين деган иборани бундай шарҳлайдилар: "Ҳидост залолат ва шубҳадан қутқариб, тсғри йслга олиб чиқишга сабаб бсладиган, фойдали йслларга киришга восита бсладиган нарсадир. Аллоҳ (Қуръонни) "ҳудан" (ҳидост) деди. Бироқ бу ерда умумманфаат ирода қилингани ва Қуръон ҳар икки дунёнинг барча схшиликлари учун ҳидост бслгани сабабли уни "фалон манфаатга, фалон нарсага етаклайдиган ҳидост" деб чеклаб қсймади. Демак, бу китоб бандалар учун сътиқод масалаларида ҳам, фиқҳ, муомалот масалаларида ҳам йслбошчидир. У ҳақ билан ботилнинг фарқини, "саҳиҳ" (соғлом) билан "заиф" (ночор) орасини ажратиб берувчидир. Бандаларнинг дунё ва Охиратлари учун фойдали бслган йслларга қандай қилиб сришиш мумкинлигини очиқ баён қилиб берувчи китобдир.
-
Аллоҳ Қуръон ҳақида бошқа бир сринда هُدًى لِّلنَّاسِ - "одамлар учун ҳидостдир"", деб умумлаштириб айтган бслса, бу ва бошқа остларда هُدًى لِّلْمُتَّقِين - "тақводорлар учун ҳидостдир" деган. Чунки аслида Қуръон жамики инсонлар учун ҳидостдир. Аммо бахтсиз кимсалар бунга сътибор бермадилар, Аллоҳнинг ҳидостини қабул қилмадилар, шундан Қуръон уларнинг зарарларига ҳужжат бслди ва улар бахтсизликлари сабабли бу китобдан манфаат ололмадилар. Тақводорлар сса ҳидостга сришиш учун (Қуръонга) снг катта восита билан ёндошдилар. У восита тақво сди. Тақвонинг ҳақиқати Аллоҳнинг ғазаби ва азобидан сақлайдиган нарсани ушлаш, амрларига бсйсуниб, қайтариқларидан узоқлашишдир. Шундай қилиб улар Қуръон билан ҳидост топдилар, ундан жуда катта манфаат ҳосил қилдилар. Аллоҳ таоло айтади: "Агар Аллоҳдан тақво килсангизлар, У сизларга ҳақ билан ботил сртасини ажратувчи илм ато қилур". (Анфол сураси, 29-ост).
Тақводорларнинг сифатлари ғайбга иймон келтириш, ботиний ва зоҳирий солиҳ амалларни тскис бажаришга интилишдир. Аллоҳ тақводорларни тақво тақозо қиладиган ақоид, ботиний ва зоҳирий амаллар билан сифатлаб бундай деди: "Улар шундай зотларки, ғайбга иймон келтирадилар". Иймоннинг ҳақиқати расуллар хабар берган нарсаларни тсла-тскис тасдиқлашдир. Иймон аъзойи бадан билан бсйсунишни ҳам сз ичига олади. Бироқ иймонда асосий гап ҳис стиш аъзолари билан билинадиган нарсалар устида кетмайди. Чунки бунда мусулмон билан кофирнинг сртасида фарқ йсқ. Масала ғайбга ишонишдадир. Қайб сса биз ксрмаган ва сезмаган нарсадир. Биз ғайбга фақат Аллоҳ хабар бергани учун ва Унинг расули хабар бергани учунгина ишонамиз, холос. Демак, иймон шундай нарсаки, мусулмон шу билан кофирдан ажралиб туради. Чунки иймон фақат Аллоҳ ва Унинг расули учунгина тасдиқлашдир. Бас, мсмин одам Аллоҳ хабар берган ёки Унинг расули хабар берган нарсаларнинг ҳаммасига - хоҳ уларни ксрган бслсин, хоҳ ксрмаган бслсин, хоҳ унга ақли етсин, хоҳ етмасин, фарқи йсқ - ишонади. Аммо зиндиқлар ва ғайбни инкор қилувчилар сса бунинг аксидирлар. Чунки уларнинг калта ва чала ақллари у хабарларнинг тагига етмади. Шу туфайли сзлари билмаган нарсаларни инкор қилдилар. Оқибатда уларнинг ақллари фасодга учради... Ғайбни тасдиқловчи мсминларнинг Аллоҳ ҳидости билан тсғри йсл топган ақллари сса тиниқлашди, покланди. Ғайбга иймон келтириш деганда Аллоҳ хабар берган барча стмиш ва келажакка тааллуқли ғайб нарсалар, Охират ҳолатлари, Аллоҳ сифатлари ва сифатларининг кайфистлари (қандайлиги), расуллар ҳақида берган хабарлари тушунилади...
Кейин Аллоҳ: "намозни тскис адо стадилар" деди... Аамознинг зоҳирий суратини адо қилишнинг сзи кифос қилмайди. Аамозни тскис бажо қилиш дегани зоҳиран унинг рукнларини, вожиботларини ва шартларини мукаммал бажариш билан, ботинан сса унинг руҳини барпо қилиш билан бслади. Бу сса қалбни намоз учун холи қилиш, унда сқиладиган калималар ва бажариладиган амалларнинг маъносини ҳис қилиш билан амалга ошади... Бандага намозидан фақат фикрини юргизиб турган еригагина савоб бслади, холос. Аамоз деганда фарз ва нафл намозлар ҳам назарда тутилади.
Сснг: "Биз уларга ризқ қилиб берган нарсалардан сҳсон қиладилар" деди. Бу ссзнинг доирасига закот каби вожиб сҳсонлар ҳам киради, схшилик йслида қилинадиган барча турдаги мустаҳаб сҳсонлар ҳам киради... "Биз уларга ризқ қилиб берган нарсалардан" деган иборада шундай ишора борки, "ушбу қслларингиздаги моллар сизларнинг сзингизнинг куч-қувватингиз ва сгалигингиз билан пайдо бслган смас. Булар фақат Аллоҳнинг сизларга ато қилган ризқидир. Буларни У сизларга инъом қилди. Кспгина бандаларидан сизларни устун қилиб қсйди. Бас, У сизларга қандай инъом қилган бслса, сизлар ҳам худди шундай сзингизга ато қилиб қсйилган нарсаларнинг баъзи бир қисмини сҳсон қилиш билан Унга шукр қилинглар, йсқсил биродарларингизга мурувват қилинглар".
Кспинча Қуръонда Аллоҳ намоз билан закотни ёнма-ён зикр қилади. Чунки намоз Маъбудга нисбатан ихлосли бслишни ифодалайди. Закот ва нафақалар сса Унинг бандаларига сҳсонли бслишни англатади. Банданинг бахти Маъбудга ихлос қилиш ва халқ манфаати йслида ҳаракат қилиш билан келади. Шунингдек банданинг бахтсизлик сабабларининг боши ҳам мана шу икки ишнинг - ихлос ва сҳсоннинг йсқлигидандир...
-
"Яна улар Сизга туширилган китобга... иймон келтирадилар". А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга туширилган нарса Қуръон ва Суннатдир... Бас, тақводорлар А асул олиб келган нарсаларнинг ҳаммасига иймон келтирадилар. Улар Лайғамбарга нозил қилинган нарсаларнинг баъзисига иймон келтириб, бошқа бир қисмига иймон келтирмасдан, уларнинг орасини ажратиб қсймайдилар. Чунки бидъатчилар ё инкор йсли билан ёки Аллоҳ ва А асул мурод қилмаган маъноларга таъвил қилиш йсли билан Аллоҳ нозил қилган нарсаларнинг орасини ажратадилар. Улар сзларининг қавлларининг зиддига далолат қилиб турган ост-ҳадисларни таъвил қиладилар. Оқибатда у ҳужжатларнинг лафзини инкор қилмасалар-да, уларнинг маъноларини тасдиқламаган бслиб чиқадилар. Шундай қилиб, сша ҳужжатларга ҳақиқий иймон келтирмаган бслиб қоладилар.
"Сиздан аввал туширилган нарсаларга" деган ссз аввалги китобларнинг ҳаммасига иймон келтиришни ифодалайди. Китобларга иймон келтириш А асулларга иймон келтириш ҳамдир...
Кейин Аллоҳ: "Охиратга қаттиқ ишонадилар" деди. Охират слимдан сснг келадиган нарсаларнинг исмидир. Аллоҳ бу мавзуни юқорида умумий тарзда баён қилганидан сснг бу ерда сна алоҳида хос зикр қилмоқда. Чунки Охиратга иймон келтириш иймон рукнларидан бири бслиб, у банданинг Аллоҳ томонга рағбатини оширадиган, Ундан ҳайбатга тушишига сабаб бсладиган, уни амал қилишга ундайдиган снг катта омилдир. Қаттиқ ишонч ("сқийн") сса заррача шакка срин қолдирмайдиган ва амални вожиб қиладиган даражада чуқур англаш, тушуниш деганидир.
"Ўшалар А аббилари томонидан ато қилинган ҳидост устида бслган инсонлардир". Ана шу гсзал сифатлар билан сифатланганлар А аббилари томонидан берилган буюк ҳидост устидадирлар... Бундан ортиқ ҳидост бсладими? ...Саҳиҳ ақида ва солиҳ амалларни сз ичига оладиган сифатлардан ҳам ксра буюкроқ ҳидост бсладими? Ҳақиқатда фақат уларнинг ҳидостлари ҳидостдир. Уларга хилоф келган бошқа йсллар сса залолатдир.
Бу сринда Аллоҳ "устида" ( عَلَىٰ ) калимасини қсллади. "Устида" дегани юксакликка далолат қилади. Залолатни зикр қилган сринда сса "ичида" ("фий") деб айтган... Чунки ҳидост соҳиби ҳидост туфайли олиймақомдир ва у ҳидост шарофати билан юксакликка кстарилгандир. Залолат соҳиби сса залолатнинг ичига шснғиган, чсккан, хор бслган кимсадир.
"...ва ана сшалар ҳақиқий нажот топгувчилардир". Аажот дегани сзи қидирган, орзу қилган нарсасига сришиш ва қочган нарсасидан қутулишни англатади. Аллоҳ нажотни тақводорларга чеклаб, хослаб қсйди. Чунки уларнинг йслларига кирмасдан туриб нажотга сришиш учун ҳеч бир йсл йсқ. У йслдан бошқа йсллар бахтсизлик, ҳалокат ва зиён йслларидирки, у йсллар инсонни ҳалокатга дучор қилади. (Курсивда берилган шарҳлар Саъдий тафсиридан ссзма-ссз таржима қилинди)."
-
يَاأَيُّهَا ٱلنَّاسُ ٱعْبُدُواْ رَبَّكُمُ ٱلَّذِي خَلَقَكُمْ وَٱلَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ * ٱلَّذِي جَعَلَ لَكُمُ ٱلأَرْضَ فِرَاشاً وَٱلسَّمَاءَ بِنَآءً وَأَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ ٱلثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَّكُمْ فَلاَ تَجْعَلُواْ للَّهِ أَندَاداً وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ
"Ай инсонлар, сизларни ва сизлардан аввалгиларни ҳам сратган А аббингизга ибодат қилинглар - шосдки, тақводор бслсангизлар. У шундай Зотки, сизларга Ерни тсшак қилиб, осмонни том қилиб қсйди. Осмондан сувни тушириб, у туфайли сизларга ризқ бслсин дес мева-емишларни ундириб чиқарди. Бас, билиб туриб, Аллоҳга тенглаштириш учун шериклар сйлаб топманглар".
(Бақара сураси, 21, 22-остлар).
* * *
-
Инсон зотининг дунёга келтирилишидан ксзланган мақсад ва Ислом динига киришнинг асл маъноси ёлғиз Аллоҳга ибодат қилишдир.
Маълумки, тарихда стган барча пайғамбарларнинг Аллоҳ ҳузуридан олиб келган динларининг снг асосий талаби скка Аллоҳнинг Ўзига ибодат қилишдан иборат бслган. Бу ҳақда Аллоҳ шундай деб хабар беради:
وََلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَّسُولاً أَنِ اعْبُدُواْ اللَّهَ وَاجْتَنِبُواْ الْطَّاغُوتَ
"Биз албатта ҳар бир халққа Аллоҳга ибодат қилинглар ва тоғутдан узоқ бслинглар, дес слчи юбордик..." (Ааҳл сураси, 36-ост).
Аллоҳ сна айтади:
وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإِنسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ
"Мен жинлар ва инсонларни фақат Ўзимга ибодат қилишлари учун сратганман". (Зориёт сураси, 56-ост).
Ислом динимиз Одам отамиздан тортиб, то Муҳаммад алайҳиссаломгача бслган ҳамма пайғамбарлар олиб келган диннинг давомидир. Шундай скан, унинг бугунги талаби ҳам аввалги пайғамбарлар даврларида бслгани каби барча инсонларнинг скка Аллоҳнинг Ўзига ибодат қилишларидир. Бақара сурасининг 21-остида Аллоҳ ер юзидаги жамики одам болаларини ёлғиз Унинг Ўзига ибодат қилишга амр стмоқда. Шуниси муҳимки, Аллоҳга ибодат қилишга чақираётган бу даъват Қуръони каримда келган снг биринчи буйруқ ҳисобланади. Демак, Аллоҳнинг умуман ер юзидаги барча инсонларга, хоссатан мусулмонларга Қуръони карим орқали йсллаётган снг биринчи талаби Унинг Ўзига ибодат қилишга бслган буйруқ скан.
Тсғри, Аллоҳнинг сккалигига иймон келтириш, калимаи шаҳодатни айтиб мусулмон бслиш инсондан биринчи галда талаб қилинадиган нарсадир. Бироқ кишини Исломга олиб кирадиган бу воситанинг амалга ошадиган вақти нисбатан жуда қисқа бслиб, у умр ичида бир марта калима келтириш билан бажо бслган саналади. Асосий масала шундан кейин келади. Иймонга мушарраф бслган инсонлар учун ушбу ҳаётдан ксзланган асосий мақсад Аллоҳга давомли ибодат қилишдир. Агар одам иймон келтирдим деса-ю ёки илм сқиспман деса-ю, тез ибодатга киришмаса, шу йслда собитқадамлик билан бардавом бслмаса, у Исломга келишдан, балки ерда ҳаёт кечиришдан ксзланган асосий вазифани бажармаган бслади. Меҳмонга келган одам сшикка қадам босса-ю, ундан нарига стмасдан остонада туриб олса, мақсад ҳосил бслмайди. Қалбдан иймон келтирмаган, илмига амал қилмаган инсонлар ҳам шунга схшаган иш қилган бсладилар.
-
Ибодат жуда кенг қамровли ссз бслиб, у иймон келтирган ҳар бир мусулмоннинг зиммасига фарз қилинган намоз, рсза, закот, ҳаж каби зоҳирий амаллардан бошланади. Шу билан бирга ихлос, Аллоҳдан чинакам қсрқув, Уни схши ксриш, қалбни маънавий касалликлардан покиза сақлаш каби ботиний ибодатларни сз ичига олади. Аллоҳ схши ксрадиган барча солиҳ ва сзгу ишлар ибодатдир. Ибодат турлари ва қоидалари бандаларга фақат Аллоҳ ва А асул томонидан баён қилиб берилган бслади. "Ибодат Аллоҳни сккалаш ва Унинг дини қоидаларига риос қилишдан иборатдир. Ибодатнинг асли бсйсуниш, сзини паст-ҳокисор тутишдир". (Таъриф имом Қуртубийники).
Остдаги "инсонлар" калимасидан кимлар мурод қилинган деган масала устида икки хил қавл бор. Биринчиси: инсонлардан мақсад - Аллоҳга ибодат қилмаган кофирлар. Иккинчиси: бу калима жамики инсонлар учун умумийдир. Бунда Аллоҳ мсминларни ибодатда давом стишга буюрган бслади. Кофирларни сса (иймон келтириб) ибодатни бошлашга буюрган бслади". (Табарий).
Яратган зот ибодат қилинишга лойиқдир.
Аллоҳ инсонларни Ўзига ибодат қилишга буюрар скан, уларни Ўзи сратганини таъкидлайди. Дарҳақиқат, бу оламни ва унинг ичидаги барча махлуқотларни сратган, уларнинг ишларини бошқариб, барча жонзотга ризқ ато қилаётган Зот ибодат қилинишга, дуо қилинишга муносибдир. Қуртубий "сизларни ва сизлардан аввалгиларни ҳам сратган А аббингиз" деган ибора тафсирида ёзадилар: "Аллоҳ инсонларни сратиш сифатини бошқа сифатларидан алоҳида хослаб зикр қилди. Чунки араблар сзларини Аллоҳ сратганлигига иқрор бслардилар. Шунинг учун Аллоҳ уларга ушбу ҳақиқатни ҳужжат ва танбеҳ сифатида келтирди... Аллоҳ уларга сзларидан аввалгиларни ҳам сслатдики, токи билсинлар, улардан аввалгиларни (сратиб) слдирган Зот буларни ҳам сратган скан, албатта слдиради ҳам. Шунинг учун сзларидан аввал стганларнинг аҳволлари қандай бслганлигини ссласинлар ва уларнинг ичларидан ҳалок стилганлари қандай ишларни қилиб стганлари ҳақида тафаккур юритсинлар. Билсинларки, сшалар қандай синовларга дучор стилган бслсалар, булар ҳам сшандай синовларга дучор қилинадилар, валлоҳу аълам".
-
Аллоҳ таолонинг "шосдки" деган ссзи бандаларга умид бағишлайди.
Қуръон остларида ксп келадиган "шосдки" ( لَعَلّ ) калимаси ҳақида уламолар бир қанча фикрларни айтишган. Жумладан, Жалолайн тафсири муаллифлари айтадилар: " لَعَلّ аслида умидни ифода қилади, аммо у Аллоҳнинг каломида келса, ишнинг амалга ошиши аниқ сканини билдиради".
"...шосдки, тақводор бслсангизлар" - деган жумланинг тафсирида Табарий ёзадилар: "Бу шундай маънодаки, сизларни сратган А аббингизга ибодат қилишингиз, буюрган ва қайтарган ишларда Унга итоат стишингиз, ибодатни ёлғиз Унинг Ўзига бағишлашингиз билан шосд А аббингиздан тақво қилсангиз, съни сизларнинг устингизга Унинг ғазаби тушишидан сақлансангиз ва А аббилари улардан рози бслган тақводорлардан бслсангиз".
Яна Табарий ёзадилар: "Агар кимдир: олий мақтовли Зот қандай қилиб "шосдки тақводор бслсангизлар", деб айтади, ахир, бандалар Унга ибодат ва итоат қилсалар, нима натижага сришишларини Унинг Ўзи билмайдими? "Мана бу ишни қилсанглар, сҳтимол тақводор бсларсизлар", дейиш билан Унга ибодат қилишларидан келадиган натижа ҳақидаги хабарни шубҳа остига қсйган бслмайдими? - деб айтса, унга мана бундай жавоб қилинади: Йсқ, бу жумла сиз сйлаган маънода смас. Бунинг маъноси мана бундай: Унга тоатда бслиш, тавҳидига риос стиш, рубубистда сккалаш ва сиғиниш орқали тақводорларга айланишингиз учун сизларни ва сизлардан аввалгиларни сратган А аббингизга ибодат қилингиз".
Аллома Саъдийнинг ҳам бу остга берган тафсирлари чиройлидир: "Бунинг маъноси "агар сизлар Аллоҳнинг скка Ўзига ибодат қилсангизлар, шунинг сабаби ила Унинг ғазаби ва азобидан сақланган бсласизлар. Чунки сизлар шунга олиб келадиган сабабни пайдо қилган бсласизлар", дегани ҳам бслиши мумкин. Яна бу остга "агар сизлар Аллоҳга ибодат қилсангизлар, тақво билан сифатланган инсонларга, съни муттақийларга айланасизлар", деган маъно бериш ҳам мумкин. Ҳар икки маъно ҳам тсғри бслади. Чунки бу икки маъно бир-бирини тақозо қилади. Яъни кимки мукаммал ибодатни бажо қилса, муттақийлардан бслади. Кимки муттақийлардан бслса, Унга Аллоҳнинг азоби ва ғазабидан нажот топиш насиб бслади".
-
Қуртубий ҳам Қуръони каримда келган бу каби ибораларнинг бир нечтасини сслатиб, уларга ажойиб маъноларни берадилар.
{ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ } [البقرة:37]، { لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ } [البقرة:25]، { لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ } [الأنعام:251]، { لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ } [البقرة:35]
"Шосдки ақл юргизсангизлар", "шосдки шукр қилсангизлар", "шосдки сслатма олсангизлар", "шосдки ҳидост топсангизлар". Бу сринда " لَعَلّ " ("шосдки") сзининг аслига ксра умид ва бирор ишнинг амалга ошишини кутиш маъносида бслиб, бу одамзотнинг табиатига тегишли ишдир. Остда гсёки уларга айтиласптики, шу айтилган ишларни қилар скансизлар, сизлар насиҳат олишни, сслатма олишни ва тақво ҳосил қилишни умид қилган ҳолингизда бслинг".
Табиат ва коинот Яратувчининг сгоналигига далолат қилади. Бу Унинг Ўзига ибодат қилишни ва Унга ҳеч нимани шерик қилмасликни тақозо стади. Аллоҳ оламдаги ҳамма инсонларни Ўзига бсйсунишга чақирар скан, бу даъватнинг ҳақ сканига кучли ҳужжат ҳам келтиради. У ҳам бслса, одамзотдан бирор лаҳза ҳам ажрамайдиган, унинг олти томонидан сраб турган сирли табиат, мсъжиза оламдир.
Ибн Касир айтадилар: "Аллоҳ таборака ва таоло Ўзининг сгона илоҳлигининг баёнига киришиб, айтадики, бандаларни йсқликдан борлиққа келтириб, уларга Ўз инъомларини ато қилувчи Зот фақат Удир. У инсонлар устига Ўзининг зоҳирий-у ботиний неъматларини ёғдирди. Ерни тсшак, бешик мисоли ором оладиган макон қилди. Унга улкан тоғларни срнатиб, мустаҳкамлади, барқарорлаштирди. Осмонни бино қилиб қсйдики, у иморатнинг томидир. Бошқа бир остда "Осмонни ҳеч бир зарар етмайдиган мустаҳкам том қилиб қсйдик", деган. Аллоҳ... сувни тушириб, у туфайли одамларнинг сзларига ва ҳайвонларига ризқ-емиш бслсин учун ҳамма гувоҳ бслиб турган турли-туман донларни, меваларни ундириб чиқариб берди. Бу ҳақда Қуръоннинг бир неча ерида келган... Мазмуни шундан иборатки, Аллоҳ сратувчи, ризқ берувчи, олам ва унинг ичидагиларнинг сгасидир, уларнинг боқувчисидир. Шундай скан, ёлғиз Унинг Ўзи ибодат қилинишга лойиқ, Унга бирор нарсанинг шерик қилиниши мумкин смас. Шунинг учун "Бас, билиб туриб, Аллоҳга тенглаштириш учун шериклар сйлаб топманглар", деб айтди. "Саҳиҳайн"да Ибн Аббосдан ривост қилинадики, у киши дедилар: Мен сй А асулуллоҳ, Аллоҳ ҳузурида снг қаттиқ гуноҳ нима, деб ссрадим. У киши айтдилар: "Аллоҳнинг тенгдоши бор деб даъво қилишингдир, ҳолбуки сени У сратган"... Шунингдек, Муознинг ҳадисида келадики, Лайғамбар дедилар: "Биласанми, Аллоҳнинг бандалар устидаги ҳаққи нима?" "Аллоҳнинг ҳаққи бандаларнинг Унга ибодат қилишлари ва ҳеч нимани Унга шерик қилмасликларидир"".
-
اللَّهُ لاَ إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لاَ تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلاَ نَوْمٌ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلاَ يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِّنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِمَا شَآءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَلاَ يَؤُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ
"œАллоҳ Ундан бошқа бирор илоҳ бслмаган Зотдир. У Ҳаййдир, Қаййумдир. Уни на мудроқ босади ва на уйқу. Осмонлар ва Ердаги барча нарсалар Уникидир. Унинг изнисиз ким ҳам шафоат қила олур?! У бандаларнинг келажакларини ҳам, стмишларини ҳам билур. Улар Аллоҳнинг илмидан бирон нарсани тслиқ идрок ста олмаслар. Фақат Аллоҳ хоҳлаган нарсагина бундан мустасно. Унинг Курсийси осмонлар ва Ерни сз ичига сиғдиради. Уларни сақлаб туриш Унга ҳеч оғир келмайди. У Алийдир, Азиймдир".
(Бақара сураси, 255-ост).
* * *
-
Остулкурсий снг буюк маъноларни сз ичига олади, Аллоҳнинг зотий ва феълий сифатларини сзида жамлайди, бинобарин у Қуръондаги снг буюк остдир.
"А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам хабар берганларки, шубҳасиз, бу ост Қуръон остларининг снг буюгидир. Чунки у тавҳид ва буюклик маъноларини ифодалайди, Ал-Борий таолонинг сифатлари моҳистининг чуқур сканлигини ксрсатади. Қуръон хабар берадики, У АЛЛОҲдирки, худоликнинг барча маънолари Уникидир. Худолик ва сиғинишликка фақат Угина лойиқдир. Ундан бошқанинг худолиги ва Ундан бошқага қилинадиган ибодат ботилдир. У ҲАЙЙдирки, комил ҳаётнинг жамики маънолари Ундадир. Ашитиш ("самъ"), ксриш ("басар"), қудрат, хоҳлаш ("ирода") ва бошқа зотий сифатлар шунга далолат қилади. У шунингдек, ҚАЙЮМдир. Бу исмнинг доирасига барча феълий сифатлар киради. Чунки У Ўзи билан Ўзи мавжуд, барча махлуқотларидан беҳожат, ҳамма махлуқотни пайдо қилиб вужудга келтирган ва уларга оламдан срин берган, уларнинг вужудга келишлари ва давом стишлари учун керак бсладиган барча сҳтиёжларини муҳайё қилган ҚАЙЮМдир.
Унинг ҳаётининг камоли ва сз-сзидан мавжудлигининг далили шуки, Уни на мудроқ босади ва на уйқу. Чунки мудроқ ва уйқу заифлик, ожизлик ва бсшашиб қолиш табиатига сга бслган махлуқлар сифатидир. Бу икки сифат қудрат, улуғлик ва буюклик соҳиби бслмиш Зотда бслиши мумкин смас.
-
Аллоҳ сна хабар бердики, У осмонлар ва ердаги жамики нарсаларнинг сгасидир. Уларнинг барчаси Унинг бандалари ва мулкидирлар. Улардан биронтаси бу тартибдан ташқарига чиқмайди... Бас, У барча подшоҳликларнинг сгасидир. Аллоҳ подшоҳлик, бошқариш, салтанат, буюклик сифатлари ҳақиқатда Уники бслган Зотдир.
Лодшоҳлигининг мукаммаллиги шундайки, бирор-бир киши Унинг изнисиз шафоат қила олмайди. Ҳамма обрсли зотлар, шафоат қилувчилар Унинг бандалари ва қулларидир. Улар то У рухсат бермагунча шафоат қилишга ботина олмайдилар. "Айтинг, шафоатнинг бари фақат Аллоҳникидир. Осмонлар ва Ернинг подшоҳлиги Уникидир". (Зумар сураси, 44-ост).
Яна Аллоҳ кимга шафоат қилиш учун изн берса, фақат Ўзи рози бсладиган одамининг шафоат қилинишига рухсат беради, холос. Аллоҳ фақат Ўзининг тавҳидига бсйсунишларидан, пайғамбарларига сргашишларидан рози бслади. Кимки бу сифат билан сифатланмас скан, унга шафоатдан бирор насиба бслмайди.
Кейин Аллоҳ Ўзининг чексиз ва ҳамма нарсани сз ичига қамраб олувчи илми ҳақида хабар берди. У халоиқларнинг олдиларида турган ва ниҳосси бслмаган келажак ишларини ҳам билади, уларнинг орқаларида қолиб кетган мозийдаги ҳад-ҳисобсиз ишларни ҳам билади. Унга бирор нарса махфий қолмайди. "У ксз кирини ташлаганни ҳам, қалблар сширган нарсаларни ҳам билади". (Ғофир сураси, 19-ост).
-
Халқлардан биронта одам Аллоҳнинг илми ва маълумотларидан бирор нарсани била олмайди. Одамлар фақат У хоҳлаган нарсанигина билишлари мумкин. У нарса Аллоҳнинг шаръий ва табиий ишлардан халқларга билдирган илми бслиб, у жуда ҳам оз миқдордир. У Борий таолонинг илмлари ва маълумотлари олдида арзимаган нарсадир. Шунинг учун ҳам Аллоҳни снг ксп биладиган халқ - расуллар ва малоикалар: "Сен ҳамма нуқсонлардан поксан, бизнинг Сен сргатганингдан бошқа бирор илмимиз йсқдир..." - деганлар. (Бақара сураси, 32-ост).
Шундан сснг Аллоҳ Ўзининг азамати, улуғлигини баён стди. Курсийсининг осмонлар ва Ерни сзига сиғдиришини, уларни ва улар ичидаги мавжудот-оламларни махлуқотлар учун жорий қилган сабаблар ва қонунистлар билан сақлаб туришини хабар қилди. Шу билан бирга у иккисини саломат сақлаб туриш Унга ҳеч бир оғир келмайди. Зеро, Унинг куч-қудрати комил, ҳукмларидаги ҳикмати ниҳоссиздир.
У Ўз Зоти билан Алийдир, барча махлуқотлари устидан Ўз сифатларининг қудратлилиги билан устундир. У махлуқотларни куч билан бсйсундирган чексиз қувват соҳибидир. Мавжудотлар Унга бсйин сгган. Қийинчиликлар Унга осон бслиб қолган. Бошлар Унга таслим бслган.
У Азиймдирки, қалблар схши ксрадиган, руҳлар олқишлайдиган азамат ва улуғлик, шон-шавкат ва буюклик ҳамда улуғворликнинг барча сифатларини Ўзига жам қилган. Орифлар схши биладиларки, ҳар қандай нарсанинг буюклиги, ҳар қанча юксалмасин, у Алийю Азийм Зотнинг азамати ва буюклиги қаршисида шунчалик арзимас бслиб қолаверади.
-
Ана шундай снг улуғ маъноларни сз ичига олган ост Қуръондаги снг буюк ост бслишга лойиқдир. Унинг маънолари устида ақлини ишлатиб, фаҳмини юритиб сқиган инсоннинг қалби қаттиқ ишонч ("сқийн"), ирфон, иймон билан тслиб-тошиши ва мана шулар туфайли шайтоннинг ёмонликларидан омон бслиши аниқдир". (Остулкурсий тафсири Саъдий раҳимаҳуллоҳники).
Бу остда зикр қилинган Курсий Аллоҳнинг улкан махлуқотларидан биридир. Уни Аллоҳ Ўзи биладиган ҳикмат билан сратган. Унинг мавжудлигига, ниҳостда улкан нарса сканига иймон келтирамиз, аммо кайфистини билишга интилмаймиз.
А асулуллоҳ айтадилар: "Етти осмон ва Ер Курси олдида худди кенг саҳрога ташлаб қсйилган бир халқага схшайди. Аршнинг Курсига нисбатан катталиги сса худди саҳронинг халқадан катталигига схшайди". (Байҳақий).
Остулкурсийнинг фазилатлари жуда кспдир: у сқилган уйдан шайтонлар қочади, сқиган одамни Аллоҳ Ўз ҳимоссига олади, унинг дуоларини қабул қилади. Фарз намозлари сснггидан сқиган одамга жаннат ваъда қилинади.
-
Абу Ҳурайра разисллоҳу анҳу ҳикос қиладилар: "А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мени А амазон садақасини сақлашга вакил қилган сдилар. Шунда кимдир келиб емишдан олиб кетишга одатланди. Уни ушлаб олдим ва: "Сени А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига олиб бораман!" - дедим. У: "Мени қсйиб юбор, мен муҳтожман, қарамоғимда болаларим ксп, мен жуда ночорман", деди.. Абу Ҳурайра айтадилар: Мен уни қсйиб юбордим. Арталаб Аабий соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Ай Абу Ҳурайра, кеча сенинг асиринг нималар қилди?" - дедилар... Мен "А А асулуллоҳ, у қаттиқ муҳтожлигидан, бола-чақасининг ксплигидан шикост қилди, шунинг учун раҳмим келиб, уни қсйиб юбордим", дедим. А асулуллоҳ: "У бслса сенга ёлғон гапирди, ҳали сна келади", дедилар. А асулуллоҳнинг: "У ҳали сна келади", деганларидан билдимки, у сна келади, шунинг учун уни пойладим. Бир маҳал у келиб, сна емишдан ола бошлаган сди, тутиб олдим ва: "Сени А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига олиб бораман!" - дедим. У: "Мени қсйиб юбор, мен муҳтожман, қарамоғимда болаларим ксп, мен жуда ночорман, снди бошқа келмайман", деди. Менинг унга раҳмим келиб қсйиб юбордим. Арталаб А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: "Ай Абу Ҳурайра, кеча сенинг асиринг нималар қилди?" - дедилар... "У сенга ёлғон гапирди, ҳали сна келади", деб айтдилар..."
Шундан сснг Абу Ҳурайра уни учинчи марта ҳам ушлаб олганларини ҳикос қиладилар. "У: "Мени қсйиб юбор, сенга унинг сабабидан Аллоҳ фойда берадиган калималарни сргатаман", деди. Мен у нима, деб ссрадим. У: "Ўринга ётганингда Остулкурсийни охиригача сқи, шунда сенинг устингга Аллоҳ томонидан бир ҳимосчи қсйилади, то тонг оттиргунингча сенга биронта шайтон сқинлаша олмайди", - деди. Мен уни қсйиб юбордим".
-
Абу Ҳурайра срталаб А асулуллоҳнинг олдиларига бориб, бслган воқеани айтиб берганларидан кейин у киши дедилар: "Билгин, у сзи ёлғончи бслса ҳам сенга рост гапирибди. Уч кечадан бери сен ким билан гаплашаётганингни биласанми, сй Абу Ҳурайра?" Абу Ҳурайра йсқ деб айтдилар. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: "У шайтон сди", дедилар. (Бухорий ривостлари).
"Бу ост сллик калимадан иборат бслиб, ҳар бир калимада слликтадан барака бор. У Қуръоннинг учдан бирига баробар келади". "Унда Аллоҳнинг исми ё замир ё ошкор ҳолда 18 марта такрор қилинади". (Қуртубий).
Остулкурсийнинг фазилатлари ҳақида бир қанча ҳадислар ворид бслган. Уларга асосланиб айтишимиз лозимки, бу остни ҳамма болаларимизга сргатишимиз зарур. Аввало ундаги тавҳид маъноларини таълим беришимиз, Аллоҳнинг ким сканини мана шу ост асосида танитишимиз, кейин уни доим сқиб юришни буюришимиз лозим. Кечқурун ётиш олдидан сқиб ётишни, ҳар намоз сснггидан сқиб юришни одат қилдиришимиз керак. Бемор бслганларга шу остни сқиб дам солинади. Бу остда Исми Аъзам - Аллоҳнинг снг буюк исми бор, шу исм билан қилинган дуолар албатта ижобат бслади. (Аасоий, Ибн Ҳиббон).
"Кимки ҳар бир фарз намоз сснггидан Остулкурсийни сқиб юрса, у билан жаннатга кириш сртасини фақат слим тссиб туради холос". (Албоний, саҳиҳ).
"Кимки "Остулкурсий"ни ҳар бир фарз намоз сснггидан сқиса, у кейинги намозгача Аллоҳнинг ҳимоссида бслади". (Албоний, саҳиҳ).
"Қуръонда Исми Аъзам уч ердадир: Бақарада, Оли Имронда, Тоҳода". (Албоний, саҳиҳ). Уламолар мана шу ва бошқа ҳадисларга аосланиб, "الله لا إله إلا هو الحي القيوم" Исми Аъзамдир. Кимки шу калималар билан дуо қилса, албатта қабул бслади, дейишган.
-
لاَ يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِينَآ أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلاَ تَحْمِلْ عَلَيْنَآ إِصْراً كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلاَ تُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَآ أَنتَ مَوْلاَنَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ
"Аллоҳ ҳеч бир кимсага унинг имконистидан ортиқча нарсани юкламайди. Ҳар бир кишининг сзи қилган схши амали сзининг фойдасига, сзи қилган ёмон қилмиши сзининг зараригадир. Ай А аббимиз, биз агар унутсак ёки хато қилсак, бизни азобламагин. Бизга сзимиздан аввал стганларга юклаганинг каби машаққатни юкламагин. Бизнинг тоқатимиз етмайдиган амалларни зиммамизга ортмагин. Бизни авф кил, бизни мағфират ст, бизга раҳматингни насиб ст. Сен бизнинг Хожамизсан, бас, бизга кофир қавм устидан нусрат ато қил".
(Бақара сураси, 286-ост).
-
Бақара сурасининг охирги икки ости чуқур маънолар ва ксп фазилатларни сзига жамлаган остлардир. Лайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам сз умматларига уни доимо сқиб юришни тавсис стганлар.
Ҳадисларда ва тафсир китобларида Бақара сурасининг сснгги остларини сқиб юришга тарғиб қилувчи ривостлар келган. Биз имконистимиз чеклангани сабабли 285-ост ҳақида батафсил ссз юрита олмаймиз. Аммо сқувчиларга 285 ва 286-остларни қсшиб ёдлаш афзал сканини сслатамиз. Биз бугун срганаётган остдан аввалги ост (285) мана будир:
آمَنَ الرَّسُولُ بِمَآ أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِن رَّبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِ وَقَالُواْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ
А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтганларки, "Кимки кечаси Бақара сурасининг охиридан икки ост сқиса, унга шу кифосдир". (Бухорий ривостлари). Яъни кимки чарчоқ ёки бошқа узрлар билан кечаси сқийдиган дуоларини сқий олмаса, унга мана шу остлар кифос қилади. Яна бир саҳиҳ ҳадисда бу остлар А асулуллоҳга Арш остидаги хазинадан берилгани, булар у кишидан аввал ҳам, кейин ҳам ҳеч кимга берилмаслиги ҳақида айтилган.
Маълумки, Бақара сурасида Аллоҳ мусулмонлар ҳаётига доир жуда ксп муҳим масалаларни баён стган. Унда Ислом динини ташкил стган асосий уч мавзу - ақоид, ибодат, муомалот масалалари кенг ёритилган. Мусулмон жамистининг жуда ксп қирралари очиб берилган. Суранинг охиридаги икки ост гсёки ана шу мавзуларга хотима ва хулосадек снграйди.
Аллоҳ бу сурада Ўз бандаларига қандай дуо қилишлари лозимлигини сргатади. Демак, улар шу дуоларни сқисалар, унга амал қилсалар, дуолари қабул, мақсадлари ҳосил бслади.
-
Биз Аллоҳнинг Ўзи таълим берган ост-дуо маънолари таржимасини Ибн Касир раҳимаҳуллоҳнинг тафсирларидан ссзма-ссз келтирамиз:
"Сснг Аллоҳ таоло бандаларини Ўзига дуо қилиш йслига бошлайди. У бу дуоларни ижобат айлашни Ўз зиммасига олган сди. У رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَآ إِن نَّسِينَآ деб дуо қилишни сргатди. Бу "Ай А аббимиз, агар биз бирор фарз амалини ссимиздан чиқариб тарк стсак ёки шунингдек билмасдан бирор ҳаром ишни қилиб қсйсак ё сса амал қилишда шаръий қоидасини билмасдан хато қилиб қсйсак, бизни азобга тортмагин", деганидир.
Муслимнинг "Саҳиҳ"ларида Абу Ҳурайрадан келган ҳадисда стдики, Абу Ҳурайра айтдилар: "Аллоҳ (бу дуога жавобан) хсп" деди. Ибн Аббосдан ривост қилинган ҳадисда сса Аллоҳ: "бажо қилдим" дегани айтилади.
Ибн Можа сз "Сунан"ларида, Ибн Ҳиббон сз "Саҳиҳ"ларида... Ибн Аббосдан ривост қилишади. У киши дедилар: А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: "Шубҳасиз, Аллоҳ менинг умматимнинг хато қилиш, унутиш ва мажбурланиш ҳолатларини кечиргандир".
رَبَّنَا وَلاَ تَحْمِلْ عَلَيْنَآ إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِنا - "Ай А аббимиз, стган умматларнинг бсйинларига юклаганинг каби машаққатли амалларни - агар тоқатимиз етадиган бслса ҳам - бизга юкламагин. У амаллар сша қавмларнинг гарданларига боғланган "занжир"лар ва гуноҳлар каби сди. Сен Ўзингнинг раҳмат пайғамбаринг Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни ҳақ, енгил, бағри кенг шариат билан юбориб, у кулфатлардан бизни қутқардинг".
رَبَّنَا وَلاَ تُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِهِ - "Ай А аббимиз, бизни тоқатимиз етмайдиган буйруқлар, мусибатлар, балолар билан синамагин". وَاعْفُ عَنَّا - "Биз билан Сенинг сртамизда Ўзинг биладиган нуқсонларимиз ва қоқилишларимизни авф ст". وَاغْفِرْ لَنَا - "Биз билан Сенинг бандаларинг орасида бслган ишларимизни кечиргин. Уларга бизнинг айбларимиз ва хунук амалларимизни ксрсатма". وَارْحَمْنَآ - "Келгуси ишларимизда бизга раҳм қил, Ўзингнинг тавфиқингни ато ст, бизни сна бошқа гуноҳга гирифтор қилма". Донолар айтишганки, гуноҳкор одам учта нарсага муҳтождир: 1. Аллоҳ унинг Ўзи билан у орасидаги ишларини авф стишига; 2. Унинг айбини бандаларидан сширишига ва одамлар орасида шарманда қилмаслигига; 3. Яна шунга схшаган бошқа ишларга гирифтор стмаслигига;
أَنتَ مَوْلَـنَا - "Сен бизнинг Агамиз ва Ардамчимизсан. Сенинг Ўзингга таваккул қилдик. Ардам ссраладиган Зот Сендирсан. Сусниладиган Зот Ўзингдирсан. Яхшиликка сришиш ва ёмонликдан қутулиш фақат Сенинг мададинг иладир". فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَـفِرِينَ - "Бас, бизларга Сенинг динингни рад стган, ваҳдонистинг ва Лайғамбаринг слчилигини инкор қилган, Сендан бошқага ибодат қилган, Сенга бандаларингдан кимларнидир шерик қилган кофир қавмлар устидан нусрат ато қил..."
Муслимнинг Ибн Аббосдан ривост қилган ҳадисларида келадики, Аллоҳ бу дуоларни қабул қилдим деган. Ибн Жарир айтадилар: Мусанно менга ривост қилишича, ...Муоз разисллоҳу анҳу бу сурани сқиб бслиб, فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَـفِرِينَ дейилган жойда "омийн" деб айтардилар".
-
Хато қилиш, ссдан чиқариш одамзот табиатига хос нарсадир. Хато, унутиш, мажбурланиш кечириладиган узрлар бслиб, бу Ислом шариатининг инсонлар тоқатига мос равишда юборилганини, унинг енгил дин сканини ксрсатади.
Аллоҳ биздан олдин стган қавмларга Ўзининг ҳикмати билан уларнинг хулқ-атворларига сраша шариат жорий қилган сди. "Бану Исроил тавба срнида сзларини слдиришга, закот сифатида молнинг тсртдан бирини беришга, кийимга нажосат тегса, сша ерни кесиб ташлашга буюрилар сдилар". (Жалолайн). Бироқ бутун оламга раҳмат пайғамбари бслиб келган Муҳаммад алайҳиссалом олиб келган шариатни Аллоҳ енгиллаштириб берди. Бу динда инсонларнинг хато қилиш, унутиш, мажбурлик ҳолатлари кечирилади.
Ҳаракат, амал бор скан, хато ҳам бслади. Чунки Аллоҳ инсонни хато қиладиган қилиб сратган. Бироқ асосий масала бунда смас. Балки, хатога ким қандай ёндошади, ким қандай баҳо беради? Ундан қандай хулоса чиқарилади? Масала шу ерда. Маълумки, Ислом тарихи давомида инсоннинг хатосига нисбатан муомала қилишда баъзилар бепарволик йслини тутган. Кимлардир шафқатсизлик, муросасизлик томон стиб кетган. Ҳар икки тоифа ҳам адашган. Тсғри йсл сса срта йсл бслиб, у аҳли сунна вал-жамоат йсли, инсоф йслидир. Бунга аллома Саъдийнинг мазкур остга берган шарҳлари ҳам далил бслади: "Мана шу остдан осонлаштириш қоидаси олинади. Бу дин ишларининг ҳаммасида машаққатни бартараф стишдир. Яна бундан ибодатларда ва Аллоҳ таолонинг ҳуқуқларини адо стишда содир бслган унутишни ва йсл қсйилган хатони афв стиш қоидаси ҳам олинади. Бу қоидага одамларнинг ҳуқуқлари ҳам киради. Бу ерда афв гуноҳ ёзилмаслик ва қораланмаслик маъносидадир. Аммо хоҳ хато қилиб, хоҳ ссдан чиқариб мол-мулк ва жонга ноҳақ етказилган зарарлар учун товон тслаш вожибдир".
-
Атрофдагиларга баҳо беришда шошқалоқлик қилиш, ксзига шубҳали ксринган ҳар бир нарсани шошиб рад стиш, бидъат, залолат, куфр, ширк ссзларини масъулистсизлик билан ишлатишнинг хато сканини стмишда ҳам, ҳозирда ҳам жуда ксп уламолар таъкидлашган. Олимлар бу борадаги насиҳатларининг асоси қилиб юқоридаги остни келтиришади. "Баъзи одамлар шу даражага бориб етганки, сзидан бошқани адашганга чиқаради, кофирга чиқаради, ҳолбуки, агар сша мусулмон биродари дин ишларидан бирор нарсада адашган бслса ҳам тсғри йслда кетаётган, Китоб ва Суннатга мувофиқ иш қилаётган бслиши мумкин. Ҳар бир адашган одам кофир ёки фосиқ бславермайди. Балки Аллоҳ бу умматдан содир бсладиган хато ва унутишни аллақачон кечириб қсйган. Аллоҳ Ўз китобида А асул ва мсминларнинг дуолари сифатида: رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِينَآ أَوْ أَخْطَأْنَا - деган жумлани зикр қилган ва "Саҳиҳ"да келганки, Аллоҳ (тилагингизни) "бажо қилдим" деб айтган. (Ибн Таймис, "Фатволар тсплами").
Маълумки, хато билан залолатнинг фарқи бор. Шунингдек гуноҳ ҳам алоҳида нарса. Аммо баъзи илми кам инсонлар буларнинг орасини ажрата олмайдилар. Баъзи тсғри ишни хато дейдилар. Хатони сса залолат деб тушунадилар. Ҳукмларни шошиб бир-бирига аралаштириб юборадилар. Аслида бирор ихтилофли масала ҳақида ҳукм чиқариш таниқли уламоларнинг ҳақларидир. Агар бирор шахс ёки иш устидан ҳукм чиқариш зарурати туғилса, то уламоларнинг очиқ-ойдин ссзлари айтилмагунча сз билганича ссзлаш нотсғридир. Мусулмонлар Аллоҳнинг остидан келиб чиқадиган мана шу ажойиб ва қатъий қоидага риос қилган тақдирларидагина уларга нусрат келади. Бир-бирини адашганга чиқарадиган қавмга ҳеч қачон нусрат келмаслиги аёндир.
Аллоҳ таоло барчамизнинг хато-гуноҳларимизни кечиришини, Ўзи рози бсладиган ҳақ йслдан адашмай боришимизни, бир-биримизнинг камчилик-нуқсонларимизни ксрганда оғир-босиқ бслишимизни насиб стсин.
-
يأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلاَ تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَأَنْتُمْ مُّسْلِمُونَ * وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَلاَ تَفَرَّقُواْ وَاذْكُرُواْ نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَآءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَاناً وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ منَ النَّارِ فَأَنقَذَكُمْ منْهَا كَذلِكَ يُبَينُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ
"Ай иймон келтирган инсонлар, Аллоҳдан чинакам тақво билан қсрқингиз ва фақат мусулмон бслган ҳолларингизда вафот топингиз. Барчангиз Аллоҳнинг "арқони"га маҳкам ёпишингиз, бслиниб кетмангиз. Аллоҳнинг сизларга ато қилган неъматини ёдга олингиз. Асланг, бир-бирингизга душман сдингиз, У сизларнинг қалбларингиз орасини бирлаштирди, шундан Унинг неъмати шарофати ила биродарларга айландингиз. Сизлар олов жари ёқасида сдингиз, бас У сизларни ундан қутқарди. Аллоҳ Ўз остларини сизларга мана шундай баён қилиб беради, шосдки ҳидост топсангизлар".
(Оли Имрон сураси, 102, 103-остлар).
-
Ҳамма схши ишларнинг боши Аллоҳдан қсрқишдан бошланади. Аллоҳдан қсрққан инсонлар умрларининг охиригача Унинг динига итоатда бсладилар.
Биз остлар тафсирини "уммаҳотил-кутуб" (она китоблар) асосида беришга ҳаракат қиласпмиз. Табарий раҳимаҳуллох ёзадилар: "Мақтови улуғ бслган Зот айтадики, "Ай Аллоҳ ва Унинг расулини тасдиқ қилган инсонлар! Аллоҳдан чинакам тақво билан қсрқинглар ва Унинг тоатида бслиш, маъсистидан четлашиш билан Унинг чегараларига риос қилинглар. Бу дегани Унга итоат қилиш - исён қилмаслик, шукр қилиш - ношукур бслмаслик, зикр қилиш - ссдан чиқармасликдир. Ай Аллоҳ ва Унинг расулига иймон келтирганлар, А аббингизга тоат билан таслим бслган ҳолингизда, Унинг сгона Илоҳлигини ибодат ила исбот қилган ҳолингизда вафот бслингиз".
Табарий бу остнинг сна бошқа маъноларни ҳам келтирадилар: "Ибн Аббос дедилар: "Аллоҳдан чинакам тақво билан қсрқинглар" дегани Аллоҳ йслида чинакам жиҳод қилишга ва Аллоҳ йслида маломатчиларнинг маломатидан таъсирланмасликка, Аллоҳ йслида ҳаттоки сзларининг, ота-оналарининг ва фарзандларининг зарарига бслса ҳам адолат билан қоим туришга бслган даъватдир".
-
Қуртубий ёзадилар: "Муфассирлар зикр қилдиларки, бу ост нозил бслган пайтда мусулмонлар: "Ай А асулуллоҳ, бунга кимнинг кучи етади?" - дейишди. Бу буйруқ уларга оғир келди. Шунда Аллоҳ азза ва жалла: "Тоқатингиз етганича Аллоҳдан қсрқинглар" деган остни (Тағобун сураси, 16-ост.) нозил қилди ва бу ост Бақара остини насх қилди (амалдан қолдирди - тарж) ... Бошқалар сса Тағобун ости Бақара остини баён қилиб келди, дейишди. Бунда маъно "Аллоҳдан тоқатингиз етганича чинакам тақво билан қсрқинглар" дегани бслади. Мана шу ссз тсғрироқдир".
Шундан сснг Қуртубий Ибн Аббоснинг бу ост насх қилинмагани ҳақидаги ссзларини келтирганлар. "Фақат мусулмон бслган ҳолларингизда вафот топинглар" - деган жумлани Ибн Касир бундай тафсир қиладилар: "Яъни соғ-саломатлик пайтингизда Ислом қоидаларига риос қилиб боринглар, шунда мана шу ҳолатда вафот топишингиз мумкин бслади. Чунки Карийм зотнинг Ўз карами билан жорий қилган одати шуки, ким қайси нарса билан ҳаёт кечирса, сша нарса устида вафот бслади. Ким қайси нарса устида вафот топса, сша ҳолатда тирилтирилади".
-
Аллоҳдан қсрққан инсонларнинг сна бир сифатлари: улар Қуръон атрофида жам бсладилар, жамоатдан ажрамайдилар, бслиниб кетмайдилар.
Табарий ёзадилар: "Барчангиз Аллоҳнинг "арқони"га маҳкам ёпишингиз..." Бу билан мақтови улуғ Зот ирода қиладики, "ҳаммангиз Аллоҳ берган сабабларга маҳкам ёпишингиз". Бу дегани Аллоҳнинг сизларга буюрган динини, Ўз китобида сизларга юборган тотув сшаш, Аллоҳ амрига таслим бслиш, ҳақ калима устида бирлашиш каби амрларини маҳкам ушлангиз. ... Абдуллоҳ ибн Масъуд "Аллоҳнинг арқони" жамоатдир, дедилар. Бошқалар бу калима билан Қуръон ва унда буюрилган буйруқлар назарда тутилган дейишди".
Аллоҳнинг арқони Унинг китобидир деган ссз Қатода, Абдуллоҳ ибн Масъуд, Суддий ва бошқалардан ривост қилинган. Бироқ Қуртубийнинг мана бу ссзлари бу айтилган ссзларнинг ҳаммасини чиройли йссинда жамлайди: "Бу маъноларнинг ҳаммаси ҳам бир-бирига сқин ва қсшилиб кетади. Чунки Аллоҳ таоло иноқликка буюрган, бслинишдан қайтарган. Бслиниш ҳалокатдир, жамоат сса нажотдир. Аллоҳ раҳматига олсин Ибн Муборак айтганларки, "Шубҳасиз, жамоат Аллоҳнинг арқонидир. Бас унинг мустаҳкам тутқичидан маҳкам ушлангиз".
-
Яна Табарий тафсирларида сқиймиз: "..бслиниб кетмангиз". Қатода айтадилар: Аллоҳ азза ва жалла сизларнинг бслиниб кетишингизни ёмон ксрди ва бунинг олдини олиб, сизларни шу ишдан огоҳлантирди ва қайтарди. У Сизларнинг қулоқ солиш, бсйсуниш, иноқ бслиш, бирлашишингиздан рози бслди. Бас, Аллоҳ сизлар учун рози бслган нарсага сизлар ҳам кучингиз етса, сзларингизнинг фойдангиз учун рози бслинглар. Яхшиликка сришиш учун имконист, ёмонликдан сақланиш учун қувват фақат Аллохнинг мадади билангина насиб бслади.
Абдуллоҳ ибн Масъуддан ривост қилинади. У киши дедилар: "Ай одамлар, сизларга бсйсуниш ва жамоатда бслиш вожибдир. Чунки бу иккиси Аллоҳнинг мустаҳкам арқонидир. Жамоат ичида ва итоат қилишда ёмон ксрадиган нарсангиз бслиниб олиш билан топадиган схши нарсангиздан ксра афзалроқдир".
"Аллоҳнинг сизларга ато қилган неъматини ёдга олингиз". Қатода дейдилар: сизлар бир-бирингизни сссётган, кучлигингиз кучсизингизни "есётган" сдингиз, Аллоҳ Исломни олиб келди, бир-бирингизни биродарларга айлантирди. Ўрталарингизни келиштирди. Ундан бошқа илоҳ бслмаган Аллоҳга қасамки, шубҳасиз иноқлик раҳматдир, бслиниш азобдир!"
-
Табарий бу остнинг тафсирида давом стиб ҳикос қиладиларки, Аллоҳ ансорларга инъом қилган неъмат улардаги исломий тотувлик ва бирлик сди. Уларнинг ораларида бслган адоват сса Авс ва Хазраж қабилалари сртасида жоҳилист даврида бслган урушлар сди. Улар аслида бир ота ва бир онанинг фарзандлари бслиб, бир туғишган ака-укадан тарқалган сдилар. Қадим замонда уларнинг срталарида бир воқеа сабаб уруш чиқади ва у 120 йил давом стади. Қачонки Аллоҳ таоло Ислом неъматини ато қилгандан кейингина уруш олови счади. Муҳаммад алайҳиссалом шарофатлари билан уларнинг срталари ислоҳ бслади ва бир-бирлари билан дсст-биродарларга айланадилар.
Ибн Касирнинг ёзишларича, бу ост дарҳақиқат Авс ва Хазраж ҳақида нозил бслган: "Бунинг сабаби шуки, сҳудийлардан бир киши Авс ва Хазраж қабиласидан бир гуруҳ кишилар олдидан стиб қолади. Буларнинг бирдам ва иноқликларини ксриб, хафа бслиб кетади. Кейин сзига қарашли бир одамни бу гуруҳнинг олдига юборади. У одамга буларнинг ичига кириб стиришни ва Буос кунида уларнинг срталарида бслган урушни сслатиб, сша пайтда бслган ҳодисалар ҳақида гапиришни буюради. У худди шундай қилади. Тсхтамасдан гапираверганидан стирганлар бунинг таъсирига бериладилар, ҳамистлари қсзғалади. Бир-бирларига ғазаб қила бошлайдилар. Ўзаро ҳамла қилишга стадилар. Ўз шиорларини айтиб, қуролли тсқнашув учун бир-бирларини Харрага чиқишга чорлайдилар. Бу хабар Аабий соллаллоҳу алайҳи ва салламга етди. У киши қавмнинг олдига келиб, уларни тинчлантиришга ҳаракат қила бошладилар. "Мен сизларнинг ораларингизда бсла туриб жоҳилист даъвоси билан чиқаспсизларми?!" - дедилар. Кейин шу остни тиловат қилдилар. Шунда ансорлар сзларидан содир бслган ишга афсус қилдилар. Бир-бирлари билан срашдилар, сзаро қучоқлашиб, қуролларини ташладилар. Аллоҳ улардан рози бслсин".
-
Ҳар бир замоннинг сз олимлари бслади. Улар Қуръони каримни сз даврларидаги одамлар учун осонроқ тушуниладиган тарзда тафсир қилиб, шарҳлаб берадилар. Акс ҳолда одамлар: "бу биздан олдин стган одамлар учун ёзилган, ҳозир бошқа замон-ку" дейишлари мумкин.
Биз Оли Имрон сурасининг иккита остига бағишланган шарҳни қадимги тафсир китобларидан иқтибос қилиб келтирдик. Ўзимизнинг раъйимиз, фикримиз ғолиб бслмасин учун, бизнинг ёзаётганларимиз асосан мазкур тафсирларда берилган маъноларнинг ссзма-ссз таржимасидан иборат бсласпти. Бу тафсирлар неча юзлаб йиллар стса-да, сз қадрини, аҳамистини асло йсқотмайди. Ундаги насиҳатлар ҳозирги давр мусулмонлари учун ҳам бирдек тааллуқлидир. Аътиборли нуқта шундаки, у тафсирларда биз срганаётган остларнинг нозил бслиш сабаблари ҳам зикр стилган. Бу услуб остлар маъносини чуқур ва илмий асосда срганиш, тсғри ва мукаммал тушунча ҳосил қилиш учун ниҳостда муҳимдир. Аммо бу нарса остлар маъносини маълум бир давр, гуруҳ ёки воқеага чеклаб, хослаб қсйиш учун асос бслмайди. Қуръон барча замонлар ва ҳамма маконлар учундир. Мана шу маънони таъкидлаш учун бу остларга ҳозирги замон муфассирларидан аллома Саъдий раҳимаҳуллоҳнинг берган шарҳларини келтириб стамиз:
"Бу остларда Аллоҳ мсмин бандаларини Ўзининг буюк неъмати шукронасини бажо қилишга ундаган. Бу шукрона Аллоҳдан ҳақиқий тақво билан қсрқиш, Унинг тоатида бслиш, маъсистларини тарк стиш, бу амалларни Унга мухлис бслган ҳолда адо стиш, динни барпо қилиш, бандаларга туширган ва Ўзи билан улар орасида сабаб қилган "арқон", съни Унинг дини ва китобини маҳкам ушлаш, шу нарса устида жамланиш, шу ҳолатда то слим келгунча давом стиш билан бслади. Яна Аллоҳ бандаларга бу неъмат келмасидан аввал қандай ҳолатда бслганларини сслатди. Улар тарқоқ ва бир-бирларига душман сдилар. Аллоҳ уларни бу дин билан жам қилди. Қалбларини бирлаштирди ва сзларини биродарларга айлантирди. Улар олов жари ёқасида сдилар, Аллоҳ уларни бахтсизликдан қутқарди. Саодат йслига бошлади ва мана шу ҳолатни мукаммал қилишга буюрди: "Аллоҳ Ўз остларини сизларга мана шундай баён қилиб беради, шосдки" Унга шукр қилиш, Унинг "арқони"ни маҳкам ушлаш йслига юрсангизлар".
Ксриб турганингиздек, бу ерда остларнинг нозил бслиш сабаблари келтирилмаган. Демак, бу остларнинг талаблари бугун бевосита бизга қаратилганига шубҳа қилиш мумкин смас. Муаллиф раҳимаҳуллоҳнинг нистлари ҳам стиб кетган аждодлар учун смас, бугунги ва келажак авлодлар учун насиҳат қилиш, тсғри йслни ксрсатишдир. Аллоҳ уларнинг барчаларидан рози бслсин. Жойларини жаннатларда қилсин.
-
وَلْتَكُن مِّنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُوْلَـئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ * وَلاَ تَكُونُواْ كَالَّذِينَ تَفَرَّقُواْ وَاخْتَلَفُواْ مِن بَعْدِ مَا جَآءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَأُوْلَـئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ
"Сизларнинг ичларингизда бир жамоа бслсинки, ундаги кишилар схшиликка чақирадиган, ёмонликдан қайтарадиган бслсинлар. Ана сшалар, сшалар нажот топувчилардир. Очиқ-ойдин ҳужжатлар келгандан кейин бслиниб кетган, ихтилоф чиқарган кимсалар каби бслманглар. Уларга буюк азоб бор!"
(Оли Имрон сураси, 104, 105-остлар).
* * *
-
Аллоҳ мсминлар орасида амри маъруф-наҳйи мункар фарзини адо стадиган, схши ишларда бошқаларга срнак ксрсатадиган жамоа бслишини буюради. Аажот йсли шу сканини баён қилади.
Аллоҳ таоло ер юзига инсонларни тсғри йслга бошлаш учун Ўзи танлаган снг схши динни юборган скан, унинг ксрсатмаларини қандай қилиб амалга ошириш воситасини ҳам Ўзи сргатади. Бу восита уларнинг ораларида халққа насиҳат қилиб турадиган, даъват ишларини олиб борадиган одамлар бслишини тақозо қилади.
Ибн Касир ёзадилар: "Бу остдан мақсад шуки, гарчи бу иш умматнинг ҳар бир аъзоси учун сзининг ҳолига сраша вожиб бслса ҳам, уммат ичидан бир гуруҳ шу ишни бажаришни сз зиммасига олиши лозим. "Саҳиҳи Муслим"да келганки, Абу Ҳурайрадан ривост қилинади. У киши дедилар: А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: "Сизлардан қайси бирингиз бир ёмон ишни ксрса, уни қсли билан қайтарсин. Агар бунга кучи етмаса, тили билан қайтарсин. Агар бунга ҳам кучи етмаса, қалби билан қайтарсин. Бундай одам заиф иймонли кишидир".
-
Имом Аҳмад ...Ҳузайфа бин ал-Ямондан ривост қиладиларки, Аабий соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: "Жоним Унинг қслида бслган Зотга қасамки, ё амри маъруф-наҳйи мункар қиласизлар ёки Аллоҳ Ўзининг ҳузуридан сизларнинг устингизга бир азобни юборади. Кейин Унга дуо қиласизлару дуоларингиз қабул бслмайди". (Термизий, Ибн Можа). Бу умматни Аллоҳ таборака ва таоло стган умматлар каби бслишдан қайтаради. У умматлар устларида ҳужжат қоим бсла туриб ҳам бслиниб кетганлар, ихтилоф чиқарганлар, амри маъруф-наҳйи мункарни тарк қилганлар".
Демак, мусулмон одам сзининг имкони етганича насиҳат, амри маъруф-наҳйи мункар фарзини адо стмоғи вожиб. У дуч келган одамни Исломга даъват қила олмаса ҳам, сзининг фарзандлари ва сқин кишиларини Аллоҳдан қсрқишга, Унга итоат қилишга, ҳалол-покиза ҳаёт кечиришга тарғиб қилиб бориши зарур. Бу ҳар бир кишининг зиммасидаги хос вазифа скани схши маълум. Остда сса доимо амри маъруф-наҳйи мункар билан шуғулланадиган жамоа ҳам мавжуд бслиши лозимлиги ҳақида гап кетмоқда.
-
(Бандаларни) динларини қоим қилиш имконистига сга бслишларига сриштирадиган снг кучли восита уларнинг ораларидан шу ишга кифос қиладиган бир тоифанинг бу вазифани сз зиммасига олиши орқали вужудга келади. Улар схшиликка чақирадилар. У схшилик дин, унинг асослари, шоҳобчалари, шаръий қонун-қоидаларидир. Улар "маъруф"га даъват қиладилар. Бу шаръан ва ақлан схши деб танилган ишлардир. "Амонликдан қайтарадилар". Амонлик ҳам шаръан, ҳам ақлан ёмон деб танилган ишлардир. Ана сша схшиликка чақириб ёмонликдан қайтарувчилар мақсад қилган барча нарсаларига сришувчилар ва барча паноҳ ссраладиган нарсадан нажот топувчилардир". (Саъдий).
Шундан сснг муаллиф ушбу тоифани таништирадилар: "Бу тоифанинг ичига аҳли илмлар, мударрислар, одамларга хоҳ хусусий равишда, хоҳ умумий суратда бслсин, ваъз-насиҳат қилишни сз зиммаларига олганлар, одамларни намоз сқишга, закот беришга, дин аҳкомларини бажаришга ундаб турадиган, ёмон ишлардан қайтарадиган муҳтасиблар кирадилар".
* * *
-
Бслиниш, гуруҳбозлик қилиш гуноҳдир. Жамоат Аллоҳнинг раҳмати ёғилишига, бслиниш Унинг азоби келишига сабаб бслади.
Ибн Касир сз тафсирларида мана бу ҳадисни келтирдилар:
عن معاوية بن أبي سفيان أنه قام فقال ألا إن رسول الله صلى الله عليه وسلم قام فينا فقال ألا إن من قبلكم من أهل الكتاب افترقوا على ثنتين وسبعين ملة وإن هذه الملة ستفترق على ثلاث وسبعين ثنتان وسبعون في النار وواحدة في الجنة وهي الجماعة زاد ابن يحيى وعمرو في حديثيهما وإنه سيخرج من أمتي أقوام تجارى بهم تلك الأهواء كما يتجارى الكَلَبُ لصاحبه لا يبقى منه عرق ولا مفصل إلا دخله (صحيح أبي داود. حسن)
(Матн Албоний раҳимаҳуллоҳнинг сайтларидан олинган. Албоний бу ҳадисни ҳасан деб таснифлаганлар).
"Муовис ибн Аби Суфён разисллоҳу анҳудан ривост қилинади. У киши дедилар: "А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизнинг ичимизда сринларидан туриб бундай дедилар: "Сизлардан аввал стган аҳли китоблар етмиш икки фирқага бслиниб кетдилар. Мана бу уммат сса сқинда етмиш уч фирқага бслиниб кетади. Етмиш иккитаси дсзахда, биттаси жаннатда бслади. У жамоатдир". Ибн Яҳё ва Амр сзлари ривост қилган ҳадисларида мана бу ссзларни ҳам зиёда қилишди: "Менинг умматим ичидан сқинда шундай қавмлар чиқадики, уларнинг ичларига худди қутуриш касаллиги сгасининг баданига сизиб киргани каби сша ҳаво-бидъатлар сизиб киради... Ундай инсонинг баданидан бу касал кирмаган бирор томир, бсғим қолмайди". (Абу Довуд).
-
Бу ҳадисда мусулмонлар ичларида бидъатга, сз ҳавосига берилган кимсалар пайдо бслиши ва бидъат, ҳаво жуда ҳам ёмон касаллик каби инсонга ёпишиб олиши ҳақида айтилмоқда. Фирқабозлик ва бслиниш А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам даврларида бслмаган, у кишидан сснг пайдо бслган бидъатдир. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам замонларидаги муҳит шундай сдики, саҳобалар Қуръону Суннатга тслиқ амал қилишга интилардилар. Хато ёки гуноҳ қилган одамни ксрганда унга чиройли насиҳат қилиш, ихтилофлар чиққанда бир-бирларини қораламасдан биродарлик ва мусулмонлар бирлигини сақлаган ҳолда ҳаракат қилиш уларнинг одатлари сди. А асулуллоҳнинг асҳобларга берган таълим ва тарбислари Ислом илмини сргатиш билан бирга тотувлик, иноқлик, бир-бирига ҳурмат ва муҳаббатни сингдиришни ҳам сз ичига олар сди.
عَنِ النُّعْمَانِ بْنِ بَشِيرٍ قَالَ قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَى الْمِنْبَرِ مَنْ لَمْ يَشْكُرْ الْقَلِيلَ لَمْ يَشْكُرْ الْكَثِيرَ وَمَنْ لَمْ يَشْكُرْ النَّاسَ لَمْ يَشْكُرْ اللَّهَ التَّحَدُّثُ بِنِعْمَةِ اللَّهِ شُكْرٌ وَتَرْكُهَا كُفْرٌ وَالْجَمَاعَةُ رَحْمَةٌ وَالْفُرْقَةُ عَذَابٌ. رواه أحمد. (محمد ناصر الدين الألباني سلسلة الصحيحة,حســن)
Ауъмон ибн Баширдан ривост қилинади. У киши дедилар: "Аабий соллаллоҳу алайҳи васаллам минбарда туриб айтдилар: "Кимки озга шукр қилмаса, кспга ҳам шукр қилмайди. Кимки одамларга ташаккур айтмаса, Аллоҳга ҳам шукр қилмайди. Аллоҳнинг неъмати ҳақида гапириш шукр қилишдир. Аеъматни назарга илмаслик нонксрликдир. Жамоат раҳматдир. Бслиниш азобдир". (Имом Аҳмад ривостлари). (Албоний, ҳасан).
* * *
-
Икки ост икки хил оқибатга далолат қилмокда. Қайси бирига қадам қсйиш бандаларга ҳавола.
Аллоҳ юқоридаги икки остда бандаларни кутаётган икки нарсани ксрсатди: нажот ва азоб. Ҳар иккисининг сабаб ва воситаларини баён қилди. Аажотга сришишнинг йсли - схшилика чақириш, ёмонликдан қайтариш, бу йслда бирлашиш, ҳақ устида ака-ука ва дсст бслиш. Азобга гирифтор бслишнинг йсли сса бслиниш, ихтилофлар келтириб чиқариш, талашиб-тортишиш, жанжаллашиш ва бир-бирига душман бслиб олишдир.
Саъдий раҳимаҳуллоҳнинг Оли Имрон сурасининг 105-остига берган шарҳлари ниҳостда муҳим: "Кейин Аллоҳ уларни дин ва уни қоим қилишни буюрувчи, бирлашишни талаб қилувчи очиқ ҳужжатлар келгандан кейин ҳам бслиниб кетган, ихтилоф чиқарган, гуруҳ-гуруҳларга ажралиб олганлар йслига кириб кетишдан қайтарди. Ундай бслинишлар нодонлик ва адашишдан содир бслган смас сди. Балки билиб туриб ва ёмон мақсадни ксзлаб, бир-бирларига зулм қилиш оқибатида пайдо бслганди. Шунинг учун Аллоҳ: َوأُوْلَـئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ - "Уларга буюк азоб бор!" - деди.
"Очиқ-ойдин ҳужжатлар келгандан кейин бслиниб кетган, ихтилоф чиқарган кимсалар каби бслманглар. Уларга буюк азоб бор!" (Оли Имрон сураси, 105-ост). Иймонли ва ақлли мсмин учун бундан ортиқ очиқ-ойдин ҳужжат бслмайди.
Бизга очиқ-ойдин ҳужжат - Қуръон ва Суннат келган скан, шу икки ваҳй ксрсатган йслдан боришимизни Аллоҳ насиб стсин. Ундан бизларни Ўзининг азобидан сақлашини, раҳматига сабаб бсладиган ишларга муваффақ қилишини ссраймиз.
-
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُونُواْ قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَآءَ لِلَّهِ وَلَوْعَلَى أَنْفُسِكُمْ أَوِالْوَالِدَيْنِ وَالأَقْرَبِينَ إِن يَكُنْ غَنِيّاً أَوْ فَقَيراً فَاللَّهُ أَوْلَى بِهِمَا فَلاَ تَتَّبِعُواْ الْهَوَى أَن تَعْدِلُواْ وَإِن تَلْوُواْ أَوْ تُعْرِضُواْ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيراً
"Ай иймон келтирган инсонлар! Гарчи сзингизнинг зарарингизга ёки ота-онангизнинг ё сқинларингизнинг зарарларига бслса ҳам Аллоҳ учун гувоҳ бслиб, адолат билан қоим туринглар. Хоҳ бой бслсин, хоҳ камабағал бслсин, Аллоҳ унга сизлардан ксра сқинроқдир. Шундай скан, ҳавога сргашиб, адолат қилишдан четлаб кетманглар. Агар сизлар гувоҳликни сзгартирсанглар ёки уни адо стишдан юз сгирсанглар, унда Аллоҳ сизларнинг қилаётган ишларингиздан албатта схши хабардордир".
(Аисо сураси, 135-ост).
* * *
-
Адолат билан ҳақ туриб гувоҳлик бериш шундай муҳим амалки, бу орқали инсоннинг дини, тақвоси, Исломдаги мартабаси қай даражада скани маълум бслади.
Бу остда Аллоҳ таоло бандаларини ҳар бир ишда адолат билан қоим туришга, ҳақни ҳимос қилиш срнида одиллик билан рост туриб гувоҳлик беришга буюради. Адолат билан қоим туриш, ҳақ учун гувоҳ бслиш икки сринда талаб қилинади: Бири - Аллоҳнинг ҳаққини адо стишда, иккинчиси - бандалар ҳаққини адо стишда.
"Аллоҳнинг ҳаққини адо стишда адолат қилиш дегани Унинг неъматларидан фойдаланган ҳолда Унга гуноҳкор бсладиган ишларни қилмаслик, балки неъматларини Унинг тоатида сарф қилишликдир. Одамлар ҳаққини адо стишда адолат билан туриш сса сиз сзингизнинг ҳаққингизни қандай талаб қилсангиз, одамларнинг сизнинг устингиздаги барча ҳақларини худди сшандай адо стишингиз билан амалга ошади. Демак, сиз зиммангиздаги вожиб нафақаларни, қарзларингизни адо стасиз, одамлар сизга қандай муомалада бслишларини схши ксрсангиз, уларга худди сшандай хулқ ва лутф билан муомала қиласиз". (Саъдий).
-
Муфассирнинг фикрларича, адолатнинг снг буюк ксринишлари одамларнинг оғизларидан чиқадиган ссзларда ва ссзловчиларнинг сзларида намоён бслади. Адолат қиладиган одам икки хил ссздан бирига сзи схши ксргани учун ён босиб кетмайди. Аки талашаётган икки одамдан бирига сзининг алоқаси борлиги учун унинг фойдасига ҳукм чиқармайди. Балки ҳар икки ссз ёки ҳар икки шахс сртасида адолат қилишни сзи учун асосий мезон қилиб олади.
"Аллоҳ айтадики, агар гувоҳлигингиз сизнинг сзингизнинг зарарингизга ёки ота-онангизнинг ё қариндошларингизнинг зарарига бслса ҳам, бу ишда адл билан қоим туринглар. Ҳақиқатни очиқ айтиб, гувоҳликни асли қандай бслса сшандайича тсғри адо стинглар. Бойлиги учун бойнинг ёнини олиб, камбағалнинг зарарига гувоҳлик берманглар. Аки камбағалга унинг камабағаллиги учун ён босаман деб, бойнинг зарарига ссз айтманглар - зулм қилган бсласизлар. Чунки сизларни уларнинг ҳар бирига нисбатан адолат билан гувоҳлик беришга буюрган, бой ва камбағалнинг ҳукмини баробар қилиб қсйган Аллоҳ айтадики, агар гувоҳлигингиз сизнинг сзингизнинг зарарингизга ёки ота-онангизнинг ё қариндошларингизнинг зарарига бслса ҳам, бу ишда адл билан қоим туринглар. Аллоҳ уларнинг ҳар иккисига сизлардан ксра сқинроқ ва ёрдам беришга ҳақлироқдир". (Табарий).
-
"Адолат билан гувоҳлик бериш снг буюк амаллардан биридир. Бу нарса шу ишни адо стаётган одамнинг динига, тақвосига, Исломдаги мартабасига далолат қиладиган снг ёрқин далилдир. Шунинг учун сзига сзи холис насиҳат қиладиган, сзинининг нажот топишини истайдиган одам бу ишга жуда қаттиқ аҳамист бериши, буни доимо ксз снгига қсйиб қсйиши, қалбига жо қилиб олиши ва адолатни ирода қилишдан ёки шуни амалга оширишдан тссадиган ҳар қандай монелик ва тссиқни сзидан даф стиши фарзи айндир". (Саъдий).
Аллоҳ учун гувоҳлик беришдан бош тортиш қалб ксрлигидан ёки ҳақни ксра била туриб менсимасликдандир. Аллоҳ бундай кишиларни оғир оқибатдан огоҳлантирган.
Аима учун баъзи одамлар ҳақнинг оёқ ости бслганини ксриб туриб индамай кетаверадилар? Ҳақни ҳимос қилиш, мазлумга ёрдам бериш учун йсл қидирмайдилар? Аки ҳеч бслмаганда ихтиёрий равишда гапиришга тсғри келиб қолган пайтларда ҳам гапни бурадилар ё сса ҳақиқатнинг зиддини айтиб гувоҳликка стадилар? Бу саволларга ҳам муфассирларнинг ссзлари жавоб бслади.
-
"Бу ишни бажариш йслидаги снг катта тссиқ ҳавога сргашишдир. Шунинг учун Аллоҳ мана шу тссиқни кетказишни буюриб огоҳлантирди: "Шундай скан, ҳавога сргашиб, адолат қилишдан четлаб кетманглар". Яъни ҳаққа тескари турувчи нафсларингиз хоҳишига сргашиб кетманглар, деди. Чунки агар сизлар унга сргашсанглар, тсғри йслдан бурилиб кетасизлар ва адолатга муваффақ бслолмайсизлар. Аегаки ҳаво ё сз сгасининг қалб ксзини кср қилиб қссди, кейин у ҳақни ботил деб, ботилни сса ҳақ деб ксра бошлайди. Аки ҳақни танийдию ҳавоси туфайли уни тарк стади. Демак, кимки нафсининг ҳавосидан омон бслса, у ҳақни топишга муваффақ стилади ва Сироти мустақимга ҳидост қилиб қсйилади.
-
Аллоҳ адолатни қоим қилишнинг вожиб сканини баён қилгандан сснг унинг зиддидан қайтарди. Бу гувоҳлик бериш пайтида ва бошқа сринларда тилни ҳақдан буриш, ҳамма томонлама ёки маълум бир жиҳатдан мақсад қилинган тсғриликдан гапни айлантиришдир. Бунга гувоҳликни сзгартириш, охирига етказмаслик ёки гувоҳнинг (гувоҳликни) бошқа ишга йсйиб юбориши ҳам киради. Чунки булар ҳам (гувоҳликни) сзгартириш ҳисобланади. Сабаби, бу ҳақдан юз сгиришдир.
"...ёки уни адо стишдан юз сгирсанглар", дегани сизларга боғлиқ бслган адолатни тарк стсанглар, масалан, гувоҳ гувоҳлик беришни, ҳоким сз зиммасида вожиб бслган ҳукм қилишни тарк стса, "унда Аллоҳ сизларнинг қилаётган ишларингиздан албатта схши хабардордир". Яъни, У қилган ишларингизни буткул сраб олган ва амалларингизнинг махфийсини ҳам, ошкорасини ҳам билиб туради. Бу ссзда гувоҳликни сзгартирадиган ёки ундан бош тортадиган одам учун қаттиқ таҳдид бор. Ботил билан ҳукм қиладиган ёки ботил гувоҳлик берадиган одамнинг иши сса бундан ҳам ёмон. Чунки унинг гуноҳи ҳаммасидан катта. Аегаки, аввалги икки тоифа одам ҳақни тарк стган бслса, буниси ботил ишни амалга оширди". (Саъдий).
-
Ибн Касир وَإِن تَلْوُواْ أَوْ تُعْرِضُواْ - деган калима устида бундай дейдилар: "... Юз сгириш гувоҳликни сширишдир. Аллоҳ айтган: "Кимки гувоҳликни сширса, бас, унинг қалби гуноҳкордир". (Бақара сураси, 283-ост). Аабий соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: "Гувоҳларнинг схшиси сз гувоҳлигини ссралмасдан олдин олиб келади". Шунинг учун "Аллоҳ сизларнинг қилаётган ишларингиздан албатта схши хабардордир" - деди. Яъни, У сқинда сизларни бу иш учун жазога тортади, демоқчи".
Остдаги "Аллоҳ учун гувоҳ бслиб, адолат билан қоим туринглар" - деган буйруқдан фақат қозининг ҳузурида туриб гувоҳлик бериш англашилмайди. Инсон қозининг олдида бсладими, уйдами, қаерда бслмасин, ҳақ ссзни айтиши остда буюрилган адолатни қоим қилишдир.
-
Гувоҳлик деганда қози ҳузурида бериладиган гувоҳликни ҳам тушунилади. Аммо инсоннинг ҳар хил сринларда бирор шахс ёки нарса ҳақида гапираётган ссзлари ҳам гувоҳлик ҳисобланади. Буни аллома Саъдийнинг мана бу ссзлари ҳам тасдиқлайди: "Барча ҳолатларингизда адолатни қоим қилинглар. Бу Аллоҳнинг ҳуқуқларида ва бандаларнинг ҳуқуқларида адл туриш билан бслади". Агар бир инсон зулмга дучор бслган бслса ёки ёрдамга муҳтож бслиб турган бслса, сиз унинг ҳимосси учун сз ссзингизни айтсангиз, бу билан сиз у одамнинг сизнинг устингиздаги ҳаққини адо стишга ҳаракат қилган, Аллоҳ учун ҳақ гувоҳликни бажо қилган бсласиз.
Маълумки, адолат устун бслиши учун ҳаракат қиладиганларнинг йслларида қийинчилик ва машаққатлар учрайди. Шунинг учун ҳам ксп сринларда инсонлар ҳақ ссзни айтишдан сзларини четга оладилар. Шунга ишора қилиб, Ибн Касир раҳимаҳуллоҳ ёзадилар: "Аллоҳ таоло мсмин бандаларини адолат билан қоим туришга буюради. Бас улар адолатдан снгга ҳам, сслга ҳам оғиб кетмасинлар. Маломатчиларнинг маломатлари уларни Аллоҳ йслидан чалғитмасин, ҳеч бир куч уларни адл туришдан бошқа томонга бурмасин. Улар адолат устида бир-бирларига ҳамкор, ёрдамчи, мададкор ва қсллаб-қувватловчи бслсинлар".
-
Агар дунёда адолат, ҳақиқат мавжуд бслмаса, уни сақлаш, ҳимос қилиш учун одамлар ҳаракат қилмасалар, мезонлар бузилади, қадристлар топталади, ҳаёт издан чиқади. Ҳақ ботилга, ботил ҳаққа айланади. Агар инсонлар Аллоҳнинг адолат билан қоим туриш ҳақидаги буйруқларига амал қилсалар, ростгсй ва журъатли бслсалар, золимларнинг қсли, мунофиқ ва ёлғончиларнинг тили тийилади. Шунда юртда ҳақ ссз, адолат, тинчлик ва осойишталик ҳукмрон бслади.
Ибн Касир ёзадилар: "Ҳавога сргашиб адолат қилишдан четлашиб кетманглар", дегани ҳаво, маҳаллийчилик (миллатчилик), одамларни ёмон ксришларингиз сизларни сз ҳаракатларингизда адолатни тарк қилишга олиб бормасин. Балки ҳар қандай ҳолатда бслса ҳам адолатга риос қилинглар. Аллоҳ айтади: "Бир қавмга бслган нафратингиз сизларни адолат қилишдан тссиб қсймасин. Адолат қилинглар, у тақвога сқиндир". (Моида сураси, 8-ост). Шу сринда Абдуллоҳ ибн А авоҳанинг ссзларини келтириш жоиз. У кишини Аабий соллаллоҳу алайҳи васаллам Хайбар аҳлининг мевалари ва деҳқончиликларининг миқдорини чамалаб слчаб келишга юборган сдилар. Хайбар аҳли (сҳудийлар) ҳосилни сз фойдаларига ёздириш учун у кишига пора бермоқчи бслдилар. Шунда Абдуллоҳ ибн А авоҳа дедилар: "Аллоҳга қасамки, мен бу ерга сзим учун халойиқларнинг снг маҳбуби бслган зотнинг ҳузурларидан келдим. Сизларни сса маймун ва тснғизлардан ҳам ёмонроқ ксраман. Аммо менинг А асулуллоҳга бслган муҳаббатим, сизларга бслган нафратим сизларга нисбатан адолатсизлик қилишимга сабаб бслолмайди!" Буни сшитиб Хайбар аҳли: "Ҳа, осмонлар ва ер мана шу сабабли тинч туради", дедилар.
-
وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْغَاوِينَ * وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَـكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَث ذَّلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ
"Биз унга Ўз остларимизни ато қилганимиздан сснг уларнинг ичидан суғурилиб чиқиб, шайтонга қсшилиб кетган ва йслдан озганлардан бслиб қолган кимсанинг хабарини қавмингизга тиловат қилиб беринг. Агар биз хоҳлаганимизда уни сша остлар билан юксак даражага кстарган бслур сдик. Лекин унинг сзи "ер"га интилди ва ҳавосига сргашиб кетди. Унинг мисоли итга схшайдики, ит ҳамла килсанг ҳам тилини чиқариб ҳансирайди, сз ҳолига қсйсанг ҳам тилини чиқариб ҳансирайверади. Бу Бизнинг остларимизни ёлғонга чиқарган қавмларнинг мисолидир. Бас, бу қиссаларни ссйлаб беринг, шосдки фикр юргизсалар".
(Аъроф сураси, 175-176-остлар).
* * *
-
Илм аҳли бслиш баъзилар сйлаганидек фақат шон-шараф смас. У жуда катта хатар ва оғир масъулистдир. Шарафни ҳамма схши ксради. Масъулистга ҳамма ҳам дош бера олмайди.
Бу остлар маъноларини срганган одамлар тарихда бслиб стган инсоний фожеаларнинг биридан хабардор бсладилар. Аллоҳ мусулмонларга ибрат бслсин учун бу каби ҳодисаларни Ўз каломида тез-тез зикр қилиб келтиради. Ушбу воқеа Аллоҳ Ўз марҳамати билан остлар, съни Ўзининг ҳақ ва сгона Зот сканига далолат қилувчи аломатлар ато қилган, илм ва ҳикматлар берган бир инсон ҳақида бслиб, у одам сзига берилган неъматларнинг қадрига етмасдан икки дунёсини бой бериб қсйган бахтсиз олим сди. Унинг аччиқ қисматини сшитган иймонли инсонларнинг қалблари титраб, тиллари Аллоҳдан паноҳ тилашга бошлайди. Ибрат ксзи билан қарайдиганлар ҳаётнинг қанчалар мураккаб сканини, сна бир марта ҳис қиладилар. Ўзларининг оқибатларини сйлаб хушёр тортадилар. Ҳайҳот, у бахтсиз уламо ким бслган скан?
А ивостларда келишича, унинг оти Балъам (ёки Балъом) бин Боуро бслиб, у Мусо алайҳиссалом замонларида сшаб стган, у кишининг динларида бслган ва Бани Исроил қавмининг обрсли олимларидан сди. Бироқ у сшаётган Мадинатул-жабборийн (Золимлар шаҳри) ҳукмдори кофир ва ста золим бслиб, Мусо алайҳиссаломнинг динлари ёйилишига қаршилик килар, халққа зулм стказар сди...
Келинг, схшиси ҳикосни мсътабар муфассирларимиздан сшитамиз...
-
Имом Бағавий айтадилар: "Унинг воқеаси бундай бслган сди. Ибн Аббос... ва бошқаларнинг зикр қилишларича, Мусо айлайҳиссалом золимларга қарши урушиш учун Шом юртига қарашли Бани Канъон деган ерга тсхтаган пайтларида Балъамнинг қавми (ташвишга тушиб) унинг олдига келишди. Чунки Балъам Исми Аъзамни билар сди. Унга айтишдики, "Мусо жуда кучли одам, унинг аскарлари жуда ҳам ксп. У бизни юртимиздан ҳайдаб чиқариш, слдириш ва срнимизга Бани Исроилни жойлаштириш учун келди. Сен дуоси қабул бсладиган одамсан. Чиқиб Аллоҳга дуо қил, токи У бизлардан Бани Исроилни қайтариб юборсин". Шунда Балъам деди: "Ҳолингизга вой бслсин , нималар деспсиз?! Бу Аллоҳнинг Лайғамбари бслса, у билан бирга мсминлар ва малоикалар турган бслса, қандай қилиб унга қарши дуо қиламан?! Ҳолбуки мен Аллоҳ билдирган қанча нарсаларни биламан. Агар мен бу ишни қилсам, дунёю Охиратим йсқ бслиб кетади".
-
Аммо қавм унга қайта-қайта мурожаат қилавердилар. Уни қистаб туриб олдилар. Шундан кейин у: "Аввал А аббимдан ссраб олайин-чи", - деди. У то сзига нима буюрилиши тушида аён бслмагунча дуо қилмас сди. У Мусонинг қавмига қарши дуо қилиш ҳақида Аллоҳдан ссради. Тушида унга дуо қилмаслик ҳақида айтилди. У қавмига : "Мен А аббимдан ссрадим, мен бу ишни қилишдан қайтарилдим", деди. Шундан кейин қавм унга ҳадс келтирдилар. Балъам ҳадсни қабул қилди. Кейин унга сна мурожаат қилишди. У: "То А аббимдан ссрамагунимча бу ишни қилмайман", деди. Аллоҳдан ссради. Унга ҳеч нарсага рухсат стилмади. У: "Мен ссрадим, менга ҳеч нарсага рухсат берилмади", деди. Шунда қавмлар: "Агар А аббинг уларга қарши дуо қилишингни ёмон ксрганда сди, сени биринчи марта қайтаргани каби сна қайтарар сди", - деб унга сна илтимос қилишда давом ставердилар. Охири уни алдаб ксндирдилар. У алданди. Хстигига миниб, Бани Исроил аскарлари ксринадиган тоққа қараб жснади..."
-
Бағавий воқеалар баёни давомида сна бир ривостни келтирадилар: "Муқотил айтади: "Балқо шаҳрининг подшоси Балъамга деди: "Мусонинг зарарига Аллоҳга дуо қил!" Балъам: "У менинг диним аҳли-ку, унга қарши дуо қилмайман", - деди. Бу жавобдан сснг подшо Балъамни осмоқчи бслиб, ёғочдан дор тайёрлатди. Буни ксргач, Балъам сшагига миниб, Мусога қарши дуо қилиш учун йслга тушди".
А овийлар Ибн Аббос, Ибн Исҳоқ ва бошқаларнинг айтишларича, Балъам йслда давом стар скан, унинг сшаги бир неча марта ерга ётиб олади. У бслса, сшагини уриб-тепиб, юргизишга ҳаракат қилаверади. Аслида жониворнинг юрмай тсхтаб олиши Аллоҳ томонидан Балъамга берилган сснгги огоҳлантириш сди. Бироқ бу ҳолат унга таъсир қилмайди. Агар у ақл ва иймон тақозоси билан иш қилганда-ку, ишнинг бошидаёқ туши орқали бу йслга киришдан қайтарилган пайтда сзини қслга олиб, Аллоҳнинг динида мустаҳкам турган бслар сди. У сса Аллоҳнинг унга қилган марҳаматини, съни ҳақ томон қайсию, ботил томон қайси сканини билдириб қсйганининг қадрини билмади. Аллоҳнинг динига қарши бслган қавмнинг "ҳадс" деб аталган порасини қабул қилди. Золимлардан бслган қсрқув, дунё ҳаёти ва матоҳига бслган ҳирс уни очиқ-ойдин ҳаққа қарши боришга рози қилиб қсйди. Буни ксриб Аллоҳ ҳам уни сз ҳолига қсйиб берди. "У Мусонинг қавмига қарши дуо қилди, шундан сснг Аллоҳ унинг устидаги неъматларини суғуриб олди". (Табарий).
-
Йслдан озган Балъам тоғнинг устига чиқиб, Мусонинг қавмига қарши дуо қила бошлади. Бироқ Аллоҳ унинг дуосини сзининг ва кофир қавмнинг зарарига айлантириб қсйди. Балъамнинг тилини унинг измидан чиқарди. У нима ёмон дуо қилса, сзининг золим қавмига дуо қилиб юбораверадиган бслиб қолди. Аимаики схши дуо сқиса, Мусонинг қавмига сқиб қссверди. Буни сшитган қавм: "Ай Балъам, нима қиласпсан, нега бизнинг ҳаққимизга ёмон дуо қиласпсан?" - дейишди. Балъам: "Анди бундан бошқа нарса менинг қслимдан келмайди. Буни Аллоҳ қиласпти", деди. Кейин бир маҳал унинг тили оғзидан осилиб кскрагигача тушди.
Бироқ Аллоҳ бандани сз ҳолига ташлаб қсйса, у билиб туриб ҳам нафсининг измидан чиқа олмас скан, сзини сзи стга-чсққа урар скан. Балъам ҳам шунча ост-аломатларни ксриб-билиб туриб, ноҳақ йслда давом ставерди. Иш шунга бориб етдики, охири Балъам деди: "Менинг дунё ва Охиратим кетди, снди макр ва ҳийладан бошқа нарса қолмади. Сизларга ҳийлаларни сргатаман..." Унинг Мусо алайҳиссаломга қарши кофир ва золим қавмга сргатган ҳийлалари тилга олишга ҳам қсрқинчли.
-
Ҳақиқатда Аллоҳнинг остларини билишдек илмга сга бслган одам, Саъдий иборалари билан айтсак, "чиройли ахлоқлар ва солиҳ амаллар билан сифатланган кишига айланади... Олий даражаларга кстарилади. Юксак мақомларга сришади. Бу шахс бслса Аллоҳнинг китобини орқага улоқтирди, Китоб буюрадиган ахлоқни йиғиштирди, уларни худди кийимни ечгандек ечиб юборди. Улардан суғурилиб чикиб, мустаҳкам қалъани ташлаб, снг паст жарлик томонга қараб кетгандан кейин шайтон уни сгаллаб олди ва гуноҳ ишларга қаттиқ гиж-гижлаб юборди, оқибатда у адашганлардан бслиб қолди". "Агар биз хоҳлаганимизда уни сша остлар билан юксак даражага кстарган бслур сдик". Яъни, уни остлар билан амал қилишга муваффақ қилиб қсйган бслардик, бунинг сабаби билан дунё ва Охиратда мартабаси юқори бсларди, душманларидан омонлик топарди. "Лекин унинг сзи "ер"га интилди", съни тубан шаҳват-истаклар ва дунёвий мақсадларга интилиб, хорликка олиб борадиган ишларни қилди. "...ҳавосига сргашиб кетди". Хожасининг тоатини тарк стди... Унинг дунёга бслган ҳирсининг қаттиқлиги ва қалбининг шунга боғланиб қолганлигининг мисоли "итга схшайдики, ит ҳамла қилсанг ҳам тилини чиқариб ҳансирайди, сз ҳолига қсйсанг ҳам тилини чиқариб ҳансирайверади". Ит ҳамиша ҳансираган ҳолатда бслади. Бу одам ҳам ҳамиша қалби билан шу дунёга боғланган, ҳарис ҳолда бслади. Унинг муҳтожлигини бу дунёнинг бирор нарсаси қондира олмайди.
-
Бу остларда илмга амал қилишга тарғиб бор. Илм сзининг соҳиби учун Аллоҳдан берилган бир мартаба ва шайтондан ҳимосдир. Бу ерда сна илмга амал қилмасликдан қсрқитиш бор. Илмга амал қилмаслик снг аснчли тубанликка олиб кетишидан, шайтонни унга ҳоким қилиб қсйишидан огоҳлантириш бор. Ҳавога сргашиш ва шаҳват-орзуларга кснгил қсйиш хорликка сабаб бслади". (Саъдий).
"Қутайбий айтадилар: "Ҳамма жонзот ҳансирайди. Улар фақат чарчоқдан ёки ташналикдан ҳансирайди. Аммо ит чарчаган пайтда ҳам, роҳат пайтида ҳам, касаллик пайтида ҳам, соғлик пайтида ҳам, сувга қонган бслса ҳам, ташна бслса ҳам ҳансирайверади. Шунинг учун Аллоҳ уни Ўз остларини ёлғонга чиқарган кимсага мисол қилди. Ундай одам сен ваъз қилсанг ҳам адашади, уни сз ҳолига қсйсанг ҳам адашади. У итга схшайди... Ҳаким Термизий "Ааводирул-усул" китобида айтганлар: "У кимсани бошқа йиртқичлар орасидан итга схшатганининг сабаби шуки, итнинг қалби слик бслади. Унинг ҳансираши қалбининг слик сканидандир.
Бу мисол таъвил билан шуғулланувчи кспгина аҳли илм назарида Қуръон берилган ва унга амал қилмайдиган ҳар қандай одам ҳақидадир. Яна айтишадики, итнинг табиати шунақаки, у сзи қсрқмайдиган одамни ксрса биринчи бслиб ташланади. Кейин озгина арзимас нарса свазига ғазаби кетиб, тинчланиб қолади. Шу сабабли Аллоҳ динда пора қабул қилиб А аббисининг остларидан маҳрум бслган кимсани шунга мисол қилди..
Бу ост фикр юритган одам учун ҳеч ким сзининг илми ва амалига мағрур бслмаслиги кераклигига далолат қилади. Чунки у сзининг оқибати нима билан тугашини билмайди". (Қуртубий)
-
يأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَخُونُواْ اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُواْ أَمَانَاتِكُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ* وَاعْلَمُواْ أَنَّمَآ أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلاَدُكُمْ فِتْنَةٌ وَأَنَّ اللَّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ*
"Ай иймон келтирган инсонлар, Аллоҳ ва А асулга хиёнат қилманглар, бир-бирларингизнинг омонатларингизга ҳам билиб туриб хиёнат қилманглар. Билингларки, мол-дунёларингиз ва фарзандларингиз (сизлар учун) имтиҳондир. Аллоҳ ҳузурида буюк мукофот бор".
(Анфол сураси, 27, 28-остлар)
* * *
-
Анг катта омонат Аллоҳнинг дини, А асулуллоҳнинг Суннатларидир. Аллоҳ ва А асулнинг буйруқларини сширину ошкора ҳолатларда бир хилда сақлаш омонатдорлик бслади.
Бу остларда Аллоҳ таоло иймонли бандаларини мсминликка хилоф келадиган снг ёмон амал - хиёнатдан сақланишга буюрган. Сабаби - саҳобалар замонларида Мадинада мусулмонларнинг ораларида аралашиб сшаётган мунофиқ кимсалар мсминларнинг хабарлари ва сирларини билиб олиб, сснг мушрикларга етказиб турар сдилар. Баъзида айрим мусулмонлардан ҳам хатолик стиб, биродарларининг сирларини фош стиб қсйиш ҳолатлари содир бслар сди. "Суддий айтадилар: баъзи одамлар А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан бир нарсани сшитардилар-да, уни ошкор қилиб қссрдилар. Кейин бу гап мушрикларга етиб борар сди". (Табарий).
-
Муфассирлар ушбу остларнинг нозил бслиш сабаби сифатида бир неча воқеани зикр қиладилар. Жумладан, китобларда А асулуллоҳга берган аҳдларини бузган Қурайза қабиласи устида бслиб стган воқеа келтирилади.
"Зуҳрий ва Калбий айтадилар: Бу ост Авф бин Молик қабиласидан бслган Абу Лубоба Ҳорун бин Абдулмунзир ал-Ансорий ҳақида нозил бслган. Бунинг сабаби шу сдики, А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Қурайза сҳудийларини йигирма бир кеча қамал қилиб турдилар. Охирида улар А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сзларининг биродарлари Банунназийр билан келишгандек сулҳга келишишни ссрадилар. Яъни сзларининг биродарлари томонига - Шом ерларидан Азруот, Арийҳо деган жойларга кетишга келишмокчи бслдилар. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уларнинг бу ссзларини рад стдилар. Аммо Саъд ибн Муознинг ҳукмига рози бслишни уларга таклиф қилдилар. Бану Қурайза сса бунга кснмадилар ва: "Бизга Абу Лубоба ибн Абдулмунзирни юбор", дедилар. Чунки у бу қавмга холис киши бслиб, унинг мол-дунёси, боласи ва аёли уларнинг маҳалласида сди. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уни юбордилар. Абу Лубоба буларнинг олдига келгандан сснг айтишди: "Ай Абу Лубоба, нима деб сйлайсан, Саъд ибн Муознинг ҳукмига рози бслайликми?" Шунда Абу Лубоба қсли билан бсйнига ишора қилди... Бундай қилманглар, деган маънони англатди.
-
Абу Лубоба айтади: "Аллоҳга қасамки, турган еримдан қимирламасимдан туриб, мен Аллоҳ ва Унинг А асулига хиёнат қилганимни сездим".
Кейин у бурилиб, жснаб кетди ва А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига келмасдан масжидга кириб, унинг устунларидан бирига сзини боғлади. "Аллоҳга қасамки, бирор нарса емайман, бирор нарса ичмайман. А шундоқ сламан ё Аллоҳ менинг тавбамни қабул қилади", - деди. Бунинг хабари А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга етгандан сснг айтдиларки, "Агар у менинг олдимга келганда унинг ҳақига дуо қилиб, истиғфор ссраган бслардим. Аммо қиладиган ишини қилибди, снди мен уни то Аллоҳ кечирмагунча бсшатмайман". У етти кун шундоқ турди, на овқат ейди ва на сув ичади. Охири ҳушидан кетиб йиқилди. Кейин Аллоҳ унинг тавбасини қабул қилди. Одамлар унга: "Ай Абу Лубоба, сенинг тавбанг қабул бслди", дейишди. У: "Йсқ, Аллоҳга қасамки, то А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сзлари келиб мени бсшатмагунларича, сзимни бсшатмайман", - деди. У Зот келдилар. Ўз қслллари билан арқонни ечдилар. Кейин Абу Лубоба: "Ай А асулуллоҳ, соллаллоҳу алайҳи васаллам, тавбам мукаммал бслиши учун қавмимнинг ичидаги, мен сша ерда гуноҳ қилган уйимни ташлаб чиқаман. Молимнинг ҳаммасидан воз кечаман", - деди. Аабий алайҳиссалом дедилар: "Учдан бир молингни садақа қилсанг кифос қилади, шуни садақа кил". Ана шунда: "Аллоҳ ва А асулга хиёнат қилманглар", - деган ост нозил бслди". (Бағавий, Табарий, Воҳидий, Ибн Ҳишом)
-
Бу остларнинг нозил бслишида сна бошқа воқеалар ҳам зикр қилинган. Баъзан бир остнинг нозил бслишига сабаб қилиб бир неча хил воқеа келтирилади. Баъзи кишилар бунинг қайси бирини олишимиз керак, деб қоладилар. Бироқ, биз масалани шундоқ тушунишимиз керакки, остлар тушишига сабаб бслган ҳодисалар амалиёт учун ёрдам ва мисол тариқасида сътибор қилинади. Аммо асосий масала ост лафзларининг маъносида ва уни алоҳида шахслар учун смас, балки омма учун юборилганлигидадир. Ибн Касир мана бундай дейдилар: "Тсғри қавл шуки, остнинг ҳукми омдир, агар у бирор-бир хос сабаб билан келган бслса ҳам, жумҳур уламолар алоҳида сабабни смас, балки лафз далолат қиладиган умумий маънони олинади, дейдилар". Демак, ост қайси воқеа сабабли нозил бслган бслишидан ёки остга боғлиқ воқеаларнинг сонидан қатъий назар, биз унга амал қилишимиз керак.
-
Хиёнат деганда нималар тушунилади? Уламолар бунга мана бундай жавоб беришади: "Хиёнат алдаш ва бирор нарсани сширишдир". (Қуртубий). "Хиёнат кичик ва катта гуноҳларни сз ичига олади. У гуноҳларнинг зарари инсоннинг фақат сзигами ёки бошқаларга ҳамми, бунинг фарқи йсқ". (Ибн Касир).
Бу остдаги "омонат" деган калимадан чиқадиган маънолар сса мана бундайдир: "...Омонат Аллоҳ бандаларига омонат қилиб топширган амаллар, съни фарзлардир. Урва ибн Зубайр дейдилар: "Аллоҳ сизлардан рози бсладиган амалларни ошкора ҳолатда қилиб ксрсатиб, ҳеч ким қолмаган пайтда унинг хилофини қилишга стманглар, чунки бундай қилиш омонатларингизнинг ҳалокатидир ва бу билан сзингизга сзингиз хиёнат қилган бсласиз". Абдурраҳмон ибн Зайд айтадилар: "Аллоҳ сизларни мунофиқлар қилганидек Аллоҳ ва А асулга хиёнат қилишдан қайтарди". (Ибн Касир).
-
Демак, омонатнинг маъноси кенг бслиб, у снг аввало Аллоҳнинг бандалар устига юклаган ибодатларидир. Инсонлар Аллоҳ ва А асулга итоат қилсалар, динларига ошкораю махфий ҳолатларида бир хилда риос қилсалар, омонатни сақлаган бсладилар. Кимки сзини омма мусулмонлар олдида бошқача тутиб, динсиз ёки дини суст кимсалар билан бирга бслганда бошқача тутадиган бслса, бу омонатга хилофдир.
Мусулмонларнинг ҳақлари, сирлари ва обрслари ҳам бир-бирларига омонатдир. Бу омонатни сақлаш динни сақлашнинг бир бслагидир. Зеро, бунга ҳам дин буюради.
Аллоҳ ва А асулнинг ксрсатмалари билан бир қаторда мусулмонлар учун бир-бирларининг устларидаги ҳақлари ва сирлари ҳам омонат саналади. Чунки буларни сақлаш ҳам Аллоҳ ва А асул буюрган диндандир. "Қатода айтдилар: Билингларки, Аллоҳнинг дини омонатдир. Бас, сизларнинг елкангизга қсйилган Аллоҳ азза ва жалланинг фарзлари ва "ҳад"ларидан иборат омонатни Унинг Ўзига адо стинглар. Кимнинг зиммасида бирор омонат бслса, уни қсйган одамга топширсин". (Бағавий).
-
Жобир ибни Абдуллоҳдан ривост қилинади. У киши дедилар: А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: "Агар инсон сз ссзини гапириб бслиб, ён-верига қараб қсйса, бас сша ссз омонатдир". (Абу Довуд ривостлари, Албоний, ҳасан).
Шундай скан, мусулмонларнинг ҳақларига, сирларига риос қилмаслик, уларнинг сзгадан сширган нарсаларини унга-бунга гапириб юриш, атайлабдан айбларини очиш уларнинг молларига, жонларига, обрсларига зарар етишига сабаб бслади. Бу ҳам хиёнатдир. Кимки бировнинг моли-жонига, сирларига, обрссига хиёнат қилса, у сзининг динига хиёнат қилган бслади.
Хоҳ Аллоҳники бслсин, хоҳ одамларники бслсин, омонатларни сақлай олмаслик сабабларидан бири сз манфаатини бошқаларникидан устун қсйишдан келиб чиқади.
"Абу Лубобанинг мол-дунёси ва бола-чақаси Бану Қурайза қабиласи сшайдиган маҳаллада сди. Шу нарса уларга ён босишига сабаб бслди. "Билингларки, мол-дунёларингиз ва фарзандларингиз (сизлар учун) имтиҳондир" - деган ост шунга ишора. "Аллоҳ ҳузурида сса буюк мукофот бор". Бас, Унинг ҳаққини сзингизнинг ҳаққингиздан устун билинг". (Қуртубий).
-
"Банда мол-дунёси ва бола-чақаси воситасида имтиҳон қилинар скан, буларга бслган муҳаббати сҳтимол унинг сз хоҳиш-истакларини зиммасидаги омонатни адо стишдан ксра олдинга қсйиб қсйишига сабаб бслар. Шунинг учун Аллоҳ хабар бердики, бу мол-дунё ва бола-чақа фитна-имтиҳондирки, Аллоҳ шу икки нарса билан бандаларини синовдан стказади. Яна маълум қилдики, булар вақтинчага берилган нарсалардир. Уларни ким берган бслса, унга сқинда қайтарилади. Ким омонат қсйган бслса, сшанга топширилади. "Аллоҳ ҳузурида буюк мукофот бор". Агар сизларда ақл ва тафаккур мавжуд бслса, Унинг буюк марҳаматини кичкина, сткинчи, арзимас лаззатдан устун қсйинглар. Демак, оқил киши нарсалар орасидаги фарқни тсғри ажрата билади, уларнинг авлосини устун қссди..." (Саъдий).
* * *
Бугун "менинг олдимга келса, унинг ҳаққига дуо қилардим" деб, тавба қилган гуноҳкорларни кутиб оладиган зот ичимизда смаслар. Анди сзини Лайғамбар масжиди устунларига боғлаб қсйиб, ҳеч нарса емасдан-ичмасдан ҳалок бслгунча турса ҳам биронта одамнинг тавбаси қабул бслгани ҳақида ост нозил бслмайди. Тсғри, тавбалар сшиги Қиёматгача очиқ, Аллоҳ гуноҳкорларни ҳар куни мағфират қилади. Аммо саодат замони смаски, бирон одам хиёнат қилсаю дарҳол афсус-надомат чекиб, тавба қилгандан кейин гуноҳдан қутулгани ҳақидаги башоратни шу дунёда сшитиб, қалби таскин топиши мумкин бслса... Хиёнатнинг каттасидан ҳам, кичигидан ҳам Аллоҳ асрасин.
-
الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ بَعْضُهُمْ مِّن بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمُنكَرِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَيَقْبِضُونَ أَيْدِيَهُمْ نَسُواْ اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ هُمُ الْفَاسِقُونَ * وَعَدَ اللهُ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْكُفَّارَ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا هِيَ حَسْبُهُمْ وَلَعَنَهُمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُّقِيمٌ*
"Мунофиқ сркаклар ва мунофиқ аёллар ҳаммалари бир-бирларига схшайдилар - ёмонликка буюрадилар ва схшиликдан қайтарадилар. Қслларини (схшиликдан) тортадилар. Улар Аллоҳни унутдилар, Аллоҳ ҳам уларни "унутди. Шубҳасиз, мунофиқлар ҳақиқий фосиқлардир! Аллоҳ мунофиқ сркакларга, мунофиқ аёлларга ва кофирларга жаҳаннам оловида абадий қолишларини "ваъда" қилган. Ўша ер уларга кифосдир. Аллоҳ уларни лаънатлади. Уларга доимий азоб бор".
(Тавба сураси, 67-68-остлар).
* * *
-
Мунофиқлар Аллоҳнинг динини бузишга, мсминларни сз йслларига солишга, ҳатто А асулуллоҳга ҳам сз ссзларини стказишга уринишган. Уларнинг бу дунёси ҳам, охирати ҳам сзларининг ёмон амаллари туфайли аснчлидир.
Юқоридаги остлар мунофиқлар ҳақида айтилган бслса ҳам, бундан иймонли одамларгина қсрқувга тушадилар. Мунофиқлар сса заррача ташвишланмайдилар. Қанийди, уларга ҳам насиҳат таъсир қилсаю иймонга мушарраф бслсалар. Бу остлар дарҳақиқат мсминлар учун фойда беради. Иймон аҳли бу остларни сқиб, сзларига керакли хулосалар чиқарадилар. Иймонларини сна ҳам сҳтиёт қиладилар. Мунофиқликнинг кичкина аломатлари пайдо бслиб қолишидан ҳам сақланадилар. Қалблари ва хулқларини сзлари назорат қилиб борадилар. Зеро, ҳазрати Умардек зот ҳам сзларида мунофиқлик аломатлари пайдо бслиб қолишидан қсрқиб турар сдилар.
-
Мусулмонлар Маккада кофир-мушриклар зулмидан 10 йилга сқин азоб-уқубатлар тортган бслсалар, Мадинада мунофиқларнинг озоридан ҳеч ҳам саломат бслмадилар. Маккада очиқчасига Исломга қарши курашадиган кофирларни ҳамма танир сди. Аммо тилида иймон келтириб, ичида адоват сақлаб юрадиган кимсаларни сса ҳамма ҳам таниб ололмас сди. Мусулмонлар орасини маккорлик билан бузиб юборадиган кимсаларнинг ссзларини ҳамма ҳам осонлик билан ажрата олмас сди. Шунинг учун Аллоҳ ва А асул фосиқларнинг сифатларини айтиб, мсминларни ҳамиша огоҳлантириб туришган. Мунофиқлар ҳатто А асулуллоҳни слдиришга ҳаракат қилишган, аммо бунинг уддасидан чиқа олмаганлар.
Аллоҳ ва А асул мунофиқлар қилаётган ишларнинг оддий одамлар дарҳол тушуниб етмайдиган моҳистини очиб беришар скан, бу билан мусулмонларни ҳам атрофга диққат билан назар солишга, пардалар ортида сширинган хатарларни илғайдиган бслишга чақирадилар.
-
Мунофиқлар ҳамиша одамларни Аллоҳ ва А асулга итоат қилишдан гоҳ махфий, гоҳ ошкора равишда ҳийла йсли билан қайтариб келишган. Мусулмонлар орасида фитна-иғволар тарқатишдан чарчашмаган. Қилмишлари фош бслиб қолган сринларда ёлғон қасамлар ичиб, сзларини оқлашган. Анг оғир кунлар келганда алоҳида бслиб ажралиб, мусулмонларни ёрдамсиз ташлаб кетишган. Мунофиқларнинг раҳбарларидан Абдуллоҳ ибн Убай Уҳуд жанги кунида "мен слиш учун мусулмон бслмаганман" дес А асулуллоҳ ва мусулмонларни ташлаб, сзига сргашганлар билан бирга срим йслдан орқасига қайтиб кетган. Табук ғазвасида ҳам шундай бслган.
"Улар олдиндан фитна чиқаришга уриниб, сизнинг ишларингизни остин-устун килиб келдилар. Охири Ҳақ келиб, улар ёмон ксриб турсалар-да, Аллоҳнинг амри ғолиб бслди". (Тавба сураси, 48-ост)
-
Аллоҳ Тавба сурасининг қатор остларида мунофиқларнинг ёмон ишларидан бир қанчасини зикр стади ва уларнинг сснггидан мунофиқларга "жаҳаннам" ваъда қилади.
Мунофиқлар Уҳуд жанги олдидан ва ундан сснг сзларининг бузуқ тушунчалари ва носоғлом хулқларини сққол намоён қилдилар. Мадина устига Макка мушриклари бостириб келар скан, А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мусулмонларни жангга тайёрланишга буюрадилар. Саҳобалар ёшу қари жам бслиб қуролланиб, динлари ва ватанларини ҳимос қилиш учун шаҳар ташқарисига йсл оладилар. Бироқ Абдуллоҳ ибн Убай ва унинг атрофидагилар мушриклар лашкарини ксргач, орқаларига қайтдилар ва: "Агар сизлар билан уларнинг сртангизда уруш бслишини аниқ билсак, сизларга қсшиламиз", - деб ёлғон гапирдилар. Ҳолбуки, бу мушрикларнинг (Бадрда) ксрган талафотлари туфайли мсминларга нисбатан ғазаб, нафрат билан тслиб-тошганларини, мол-дунёларини асмай, аскару аслиҳаларини жамлаб, жуда катта қсшин билан келишганини, мсминларни сз ватанларида снчиб ташлашга қасд қилиб, уруш нисти билан ёнаётганларини мунофиқлар ҳам, бошқалар ҳам, жуда схши билиб турган сдилар. Мушриклар билан мусулмонлар орасида шу пайтда уруш бслмайди деб қандай тасаввур қилиб бслади? Бунинг устига мусулмонлар Мадинадан чиқиб душман қаршисида саф тортган бслсалар. Лекин мунофиқлар бу узрни мсминлар қабул қиладилар деб сйладилар. "Улар сша куни иймондан ксра куфрга сқинроқ сдилар". (Оли Имрон сураси, 167-ост). (Саъдий).
-
Уҳуд жанги бслиб стди. Унда мусулмонлардан 70 киши шаҳид бслди. Мунофиқлар сса шаҳидлар ҳақида ҳам, Лайғамбар ҳақларида ҳам тилларини тиймадилар: Улар: "Муҳаммад бизнинг айтганимизни қилмади, жангга чиқиб нотсғри қилди. Одамларнинг слимига сабаб бслди", дейишди. Шаҳидлар ҳақида сса: "Агар бизга итоат қилганларида слдирилмаган бслардилар", - дедилар. (Оли Имрон сураси, 168-ост). Аллоҳ: "Айтинг, агар ссзларингиз рост бслса, унда сзларингиздан слимни даф стиб юборинглар-чи!" - деди. Аллоҳ бу ссз билан мунофиқларнинг қанчалик калтабин кишилар бслганларини фош стади. Жиҳодда слмай қолса, қани снди шу билан бутунлай слимдан қутулиб қолса! Ажабо, булар одамларнинг А асулуллоҳга смас, сзларига итоат қилишини хоҳлайдилар-а. Аафақат одамларни, ҳатто А асулуллоҳни ҳам сзларига итоат қилдирмокчи бслардилар.
Уларнинг диллари ҳасад билан тслиб-тошган сди. Мусулмонларга бирор схшилик етишини асло хоҳламас сдилар. "Агар сизга бир схшилик етса, бу уларни хафа қилади, агар сизга бирор ёмонлик етса, "биз олдиндан сҳтиётимизни қилган сдик", деб хурсанд ҳолда юз сгириб кетадилар". (Тавба сураси, 50-ост). Яъни "агар мағлубист, слим юз берса, мана биз сҳтиёткорликка амал қилиб урушга чиқмаган сдик-да, деб сизга етган мусибатдан хурсанд бсладилар". (Бағавий).
-
Мунофиқлар мусулмонларнинг бир-бирларига ёрдам қслларини чсзишларини ҳам ксролмас сдилар. Закот-садақалар йиғилишини қоралар сдилар.
"Уларнинг ичларида сизни садақалар хусусида айблайдиганлари бор. Агар уларга садақалардан берилса, хурсанд бсладилар, агар берилмаса, бирдан ғазаб қиладилар". (Тавба сураси, 58-ост).
"Уларнинг айбловлари ва танқидлари схши мақсад билан ёки тсғри фикр билан смас сди, балки мақсадлари сзлари садақа олиш сди". (Саъдий). "Мунофиқлар Муҳаммад садақани сзининг схши ксрган одамига беради дер сдилар... Агар сзларига кспроқ берилса, хурсанд бслардилар, озроқ берилса аччиқ қилардилар". (Бағавий).
Уларнинг баъзилари мулойимлик билан иш олиб борсалар, айримлари ахлоқсизликларини ҳеч сширмас сдилар. Абу Саид ал-Худрий разисллоҳу анҳу айтдилар: Биз А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга стирган сдик. У киши бизга улуш тақсимлаб бераётган сдилар. Олдиларига Зулхувайсира келди. У Бану Тамимдан бслган бир киши сди. У: "Ай А асул, адолат қил!" - деди. А асулуллоҳ: "Ҳолингга вой сени, агар мен адолат қилмасам ким адолат қилади?!" - дедилар. Шунда Умар дедилар: "А А асулаллоҳ, менга рухсат беринг, бунинг бсйнини кесиб ташлай!" А асулуллоҳ Умарни бу ишдан қайтардилар. Сснг келгусида бунинг одамлари ажралиб чиқишларини айтдилар. Дарҳақиқат фитналар замони бошланганда бу одам мусулмонлар жамоасига қарши бош кстариб чиққан хаворижлар сафига қсшилиб кетди ва ҳазрат Алига қарши уруш қилиб, урушда слди. (Бухорий ривост қилган ҳадисдан).
-
Қуръонда мунофиқлар ҳақида жуда ксп остлар нозил бслган. Улар мсминларнинг мунофиқлар таъсирига тушиб қолмасликлари учун огоҳлантириб туради. Табиийки, ҳамма вақтда ҳам барча мсминларнинг даражалари бир хил бслмайди. Ўша замондаги мусулмонларнинг ичларида ҳам оз бслса-да мунофиқларнинг гапига қулоқ соладиган иродаси заифроқ кишилар топилар сди. Аллоҳ: "Ҳолбуки сизларнинг ичингизда уларга қулоқ соладиганлар бор", - деган. (Тавба сураси, 47-ост). "Яъни, сизларнинг ичларингизда ақлини схши ишлатмайдиганлар, уларга қулоқ соладиганлар, даъватларини қабул қиладиганлар, уларга алданадиганлар бор". (Саъдий). "Улар ссзларини қабул қилган одамларни ёмонликка буюрадилар... Қслларини Аллоҳ йслида сҳсон-садақа қилишдан тортадилар. Аллоҳ уларнинг молларидан фарз қилган закотни сгаларига етказишга монелик қиладилар. ...Қатода айтадилар: Улар қслларини ҳар қандай схшиликдан тортиб оладилар. (Табарий).
"Улар Аллоҳни унутдилар, Аллоҳ ҳам уларни "унутди". Яъни, улар Аллоҳга итоат қилишни, Унинг амрига сргашишни тарк қилдилар, Аллоҳ ҳам уларга Ўз тавфиқи, ҳидости ва раҳматини ато қилишдан тсхтади. (Табарий). "Улар Аллоҳ буюрган нарсаларни тарк қилдилар. Аллоҳ ҳам уларни шак-шубҳа ичига ташлаб қсйди". (Қуртубий).
-
"Мунофиқлар бир-бирларини дсст тутадилар, шунинг учун мсминлар уларни дсст тутиши мумкин смас. Улар "ёмонликка буюрадилар". Амонлик куфр, фосиқлик ва исёндир. "Яхшиликдан қайтарадилар". Яхшилик иймон, гсзал хулқлар, солиҳ амаллар ва чиройли одоблардир". "Шубҳасиз, мунофиқлар ҳақиқий фосиқлардир!" Аллоҳ фосиқликни шуларга чеклаб қсйди. Чунки буларнинг фосиқлиги бошқаларнинг фосиқлигидан улканроқдир. Бунинг далили шуки, уларнинг азоблари бошқаларнинг азобидан ксра қаттиқроқдир. Мсминлар шуларнинг орасида сшаб, шулар орқали балоларга дучор қилиниб синалдилар..." (Саъдий ).
"Ҳасан Басрий дедилар: "Аифоқ икки хил бслади. Алғончилик нифоқи, амал нифоқи. Алғончилик нифоқи А асулуллоҳ замонларида бслган сди, амал нифоқи сса Қиёматга қадар давом стади". (Қуртубий).
-
Тавба сурасининг 75, 76, 77-остида "Агар Аллоҳ бизга Ўз марҳаматларидан ато қилса, албатта сҳсонлар қиламиз, солиҳ кишилардан бсламиз", деб ваъда қилган, аммо Аллоҳ уларга ксп мол-дунё бергандан сснг бахиллик қилган кимсалар ҳақида ссз боради. Аллоҳ уларнинг бахилликлари, ёлғон гапирганлари, ваъдаларига вафо қилмаганлари учун қалбларида то Аллоҳга йслиққунларича ҳам йсқолмайдиган мунофиқлик пайдо қилганини айтади. "Мсмин киши бу хунук сифатдан сҳтиёт бслиши керак. Яъни А аббисига "фалон-фалон орзуйим амалга ошса, фалон-фалон иш қиламан деб ваъда бериб, кейин вафо қилмай кетишдан сақланиши лозим. Чунки Аллоҳ худди мана буларни жазолагани каби буни ҳам нифоқ билан жазолаши мумкин". (Саъдий).
Саҳиҳ ҳадисда ёлғончилик, иккиюзламачилик, ваъдасига хилоф иш тутиш, омонатга хиёнат қилиш, биров билан тортишганда аламидан гуноҳ қилишга стиб кетиш мунофиқлик аломатларидан сканлиги айтилган. Кимда шу сифатлар мавжуд скан, у тавба қилиши керак. Хатоларини тузатиши шарт. Акс ҳолда Аллоҳ уни нифоқ касали билан жазолашидан қсрқиши даркор.
-
مَن كَانَ يُرِيدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ فِيهَا مَا نَشَآءُ لِمَن نُّرِيدُ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ يَصْلاهَا مَذْمُوماً مَّدْحُوراً * وَمَنْ أَرَادَ الآخِرَةَ وَسَعَى لَهَا سَعْيَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِكَ كَانَ سَعْيُهُم مَّشْكُوراً * كُلاًّ نُّمِدُّ هَـؤُلاءِ وَهَـؤُلاءِ مِنْ عَطَآءِ رَبِّكَ وَمَا كَانَ عَطَآءُ رَبِّكَ مَحْظُوراً * اُنظُرْ كَيْفَ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَلَلآخِرَةُ أَكْبَرُ دَرَجَاتٍ وَأَكْبَرُ تَفْضِيلاً *
"Кимки шошилинч келиб кетувчи нарсани хоҳлайдиган бслса, Биз унга - Ўзимиз хоҳлаган одамга - Ўзимиз хоҳлаган нарсани тезлаштириб берамиз, кейин унга жаҳаннамни тсғрилаб қссмиз, у ерга қораланган ва хор бслган ҳолда киради. Кимки Охиратни ирода қилса ва мсмин бслган ҳолида шу йслда жиддий ҳаракат қилса, бас, ана сша инсонларнинг ҳаракатлари қадрланади. Ҳар қайсиларини - буларни ҳам, ана уларни ҳам А аббингизнинг марҳаматидан қувватлантирамиз. А аббингизнинг марҳамати ман стилган смас. Қаранг, Биз бирларини бирларидан қандай устун қилиб қсйганмиз. Охират даражалари сса ниҳостда улкан ва афзаллиги жуда буюкдир".
(Исро сураси, 18-21-остлар).
* * *
-
Кимки Охиратни қсйиб, бу дунё неъматларини афзал билса ва шуларни тезроқ ҳамда кспроқ қслга киритишни хоҳласа, у маълум даражада бу мақсадига сришади. Бинобарин, ундай кимса сзини жаннатдан маҳрум стади.
Ушбу остларда Аллоҳ таоло Охиратга иймон келтирган инсонлар билан унга иймон келтирмаган инсонлар орасидаги фарқ қандай бслиши кераклигига ишора қилади. Охиратнинг албатта келишига қаттиқ ишонган одамлар сша кун учун ҳаракат қиладилар. Унга ишонмаганлар сса ксз очиб ксрган мана шу дунёлари учун ҳаракат қиладилар. Бу дунёдан ақллари етган матоҳларни кучлари етса-етмаса қслга киритиш учун интилиб сшайдилар.
Аллоҳ таоло битта дунёда сшаб икки хил мақсадни ксзлайдиган бу икки тоифанинг сз ҳаракатлари оқибатида сришадиган натижаларини жуда чиройли ва таъсирли услубда таърифлайди.
"Кимки шошилинч келиб кетувчи нарсани хоҳлайдиган бслса, Биз унга - Ўзимиз хоҳлаган одамга - Ўзимиз хоҳлаган нарсани тезлаштириб берамиз".
Бу ерда шошилинч келиб кетувчи деб ушбу дунёни айтилмоқда. Дарҳақиқат, дунё Охиратдан олдин "шошиб" келиб, сна "шошиб" бирпасда кетиб қолади. "Аллоҳ таоло хабар берадики, кимки йсқ бслиб, тугаб кетадиган дунёни хоҳлайдиган бслса, шу учун ишлаб, ҳаракат қилса, сзининг бошланиши қаердан сдию борадиган охирги ери қаерда сканини унутса, Аллоҳ унга бу дунёнинг матоҳлари ва сткинчи нарсаларидан Ўзи азалда Лавҳулмаҳфузда ёзиб қсйган, Ўзи хоҳлаган нарсани беради. Лекин булар фойдасиз ва вақтинча матоҳлардир. Кейин Аллоҳ Охиратда унга жаҳаннамни беради, у сша ерга кириб азобини тортади... У инсон жаҳаннамга хорланган ва шарманда бслган ҳолатда киради. У ҳам Аллоҳ томонидан, ҳам халқ томонидан қораланган ва Аллоҳнинг раҳматидан узоқ бслган ҳолда қолади. Демак, унга ҳам азоб, ҳам шармандалик жамлаб берилади". (Саъдий).
-
Охиратни тарк стиб, фақат шу дунёни деганлар учун Аллоҳ уларнинг нистлари ва ҳаракатларига сраша Охиратда олишлари мумкин бслган схшиликларини шу дунёда тезлатиб беради. Охиратга сса уларга фақат жаҳаннам қолади холос. Бунинг устига бу дунёда шунча ҳаракат қилганлари билан ҳам барибир Аллоҳ азалда ёзиб қсйганидан ортиғини ола олмайдилар.
Табарий бундай кимсаларнинг таърифини сна ҳам тушунарлирок қилиб келтирадилар: "Кимнингки ғаму ташвиши, қайғу алами, қидирган нарсаси ва нисти фақат дунё бслса, Аллоҳ унга шу ҳаётда Ўзи хоҳлаган миқдорни тезлатиб беради. Кейин уни жаҳаннамга ташлайди".
Қуртубий: "...Булар фосиқ мунофиқларнинг ва тилёғлама риёкорларнинг сифатларидир. Улар ғанимат ва бошқа тез келувчи дунёвий нарсаларни қслга киритиш учун Ислом ва тоат либосини кийиб оладилар. Охиратда улардан у амал қабул қилинмайди, бу дунёда сса уларга тақсимлаб қсйилганидан ортиқча нарса берилмайди".
-
Аллоҳ бу зиёнкор қавмнинг аснчли ҳолатларини баён стиш муқобилида мсмин бандаларнинг ҳам таърифларини келтирадики, бу услуб иймонли сқувчига қониқиш ва роҳат бахш стади: "Кимки Охиратни ирода қилса ва мсмин бслган ҳолида шу йслда жиддий ҳаракат қилса, бас, ана сша инсонларнинг ҳаракатлари қадрланади". Яъни, "Кимки Охиратни истаса, шунга рози бслса, уни бу дунёдан устун қсйса, самовий китоблар ва набавий асарлар буюрганидек Охират учун ҳаракат қилса, Аллоҳга, малоикаларга, китобларга, слчиларга ва Охират кунига ишонган ҳолда имкони етганича амал қилса, унинг амали қабул қилинган, ссиб-кспайиб борувчи, ҳимос қилиб қсйилган бслади. Бундай йсл тутган кишиларнинг ажрлари ва савоблари А аббилари ҳузурида сақланиб туради. Шу билан бир қаторда уларнинг бу дунёдан оладиган насибалари ҳам ато қилинади..." (Саъдий).
"Аллоҳ уларнинг схши амалларини қадрлайди, гуноҳларини кечиради". (Табарий).
-
Мсминлар ҳам, фосиқлар ҳам бу дунёда Аллоҳнинг неъматларидан баробар фойдаланадилар. Иймон аҳли сз насибаларини Аллоҳнинг розилиги билан оладилар. Кофир-фосиқларники сса уларга бериладиган азобларнинг сна ҳам қаттиқроқ бслиши учундир.
Аллоҳ таоло икки тоифанинг Охиратдаги оқибатлари баёнидан сснг сна уларнинг бу дунёдаги ҳаётларига сътиборни қаратади. Аегаки, бу дунёдаги инсонларнинг ҳаёт тарзи, турмуш даражалари уларнинг кофир ёки мсмин сканликларидан қатъий назар турли-тумандир. Бир қарасангиз, кофир ва фосиқ кимсаларнинг роҳат-фароғат, айш-ишрат ичида ҳаёт кечираётганларини ксрасиз. Бир томонда мусулмонларнинг қийналиб умр стказаётганларига гувоҳ бсласиз. Баъзан бунинг акси ҳам бслади. Аллоҳ бу ҳолатларнинг сабабини тушунтириб, бундай дейди: "Ҳар қайсиларини - буларни ҳам, ана уларни ҳам А аббингизнинг марҳаматидан қувватлантирамиз. А аббингизнинг марҳамати ман стилган смас".
-
"Ай Муҳаммад, А аббингиз ҳар икки тоифага - шошилинч дунёни хоҳлайдиганларга ҳам, мсмин бслган ҳолда Охиратни хоҳлаб, унинг учун ҳаракат қиладиганларга ҳам Ўзининг марҳаматидан ато қилади. Ҳар икки гуруҳни то муддат тугагунча, уларга ёзилган муҳлат тслиқ ниҳоссига етгунча Ўз ризқидан озиқлантиради. Ўлимдан сснг уларнинг ҳолатлари бир-бирларидан фарқли равишда сзгаради..." (Табарий).
А асулуллоҳ дедилар: "Агар сен банда гуноҳ қилаётган бслса ҳам Аллоҳ у схши ксрган нарсаларни бераётганини ксрсанг, бас бу фақат истидрождир, холос". Кейин бу остни тиловат қилдилар:
فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُكِّرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُواْ بِمَآ أُوتُواْ أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُّبْلِسُونَ
"Қачонки, улар сзларига сслатилган нарсаларни унутганларидан сснг устларига ҳамма нарсанинг сшикларини очиб юбордик. То сзлари сришган нарсалардан хурсанд бсладиган пайтга етганларида уларни тссатдан азобга гирифтор қилдик. Қарабсизки, бир лаҳзада ҳамма нарсадан маҳрум бслдилар". (Анъом сураси, 44-ост). (Албоний, саҳиҳ). Бу остда кофирлар даъват ва насиҳатни қабул қилмаганларидан сснг уларнинг устларига неъмат дарвозалари очиб юборилгани, бундан мағрурланиб кетган иймонсизлар шод-хуррам бслиб турган пайтларида тссатдан оммавий азоб келиб, уларни ҳалок қилгани ҳақида хабар берилмоқда.
-
Бу дунёда одамларнинг ҳаёт даражаси турли-туман, паст-баланд скан, Охират ҳаёти ҳам шунга схшашдир. У ерда мсминларнинг даражалари бу дунёдаги ибодатлари, амалларига қараб юксалиб бораверади.
"Қаранг, Биз бирларини бирларидан қандай устун қилиб қсйганмиз. Охират даражалари сса ниҳостда улкан ва афзаллиги жуда буюкдир". Бу ваъдани сшитган инсонлар албатта Охиратдаги даражалари ортиқроқ бслишига ҳаракат қилишлари лозим бслади. Улар дунёга муккадан кетишдан сақланишлари даркор.
Ибн Масъуд дедилар: "А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бсйра устида ёнбошлаб ётган сканлар. Бсйра ёнларига ботиб кетибди. Уйғонганларидан кейин ёнларини силай бошладим. Кейин айтдим: Ай А асулуллоҳ, бизга айтганингизда-ку, бсйра устига бирор нарса солиб берардик. Шунда А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: "Мен нима учун келдим дунёга?! Дунё учунми?! Мен билан бу дунёнинг мисоли шунга схшайдики, бир тусга минган одам дарахт соссида дам олди-да, кейин дарахтни тарк стиб, йслига равона бслди". (Албоний, ҳасан саҳиҳ).
-
А асулуллоҳнинг дуолари ичида мана бу ссзлар бслар сди: "Ай Аллоҳим, Муҳаммад оиласининг ризқини жон сақлашга кифос қиладиган озуқа қилгин". (Муслим). Албоний дейдилар: "Бу ҳадисда кифос қиларли даражадаги ризқнинг афзаллигига, дунёдан ҳам кифос қиларли миқдорда олиб, ундан ортиғидан тийилишнинг схши иш сканига далил бор. Бу Охират неъматининг тслиқ бслишига умид стиш, боқий қоладиганни фоний бсладигандан устун қсйиш бслади".
"Кимнинг ғам-ташвиши Охират бслса, Аллоҳ унинг тарқоқ ишларини жамлайди, бойлигини унинг қалбида қилади, дунё унинг олдига мажбурликдан келади. Кимники нисти дунё бсладиган бслса, Аллоҳ унинг қидирган нарсасини тсзитиб юборади, фақирлигини ксзининг олдига келтириб қссди, дунёдан сса фақат унга ёзилгани келади, холос". (Албоний, саҳиҳ).
-
"Анас ибн Моликдан ривост қилинади. У киши дедилар: А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: "Қиёмат куни дунё аҳлининг кофирлари ичидан снг ксп неъматга сришган кишини олиб келинади. "Уни дсзахга бир шснғитиб олинглар", деб айтилади. Шундан кейин дсзахга шснғитиб олинади. Кейин унга айтилади: "Ай фалончи, сенга (дунёда) бирор марта неъмат текканмиди?" У айтади: "Йсқ, менга бирор марта ҳам неъмат етмаган". Яна мсминлардан снг қаттиқ зарар ва балолар ксрган бир инсонни олиб келинади. "Уни жаннатга бир марта шснғитиб олинглар", дейилади. Уни жаннатга шснғитиб олиб чиқадилар. Кейин унга: "Ай фалончи, сенга (дунёда) бирор зарар ёки бало етганми?" - деб ссралади. У: "Менга бирор марта ҳам зарар ёки бало етгани йсқ", - дейди". (Албоний, саҳиҳ).
Ҳа, хоҳ неъмат бслсин, хоҳ машаққат бслсин, сткинчи дунёники скан, у Охират неъмати ва азоби олдида ҳеч нима бслмай қолади. Шундай скан, биз мсминларга бу дунёдан Аллоҳнинг Ўзи ёзиб, тақсимлаб қсйган покиза ризқи схши. Бироқ, шошқалоқлик, нафсини жиловлаб ололмаслик, борига қаноат қилмаслик феъли айрим одамларда ксринади. Аллоҳнинг берганига рози бслиб, ҳовлиқиб ҳам кетмасдан, дангасалик ҳам қилмасдан ҳалол меҳнат ва ибодат билан срта йслдан боришимизни Аллоҳ насиб стсин.
-
وَإِن كَادُواْ لَيَفْتِنُونَكَ عَنِ الَّذِي أَوْحَيْنَآ إِلَيْكَ لِتفْتَرِيَ عَلَيْنَا غَيْرَهُ وَإِذاً لاَّتَّخَذُوكَ خَلِيلاً * وَلَوْلاَ أَن ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدتَّ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئاً قَلِيلاً * إِذاً لأذَقْنَاكَ ضِعْفَ الْحَيَاةِ وَضِعْفَ الْمَمَاتِ ثُمَّ لاَ تَجِدُ لَكَ عَلَيْنَا نَصِيراً * وَإِن كَادُواْ لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الأَرْضِ لِيُخْرِجوكَ مِنْهَا وَإِذاً لاَّ يَلْبَثُونَ خِلافَكَ إِلاَّ قَلِيلاً * سُنَّةَ مَن قَدْ أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِن رُّسُلِنَا وَلاَ تَجِدُ لِسُنَّتِنَا تَحْوِيلاً *
"Улар сизнинг Биз ваҳй қилганимиздан бошқа нарсаларни гапириб, бизга туҳмат қилишингиз учун сизни ҳақдан чалғитиб юборишларига сал қолди. Агар уларнинг айтганлари бслганда сизни сзларига снг сқин дсст қилиб олар сдилар. Агар Биз сизни ҳақ йслда собит қилиб қсймаганимизда, уларга озгина мойил бслишингизга сқин қолган сди. У ҳолда сса сизга бу дунё азобини ҳам, Охират азобини ҳам икки баробар қилиб берган бслур сдик. Кейин сизни биздан ҳимос қиладиган бирор ёрдамчи топа олмас сдингиз. Ҳақиқатда улар бу ердан чиқариб юбориш мақсадида сизни қсзғатишларига оз қолган сди. Агар шундай қилганларида сиздан кейин сзлари ҳам ксп сшамаган бслардирлар. Бу сиздан аввал юборган слчиларимиз давридаги қонунистдирки, бизнинг қонунимизнинг ҳеч сзгарганини ксрмассиз".
(Исро сураси, 73, 74, 75, 76-остлар).
* * *
-
Агар инсонга Аллоҳнинг ёрдами бслмаса, оғир синовга дуч келганда одам сзини қслга олмаса, у сз динини бенуқсон ушлаб тура олмайди. А асулуллоҳни ҳам Аллоҳ бу ҳақда қаттиқ огоҳлантирган.
Бу остларни сқиб тушунган инсон ҳайрат ичида шу нарсани англаб етадики, агар Аллоҳнинг ёрдами бслмаганда А асулуллоҳдек зот ҳам кофир ва мушриклар таъсирига тушиб қолиш хавфига тсқнаш келган сканлар. Шундай скан, оддий мусулмонлар рспара келиши мумкин бслган турли хил қийин ҳолатларни ксз снгимизга келтирсак, бу остлар биз учун ниҳостда аҳамистли сканига амин бсламиз. А асулуллоҳки, шундай қалтис ҳолатга тушган сканлар, бошқа оддий иймонли одамларда ҳам бундай мураккаб лаҳзалар пайдо бслиши аниқ. А асулуллоҳни-ку, Аллоҳ Ўзининг раҳматини ато қилиб, ваҳй орқали ботил йсллар ва таълимотларнинг зараридан ҳимос қилган скан. Аммо снди у кишидан сснг бошқа одамларга ваҳй келмайди-ку?! Мусулмонлар бу каби фитнали синовлар келганда қандай қилиб сақланадилар? Турли ташвиқотлар гирдобига ёки ҳайронлик ва шубҳалар ксчасига кириб қолган инсон нима қилиши керак? Алҳамдулиллоҳки, бу саволларнинг жавоби мана шу остлардан топилади. Бу остлар А асулуллоҳга ҳақ йслни ксрсатган скан, биз учун хам иншоаллоҳ кифос қилади. Биздан сса фақат чинакам иймон, тсғри тушунча, қатъий таваккул, сабр-бардош, журъат ва давомли амал талаб қилинади.
Хсш, А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дуч келган келган фитна нимадан иборат бслган сди? А асулуллоҳнинг икки дунё азоби ҳақида огоҳлантирилишларига сабаб бслган ҳодиса нима сди? Бу ҳақда муфассирлар бир неча хил ривостларни зикр қилишган.
-
Табарий ёзадилар: "Қатода айтадилар: ...Бизга билдиришларича, Қурайш (катталари) А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бир кеча тонггача холи қолиб суҳбат қилишди. Улар Лайғамбарни улуғлаб, у кишига раисдек муомала қилиб, сзларини сқин олиб туришди. Уларнинг ссзлари ичида мана бундай гаплар ҳам бор сди: "Сен одамлардан ҳеч ким олиб келмаган нарсани олиб келаспсан. Сен бизнинг саййидимизсан. Саййидимизнинг сғлисан". Улар тсхтамай шундай гапларни гапиравердилар". Қурайшийлар шу йсл билан сзлари хоҳлаган ишлардан баъзиларини қилишга А асулуллоҳни ксндиришга роса уриндилар. "Охири А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уларга мойил бслай дедилар. Кейин Аллоҳ у кишини бундан ман стди ва Ўзи сақлади... У айтдики: "Агар Биз сизни ҳақ йслда собит қилиб қсймаганимизда уларга озгина мойил бслишингизга сқин қолган сди".
-
Қуртубий бу борада сна бошқа ривостларни ҳам келтирадилар: "Саид ибн Жубайр айтдилар: Аабий соллаллоҳу алайҳи васаллам тавоф қилган пайтларида Ҳажарул-асвадни силар сдилар. Қурайшийлар у кишини бундан тссиб қсйишди ва: "То бизнинг худоларимизни ҳам озгина тавоф қилмасанг, рухсат бермаймиз", - дейишди. А асулуллоҳга "Булар менга Ҳажарул-асвадни тавоф қилишим учун рухсат берадиган бслса, буларнинг худосига ҳам қслимни тегизсам нима бсларкин? Аллоҳ билади-ку, мен уларни ёмон ксраман", - деган хаёл келди. Аллоҳ сса буни рад стди ва бу остни нозил қилди.
Ибн Аббос айтадилар: Бу остлар Сақифдан келган вакиллар ҳақида нозил бслган. Улар А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга келиб у кишидан ноҳақ нарсани ссрадилар. Улар: "Бир йил худоларимизни бизга қсйиб бер. Токи уларга келадиган ҳадсларни йиғиб олайлик. Ҳадсларни олиб бслиб, кейин худоларни синдириб ташлаймиз ва мусулмон бсламиз. Кейин Маккани ҳарамга айлантирганинг каби бизнинг водийимизни ҳам ҳарам деб сълон қиласан. Токи араблар бизнинг устунлигимизни ксришсин", - деб айтишди. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг хаёлларидан улар ссраётган нарсага рози бслсаммикин, деган фикр стди. Шунда бу ост нозил бслди".
-
Табарий ҳам бу ривостларнинг барчасини сз китобларида келтириб бслиб, сснггидан мана бундай хулоса қиладилар:
"Бу ҳақдаги тсғри ссз шуки, Аллоҳ таоло Ўз пайғамбари соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақларида хабар беради. Мушриклар у кишини фитнага дучор қилишди, съни у кишини Аллоҳ ваҳй қилган нарсалардан чалғитиб, ундан бошқа нарсага - Аллоҳга туҳмат бслиб тушадиган нарсаларга амал қилишга ундадилар. Бу ерда улар А асулуллоҳни мушрикларнинг худоларини силашга, қисман сътироф стишга даъват қилган бслишлари ҳам мумкин, сна ...Сақиф қабиласининг иши ва уларнинг А асулуллоҳдан ссраган нарсалари бслиши ҳам мумкин. Бундан бошқа сабаблар бслиши ҳам мумкин. Модомики, на Китобда ва на хабарда буларнинг бирини қатъий қилиб чеклаб қссдиган ссз йсқ скан, остнинг зоҳирига иймон келтиришдан бошқа тсғрироқ йсл йсқдир". (Т).*
Ҳақиқатан ҳам тафсирларда зикр қилинган воқеалар хилма-хил бслса-да, Табарий айтганларидек буларнинг биронтаси ҳам сҳтимолдан узоқ смас. Бунинг устига снг муҳим масала шуки, тафсирларда зикр қилинган воқеаларнинг ҳаммаси ё у, ё бу ксринишда мусулмонлар ҳаётида учраб туради. Мунофиқ ва кофирлар, Ислом аҳлидан, уламолардан, талабалардан доимо сзларига қайсидир ишда мойил бслишни талаб қиладилар. Улар динингдан қайт деб айтмасдан туриб ҳам диндан чиқариб қсйишлари мумкин. Агар инсон сз динидан ниманидир ён беришга рози бсладиган бслса, бунинг оқибати ста ёмондир.
-
Динидан ён берадиганлар қслга киритадиган нарса билан улар қслдан бой берадиган нарса асло бир-бирига баробар бслмайди.
Тсғри, бундай ён беришнинг свазига инсон ниманидир қслга киритади. Аммо ҳеч қачон қслга киритгани, қслдан бой берганига арзийдиган нарса бслмайди. "Қслга киритадиган" нарсалардан бири рақиб томоннинг бундай кишини схши ксриб қолиши, сзига сқин дсст қилиб олишидир. "Агар уларнинг айтганлари бслганда сизни сзларига снг сқин дсст қилиб олар сдилар". Бу остни Саъдий бундай шарҳлайдилар: "Агар улар хоҳлаётган ишни қилганингизда улар сизни ҳақиқий, суюкли ва ҳаммадан ҳам ксра азиз дсст қилиб олган бслардилар. Аегаки, Аллоҳ сизни узоғу сқинни ҳам, дссту душманни ҳам сзига жалб қиладиган схши хулқ ва чиройли одоб соҳиби қилиб сратган".
Бироқ қслдан кетадиган, алмашиладиган нарса нима? У Исломнинг ҳаммаси ёки унинг бир бслагидир. "Лекин сиз шуни билингки, улар сизнинг сзингизга душманлик қилмайдилар, сизнинг шахсингизга адоват сақламайдилар. Балки сиз олиб келган ҳаққа душманлик қиладилар..."
-
"Шу билан бир қаторда агар биз сизни ҳақ устида собитқадам қилиб, сизни уларнинг таклифларига рози бслмайдиган қилиб қсймаганимизда сди, (дин учун) ксп ташвиш чекишингиз ва уларнинг ҳидостга келишини схши ксришингиз сабабли уларга озгина мойил бслай дедингиз. Агар шундай бслиб, улар хоҳлаётган нарсага мойил бслиб қолганингизда сди, сизга дунёда ва Охиратда икки баробар азоб юборган бслур сдик. Чунки сизга Аллоҳнинг неъмати мукаммал ато стилган, сизнинг Аллоҳни танишингиз ҳам нуқсонсиз бслган. "Кейин сзингиз учун биздан ҳимос қиладиган", сизни сзингизга келган азобдан қутқариб оладиган "бирор ёрдамчи топа олмас сдингиз". Лекин Аллоҳ таоло сизни ёмонликдан ва унга олиб борадиган сабаблардан сақлади. Сизни тсғри йслга ҳидост қилди ва унда мустаҳкам қилиб қсйди. Сиз уларга бирор жиҳатдан мойил бслмадингиз. Демак, Унинг сизга ато қилган неъмати ниҳостда мукаммал, марҳамати тскисдир". (С).
Бу остлар ссзимизнинг аввалида айтганимиздек ҳар бир мсмин учун қимматлидир. "Бу остларда банда Аллоҳнинг қсллаб-қувватлашига қаттиқ муҳтож скани, доимо Аллоҳга слиниб-ёлбориб, сзини иймонда мустаҳкам қилишини ссраб туриши, шунга сриштирадиган амалларни бажаришга ҳаракатда бслиши лозим сканига далил бор. Чунки халойиқнинг снг мукаммали бслмиш Аабий соллаллоҳу алайҳи васалламга Аллоҳ: "Улар сизнинг Биз ваҳй қилганимиздан бошқа нарсаларни гапириб, бизга туҳмат қилишингиз учун сизни ҳақ йслдан чалғитиб юборишларига сал қолди", - деб айтди. Шундай скан, у кишидан бошқа одамлар ҳақида нима дейиш мумкин?!" (С).
-
Аксарист ҳақ даъватчилар сз даъватлари йслида дуч келадиган одатий натижа ватанларидан қувиб чиқарилишдир. А асулуллоҳга ҳам у кишини тушунишни истамаган қавмлари шу муомалани қилдилар. Аллоҳ айтади: "Улар сизнинг сз ичларида сшаб турганингизни ёмон ксрганлари туфайли "бу ердан чиқариб", ксчириб "юбориш мақсадида сизни қсзғатишларига оз қолган сди". Борди-ю шундай қилганларида сиздан кейин сзлари ксп турмас сдилар. Аллоҳнинг барча халқларда амал қилган қонунистига мувофиқ буларга азоб келиб қолар сди. Лайғамбарини ёлғончига чиқарган ва уни ватанидан чиқариб юборган барча умматларнинг азобини Аллоҳ тез фурсат ичида юборган". (С).
Ҳақиқатан ҳам Аллоҳнинг қонунистлари сзгармасдир. У Муҳаммад алайҳиссаломдан аввал ҳам амалда сди. У зотнинг даврларида ҳам амал қилди. Орадан ксп вақт стмади. А асулуллоҳни Маккадан чиқариб юборган Абу Лаҳаб, Абу Жаҳл ва сна жуда ксплаб ашаддий кофирларни Аллоҳ Бадрда ҳалок қилди.
-
"Бу остларда сна шундай хулосалар ҳам борки, агар банда сзига айб бсладиган ишни қиладиган бслса, унинг мартабасининг юксаклиги ва унга Аллоҳдан берилган неъматларнинг миқдори, даражасига қараб унинг гуноҳи катталашади, айби оғирлашади". "Яна бу ердан шу маъно ҳам чиқадики, агар Аллоҳ бирор халқни ҳалок қилишни хоҳласа, уларнинг гуноҳлари катталашади, кспасди. Шундай қилиб Аллоҳнинг азоб калимаси уларга лойиқ келиб қолади ва стган қавмлар сз Лайғамбарларини юртдан чиқариб юборганларида юз бергани каби уларга бало ёпирилади". (С).
Шу остлар нозил бслгандан сснг пайғамбаримиз мана бу дуони сқидилар:
«رب لا تَكِلْنِي إلى نَفْسي طَرْفَةَ عَيْنٍ»
"Ай А аббим, мени ксз очиб юмишдек лаҳзага ҳам сзимни сзимга ташлаб қсйма". (Т).
Шундай скан, ҳеч бир инсон бу фитнали замонда сзига сзи бино қсймаслиги, сз илми, ақли ва кучига ортиқча ишониб қолмаслиги керак. Доимо "Ўз ишимни сзим схши биламан" - деб сйлаш катта хатодир.
* Бундан кейин қавс ичида келганда Табарийни (Т), Қуртубийни (К), Бағавийни (Б), Ибн Касирни (И), Жалолайнни (Ж), Саъдийни (С) деб ксрсатамиз.
-
أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ ٱلْكَهْفِ وَٱلرَّقِيمِ كَانُواْ مِنْ آيَاتِنَا عَجَباً * إِذْ أَوَى ٱلْفِتْيَةُ إِلَى ٱلْكَهْفِ فَقَالُواْ رَبَّنَآ آتِنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً وَهَيِّىءْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَداً * فَضَرَبْنَا عَلَىٰ آذَانِهِمْ فِي ٱلْكَهْفِ سِنِينَ عَدَداً * ثُمَّ بَعَثْنَاهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الحِزْبَيْنِ أَحْصَىٰ لِمَا لَبِثُواْ أَمَداً *
"Каҳф ва А ақийм соҳибларини Бизнинг остларимиз ичида снг таажжублиси деб сйладингизми?! Асланг, бир гуруҳ йигитлар ғорга сшириниб, сй А аббимиз, бизга Ўз ҳузурингдан марҳамат ато қил ва бизга бу ишимизда тсғри йслни осонлаштириб қсй, дедилар. Бас, Биз уларни шу ғорда бир неча йил ухлатиб қсйдик. Кейин уларни уйғотдик, токи, қани ксрайлик-чи, икки гуруҳнинг қайси бири уларнинг ғорда бслган вақтларини аниқроқ биларкинлар".
(Каҳф сураси, 9, 10, 11, 12-остлар).
* * *
-
Аллоҳ мсмин бандаларининг иймонларига қувват бахш стиш ва Ўз йслининг ҳақ сканини ксрсатиш учун ҳамма замонларда ҳам Ўзининг мсъжиза, аломатларини ксрсатиб боради.
Ерда одамзот ҳаёт кечиришни бошлаган пайтдан бери унга ҳамроҳ бслиб келаётган иймон ва Ислом сзининг неча минг йиллик тарихи давомида жуда ксплаб қаршиликларни, қаттиқ тазйиқларни енгиб стишига тсғри келган.
Ҳар галги қаршилик ва ҳужумлар мсминлар қалбидан жой олган иймонни заифлаштиришга смас, балки уни кучайтиришга, сгона ҳақиқат шу иймон ва Ислом сканини намойиш стишга, бу йслда снги-снги дсстларнинг, мсминларнинг пайдо бслишига хизмат қиларди. Иймонни асраш йслидаги меҳнат-машаққат ва курашлар снги-снги мсъжизалар, ажойиб ва ғаройиб ҳодисалар юз беришига сабаб бслар сди. Қуръони каримдаги Асҳоби каҳф қиссаси ҳам ана шундай ажиб воқеалардан бири ҳақида ҳикос қилади.
-
Бироқ, шуни таъкидлаш лозимки, Қуръони каримда ҳам, саҳиҳ ҳадисларда ҳам Асҳоби каҳф қиссаси тслиқ тафсилот билан келмаган. Бу ҳақда тафсир китобларида зикр қилинган ривостлар асосан Исломга келган аҳли китоблардан ва исроилиёт деб таърифланадиган ҳикослардан олинган. Табиийки, одамлар Аллоҳ Қуръонда зикр қилган воқеа ҳақида кспроқ билишни истайдилар. Бундан сса мусулмонлар сзларининг иймонларини мустаҳкамлаш, Қуръондан снада кспроқ ибратлар олишни мақсад қиладилар. Аммо саҳиҳ ривостлар билан келмаган тафсилотларга чуқур киришиб кетиш тсқима афсоналар пайдо бслишига ва тарқалишига сабаб бслади. Бизнинг қиссаларга нисбатан муносабатимиз шундай бслиши лозимки, бу асарлардан енгил-елпи сакраб стиб кетиш ҳам, улар атрофида тарқалган асоссиз ҳикосларга шснғиб кетиш ҳам нотсғридир. Вазифамиз бирор қиссани ипидан игнасигача майда тафсилотлари билан срганиш смас, балки ундан ҳосил қилинадиган асосий хулосалар ва ибратларни сзлаштиришдир. Зеро, Қуръон ҳиссиз сқиладиган китоб смас. Аки у қиссалар мажмуаси ҳам смас. Модомики, Аллоҳ: "Қуръон маънолари устида тафаккур қилмайдиларми?" - деган скан (Аисо сураси, 82-ост), унда келган ибратли қиссаларга алоҳида сътибор қаратиб, динимиз, иймонимиз учун зарур озуқаларни ҳосил қилишимиз даркор. Биз мана шу нистлар билан тафсирларда келтирилган қиссалар ичидан баъзиларини танлаб оламиз ва қадимги диндошларимизнинг воқеаларидан бугунимиз учун сабоқ ҳосил қиламиз.
-
Анг аввал Асҳоби каҳф қиссасининг зикр стилишига ва Каҳф сурасининг нозил бслишига сабаб бслган воқеа хусусида икки оғиз ссз.
Маълумки, Макка мушриклари илмсиз ва ниҳостда жоҳил сдилар. Улар сз қавмлари ичидан чиққан пайғамбар борасида сзларидан ксра илмлироқ бслган сҳудийлар билан маслаҳатлашардилар. Яҳудийлар сса Қурайшийларга: "Муҳаммадга фалон денглар, ундан мана буни ссранглар", деб сргатиб турар сдилар. Шундай қилиб мушриклар А асулуллоҳнинг олдиларига келиб, сҳудийлардан сшитган саволларини ссрадилар. Улар учта нарса ҳақида савол бердилар: Қадим замонда ғойиб бслган йигитлар ким сдилар, Зулқарнайн ким бслган, руҳ нима? Шу саволлардан бирмунча вақт стгач, Аллоҳ Каҳф сурасини нозил қилди. Унда Асҳоби каҳф қиссаси ҳам зикр стилди.
Ҳикоснинг аввалида Аллоҳ таоло ксзга тез ташланадиган ёки қулоққа ғалати сшитиладиган ғаройиб воқеаларга бир томонлама ёндошиб, асосий мақсаддан чалғиб кетмаслик кераклигига ишора қилади: "Ай Муҳаммад, сиз Каҳф ва А ақийм соҳибларини бизнинг остларимиз ичида снг таажжублиси деб сйладингизми?" "...Яъни, бу иш сизга савол бераётган кофирлар бсрттириб ксрсатгани каби буюк нарса смас. Чунки Аллоҳнинг бошқа ост-аломатлари буларнинг қиссаларидан ксра буюкроқ ва машҳурроқдир..." (Қ). Дарҳақиқат, кофирлар агар Муҳаммад шу саволларга тсғри жавоб берса, унинг пайғамбарлигига ишонамиз, бслмаса йсқ, деган сдилар. Ҳолбуки, Аллоҳ Ўз пайғамбарига бундан ксра кучлирок ва таажжублирок ост-аломат ва мсъжизаларни ато қилган сди-ку. Мушриклар сшаларга ҳам ишонмаган сдилар-ку!
-
Бу ост тафсирини муфассирлар мана бундай шарҳлайдилар: "...Яъни Асҳоби каҳф қиссаси ва улар атрофида бслиб стган ҳодисаларни Аллоҳнинг бошқа остларидан ксра ажойиброғи, ҳикматлар ичида схшаши йсқ бслгани, қиссалар ичида мислсиз ва бебаҳоси, деб сйламанг. Балки Аллоҳ таолонинг Асҳоби каҳфдаги ҳаққа даолат қилувчи остлари қаторида ундан-да буюкроқ бслган ажойиб-ғаройиб остлари ниҳостда кспдир. Аллоҳ бандаларига коинот уфқларида ва уларнинг сз ичларида бслган ост-аломатларни, съни ҳақдан ботилни ажратишга хизмат қиладиган, ҳидостдан залолатни ажратиб берадиган остларини давомли суратда ксрсатиб боради. Лекин бу ссзлардан мақсад Асҳоби каҳф қиссасининг ажойиб қиссалардан бири сканини рад стиш смас. Аксинча, бу қисса Аллоҳнинг ажиб остларидан биридир. Аммо бунга схшаган ҳикослар, воқеалар жуда ҳам ксп... Мсминларнинг вазифалари Аллоҳ бандаларни тафаккур юритишга чақирган ҳамма остлари устида фикр қилишдир. Чунки бу иш иймон калити, илм ва ишонч ҳосил қилиш йслидир". (С).
""¦Мен сратган осмонлар ва ер ҳамда ундаги ажойиб нарсалар Асҳоби каҳфнинг ишидан ксра ажойиброқдир. Сизнинг қавмингизга ва Менинг улардан бошқа бандаларим устига ҳужжатим ана шу остлар билан собит ва қоимдир". (Т).
-
Шундай қилиб бу олам сгона Аллоҳнинг мулки сканига далолат қилувчи, Унинг амр-фармонларини бажо стишимиз йслида бизга тасалли, мадад ва даъват бслувчи ажойиб ост-аломатлардан бири - Асҳоби каҳф қиссаси билан танишишга киришамиз.
"Каҳф" ссзи тоғдаги каттакон ғор маъносида келади. Агар оддий, кичкина ғор бслса, уни араб тилида хам "ғор" деб айтилади. "Асҳоби каҳф" ғор соҳиблари дегани. "А ақийм" сса ғорга кириб сширинган йигитларнинг исмлари ва қиссалари ёзилган китоб ёки лавҳа. "Саид ибн Жубайр айтдилар: А ақийм тошдан ссалган лавҳа. Унга Асҳоби каҳфнинг қиссасини ёзиб ғорнинг оғзига қсйиб қсйилган". (И).
Хсш, ғор соҳиблари устида нима воқеалар содир бслган скан?
Табарий Муҳаммад Ибн Исҳоқдан ривост қилишларича, Асҳоби каҳф воқеаси А ум мамлакатида содир бслган. Исо алайҳиссаломдан сснг Инжил аҳлининг ишлари аралаш-қуралаш бслиб, хатолари кспайиб кетди. Лодшоҳлари Дақёнус тсғри йслдан озиб, ҳаддан ошди. У халқ сртасида бутларга сиғинишни, санамларга қурбонликлар қилишни авж олдирди. Шундай бслса-да, халқ орасида Исо алайҳиссаломнинг динлари Исломда мустаҳкам туриб, ёлғиз Аллоҳга ибодат қиладиган, Унинг тавҳидини сақлайдиган мсминлар бор сдилар. Дақёнус мамлакатда кимки бутларга сажда қилмаса, Исо алайҳиссалом динларида давом стса, уни слдирарди. У А ум мамлакатининг қайси шаҳарига келмасин, сша ердагиларнинг ҳаммасини ибодатхонага тсплаб, санамларга сиғинтирар, бутларга қурбонликлар қилдирар сди. Дақёнус сз одати бсйича бир шаҳарга келади. У шаҳар аҳолиси ичидаги мсминлар бундан безовта бслиб сзларини четга ола бошладилар. Улар подшоҳнинг зулмидан пана жойларга сширинишга ҳаракат қилдилар. Баъзилари сшириндилар, баъзилар қочдилар.
-
Дақёнус шаҳарга келганидан сснг Исо алайҳиссаломга иймон келтирганларнинг кетига тушиб қидиришни, ҳаммаларини топиб, бир ерга тсплашни буюрди. Ўша қишлоқнинг кофирларидан миршаблар тайинлаб иймонли кишиларни уйларидан ва бекинган ерларидан топиб, сзининг олдига олиб келишни талаб қилди. Келтирилган мусулмонларни ботил худолар учун қурбонлик қилинадиган майдонда турғазиб қсйиб, уларга икки йслдан бирини танлашни айтди. А слдирилиш ёки бутларга ибодат қилиб, қурбонлик қилиш. Майдонга келтирилганлардан баъзилари ҳаётларини ксзлари қиймас, слдирилишдан қсрқар сдилар. Улар шу сабабли ҳақ динларидан қайтдилар. Баъзилар Аллоҳдан бошқага ибодат қилишдан бош тортар ва қатл қилинар сдилар. Буни ксрган иймон аҳлидан бслган мустаҳкам иродали кишилар ичида ихтиёрий равишда келиб, сзларини азоб ва слимга топширадиганлари ҳам бслар сди. Улар слдирилиб, таналари бслакларга ажратилар, кейин шаҳарнинг ҳамма ёқдаги деворларига, дарвозаларига осиб қсйилар сди...
Аҳли иймон устидаги фитна мана шундай тарзда кучайиб, оғирлашиб бораверди. Шаҳардаги мсминларнинг ичларида бир гуруҳ ёш йигитлар ҳам бор сдилар. Улар бу қирғинлардан қаттиқ хафа бслганларидан ранглари сарғайиб, баданлари ориқлаб борар сди. Улар сширинча намоз, рсза, садақа, зикр-тасбеҳ, тазарруъ ва йиғилар билан Аллоҳга илтижо қилиб ҳаёт кечириб борардилар. Улар ёш ва озод йигитлар бслиб, А ум давлатининг мансабдор ва обрсли кишиларининг фарзандлари сдилар.
* Бундан кейин қавс ичида келганда Табарийни (Т), Қуртубийни (К), Бағавийни (Б), Ибн Касирни (И), Жалолайнни (Ж), Саъдийни (С) деб ксрсатамиз.
(Давоми кейинги суҳбатда)
-
نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نبَأَهُم بِالْحَق إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُواْ بِرَبهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى * وَرَبَطْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ إِذْ قَامُواْ فَقَالُواْ رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ لَن نَّدْعُوَاْ مِن دُونِهِ إِلـهاً لَّقَدْ قُلْنَا إِذاً شَطَطاً *
"Биз сизга уларнинг хабарини ҳаққонист ила ссйлаб берурмиз. Дарҳақиқат, улар А аббиларига иймон келтирган ва Биз уларнинг ҳидостларини зиёда қилган йигитлардир. Биз уларнинг қалбларини қувватлантириб қсйдик, шундан улар туриб айтдиларки, Бизнинг А аббимиз осмонлар ва Ернинг А аббисидир, биз Ундан сзгага асло ибодат қилмасмиз! Акс ҳолда биз ноҳақ ссзни айтган бслиб қоламиз".
(Каҳф сураси, 13, 14-остлар).
* * *
-
Ҳамма замонларда ҳам кофир ва золимлар иймон аҳлига қарши бор кучлари билан курашиб келганлар. Аммо хайрли оқибат, ҳусни хотима сабрли мсмин-мусулмонларга насиб бслган.
Асҳоби каҳф қиссаси муфассир Табарий келтирган ривостларга ксра қуйидагича давом стади. А ум подшоси Дақёнус барча фуқароларни ботил худоларга сиғинишга мажбурлашда давом стар скан, шаҳардаги мсминлар орасида подшоҳнинг сқин кишиларидан саналган бир гуруҳ йигитлар ҳам бслиб, улар кечасию кундузи сширин ҳолатда Аллоҳга ибодат қилар сдилар. Аллоҳдан ёрдам ва нусрат ссрардилар. Дақёнуснинг шаҳарга киргани, одамларни йиғиб, санамларга қурбонлик қилишга буюрганини сшитиб, улар: "Ай Аллоҳ, Сен осмонлар ва Ернинг А аббисисан, биз Сендан сзга ҳеч кимга ибодат қилмаймиз, акс ҳолда ноҳақ ссзни айтган бслиб қоламиз. Мсмин бандаларингдан бу фитнани Ўзинг кстаргин, бу балони даф стгин, токи улар Сенга ошкора ибодат қиладиган бслсинлар", деб дуо қилар сдилар. Йигитлар мана шундай ҳолатда давом стар сканлар, кофир айғоқчилар уларнинг ибодат қилаётган ерларини топиб бордилар. Йигитлар сса сз ибодатларида давом стардилар. Айғоқчилар ёшларнинг ссзларини сшитиб, қилаётган ибодатларини ксриб, бунинг хабарини Дақёнусга етказдилар. Лодшоҳга бориб дедиларки, "Одамлар сизнинг худоларингизга қурбонлик қилиш учун жамланиб турган пайтларида сизнинг сқинларингиздан бслган бир тсп ёшлар ибодатга келмасдан сизни масхаралаб стирибдилар. Устингиздан куласптилар. Улар Исо ибн Марсмнинг тарафдорларига қсшилиб, бирга намоз сқисптилар. Уларнинг сизнинг мамлакатингизда бсла туриб, шу ишларни қилишларига йсл қсйиб берасизми?!"
-
Дақёнус бу хабардан ғазабланиб кетди ва йигитларни олиб келтирди. У: "Аима учун сизлар бу ёққа ибодатга келиб, шаҳар аҳолисига намуна бслмасдан бошқага ибодат қиласпсизлар?" - деди. Шунда мсминларни сссётган, ҳамма ундан сзини олиб қочиб сширинаётган золим подшоҳнинг олдида турган бу йигитларга Аллоҳнинг Ўзи жасорат ва шижоат ато қилди. Аллоҳ айтади: "Биз уларнинг қалбларини қувватлантириб қсйдик, шундан улар туриб айтдиларки, Бизнинг А аббимиз осмонлар ва Ернинг А аббисидир, биз Ундан сзгага асло ибодат қилмасмиз!" (14-ост). Йигитлар подшоҳга: "Бизнинг Илоҳимиз шундай Зотки, Унинг буюклиги Ер ва осмонларни тслғазади. Биз Ундан бошқа худога асло ибодат қилмаймиз. Сен бизга буюраётган бу нарсаларга ҳеч ҳам сиғинмаймиз. Биз фақат А аббимиз Аллоҳгагина ибодат қиламиз. Унга ҳамдлар, такбирлар, тасбеҳлар, сано ва мақтовлар бслсин! Унгагина ибодат қиламиз, Ундангина нажот ва схшилик кутамиз. Биз сзимизни сзимиз шайтонларга қул қилиб қсймаймиз. Сенинг айтганингни қилмаймиз. Бизни нима қилсанг қилавер", дедилар. Шундан кейин подшоҳ уларнинг устларидаги обрсли шахслар кисдиган кийимларини ечиб олди. Сснгра дедики, "Демак, сизлар қиладиган ишларингни қилиб, шу йслга стиб бслган скансизлар, унда мен сизларни мамлакатим фуқаролигидан ва сзимнинг сқин кишиларим бслишдан маҳрум қиламан! Сенларни албатта жазолайман! Мен ҳозироқ азоб беришим мумкин сди, аммо сенларнинг ҳали ёш сканлигинг мени тсхтатиб турибди. Мен сенларга бир оз муҳлат бераман. Шу вақт ичида бир сйлаб оларсанлар, ақлларингни ишлатарсанлар", деди ва уларни чиқариб юборди. Дақёнус шундан кейин қсшни шаҳар аҳолисини ибодат қилдириш учун жснаб кетди.
-
Йигитлар йиғилишиб маслаҳатлашдилар ва бир қарорга келдилар. Улар бир-бирларига: "Агар сизлар улардан ва уларнинг Аллоҳдан бошқага қилаётган ибодатларидан юз сгирган скансизлар, снди ғорга кириб, сширининглар. А аббингиз сизлар учун Ўз раҳматини ёсди ва ишларингизда ёрдам ато қилади", - дедилар. (16-ост). "...Аегаки, кофирларга қарши жанг қилишга йигитларнинг имконистлари йсқ сди. Улар бошқа динда сканлар, уларнинг ораларида сшашнинг иложи ҳам қолмаган сди". (С). Сснг ҳар бирлари сз уйларидан оталарининг молларидан бир оздан маблағ олишди ва бир қисмини садақа қилишди, бир қисмига озиқ-овқат сотиб олишди. Кейин шаҳар ташқарисидаги тоққа қараб йсл олишди. Улар тоғдаги бир ғорга кириб сшириндилар ва у ерда фақат Аллоҳга ибодат қилиш, Унинг розилигини ссраш билан машғул бслдилар. Бу дунё ҳаётидан ксра Охиратни, шаҳардаги шоҳона қасрларидан тоғу тошлар орасидаги ғорни афзал билдилар. Улар агар Дақёнус сна шаҳарга келса, қайтиб унинг олдига борамиз, унга сна сз ссзимизни айтамиз, кейин у бизни нима қилса қилади, унгача А аббимизга хотиржам ибодат қиламиз деб маслаҳатлашган сдилар.
-
Йигитларнинг бирлари вақти-вақти билан сширинча шаҳарга тушиб, булар учун озиқ-овқат сотиб олиб келар сди. У шаҳарга кирганда одамлар билиб қолмасин учун тиланчилар каби кийиниб олар сди. Бозордан егулик сотиб олиш билан бирга шаҳардаги гап-ссзлар ва воқеалардан хабардор бслар, кейин сшитган-билганларини биродарларига етказиб турар сди.
Бир куни шаҳарга сна золим Дақёнус келди. Ўз одати бсйича шаҳар катталарига буюриб, сна аҳолини бир ерга тсплашни ва худоларга қурбонликлар ссйдириб, ибодат қилдиришни тайинлади. Иймонли кишилар бундан қаттиқ безовта бслдилар. Қочганлар қочдилар. Бекинганлар бекиндилар. Лодшоҳнинг миршаб ва айғоқчилари ҳамма ерларни текшира бошлади. Бу пайтда озиқ-овқат олиб келадиган йигит шаҳарда сди. Шум хабарни сшитгач, тез ортига қайтиб кетди ва бслаётган воқеаларни дсстларига айтиб берди. Улар бу хабардан қатттиқ хафа бслдилар ва Аллоҳга қаттиқрок ёлборишга бошладилар. Унга тазарруълар билан ибодат қилдилар. Улар ксзларидан ёшлар тскиб, бслаётган фитналардан қутқаришини ссраб, Аллоҳга дуолар қилардилар. Улар мана шу ҳолатда узоқ ибодат қилиб, кейин бир маҳал уйқуга кетдилар. Уларга сргашиб келган, ғорнинг оғзида ётган итлари ҳам улар каби ухлаб қолди. Шу билан улар қайтиб уйғонмадилар. Аллоҳ уларни мана шу ҳолатда ниҳостда узоқ йиллар ухлатиб қсйди. Улар 309 йил ухладилар.
-
Шаҳарда сса Дақёнус бу йигитларни қидиртира бошлади. Аммо уларни ҳеч ким топа олмади. Лодшоҳ агар улар келиб тавба қилса, мен уларни кечираман, азобга тортмайман, деди. Шаҳарнинг катталари подшоҳга: "Улар сизнинг раҳм қилишингизга арзимайди. Улар фожирлар, исёнчилар, золимлар ва жиностчилардир. Сиз уларга муҳлат бердингиз, аммо улар тавба қилмадилар. Шаҳарда пулларини сочиб гуноҳ ишларни қилиб юравердилар. Сизнинг келишингизни сшитиб қочиб кетдилар. Уларнинг ота-оналаридан сғилларини топиб беришни талаб қилинг", дейишди. Лодшо йигитларнинг ота-оналарини келтириб уларни слдириш билан қсрқитгандан сснг улар айтишдики, "Биз сизга итоатдамиз, худоларингизга ибодат қиламиз. Бизни у срамасларни деб слдирманг. Улар бизнинг пулларимизни олиб қочиб кетдилар. Улар фалон-фалон ердаги тоғда, фалон ғорга бекинган", деб айтдилар. Лодшо сз аскарлари билан сша тоққа қараб йсл олди. Бироқ, унинг одамлари ғорга кириб ҳеч кимни топа олмадилар. Аллоҳнинг иродаси билан ухлаб ётган йигитларни улар ксрмай чиқиб кетдилар...
-
Лодшоҳ хонадонида иймонини сшириб юрган сна икки мсмин бор сди. Уларнинг икковлари ҳеч кимга билдирмасдан бу йигитларнинг исмлари ва воқеаларини бир тош лавҳага битдилар-да, ғорнинг оғзига олиб бориб сшириб жойлаштирдилар. Шосдки келажак замонлар учун бу бир ёдгорлик бслар деб умид стдилар.
Дарҳақиқат, Аллоҳ бу ҳодисанинг ва ушбу иймонли йигитларнинг келажак авлодларга ибрат бслишларини хоҳлаган сди. Орадан неча замонлар стди. Ажали етиб Дақёнус ҳалок бслди. Ундан кейин ҳам қанча подшоҳлар келиб-кетди. Йигитлар сса ҳеч нарса билмасдан уйқуларида давом стардилар. Аллоҳ бу ёшларнинг воқеалари Охират ҳақ сканига, слгандан сснг тирилиш борлигига ҳужжат бслишини ирода қилган сди. Орадан юзлаб йиллар стса ҳамки, ҳали ҳам одамлар орасида ғорга кириб ғойиб бслган солиҳ йигитлар ҳақидаги ҳикос тилдан-тилга стиб давом стиб келар сди. Дарҳақиқат, одамлар золим кофир подшоҳлардан қутулганларига шукр қиладилар. Уларни лаънатлар билан сслайдилар. Шунингдек, мсмин ва солиҳ инсонларни ссдан чиқармайдилар. Ана шундай замонлар сзгарган кунларнинг бирида Аллоҳ Асҳоби каҳфни уйқудан турғизди: "Кейин уларни уйғотдик, токи, қани ксрайлик-чи, икки гуруҳнинг қайси бири уларнинг ғорда бслган вақтларини аниқроқ биларкинлар". (12-ост). Бу икки гуруҳнинг бири Асҳоби каҳфнинг сзлари, иккинчи гуруҳ сса шаҳар аҳолиси сдилар. (Қ). Баъзилар сса бу икки гуруҳдан мурод слгандан сснг тирилиш ҳақида баҳслашаётган мсминлар ва кофирлар гуруҳи сди дейишган.
-
Асҳоби каҳф уйғониб, бир-бирларидан қанча ухладик деб ссрадилар. Бир кун ёки ундан камроқ ухладик шекилли дейишди. "Уларнинг ғорда қанча қолиб кетганларини аниқлаш орқали ҳисоб юритишнинг аҳамисти, Аллоҳ таолонинг қудрати, ҳикмати ва раҳмати намоён бслади. Агар улар уйқуларида давом ставерганларида, уларнинг қиссаларидан бу айтилган нарсаларнинг биронтаси ҳам маълум бслмай қолиб кетар сди". (С).
Йигитлар уйғониб, ёнларидаги пулларига озиқ-овқат олиб келиш учун шерикларини сна шаҳарга юборишди. Шаҳарга кетаётган йигитга сҳтиёт бслишни, ҳеч ким сезмаслиги лозимлигини, акс ҳолда золимлар буларни диндан чиқаришга ҳаракат қилишини айтиб огоҳлантирдилар. Йигит шаҳарга кириб борар скан, ҳамма нарса сзгариб кетган, уйларнинг ксриниши, одамларнинг қиёфалари сзгача... У ҳеч нимани тушунмайди. Ўзига бирор касаллик етганми деб қсрқади. Кейин тезроқ кета қолай бу ердан деб шошилиб бозорга киради. Овқат сотаётган одамга қслидаги пулни беради. Сотувчи пулни ксриб, бу қаернинг пули, сен қаерликсан, деб ссрайди. Йигитнинг жавобларини сшитиб, бу ё ақлдан озган ёки бирор хазина топиб олган, деб сйлайди. Бу воқеа шаҳарга тарқалади. Иш шов-шувга айланиб, подшоҳликка етиб боради. Бу пайтда юртнинг подшоси мусулмонлардан сди. Орадан қанча вақт стган бслса ҳамки, одамлар йигитларнинг қиссаларини ёддан чиқармаган сдилар. Охири ҳақиқат маълум бслади. Одамлар подшоҳларига сргашиб, ҳайрат билан ғорга қараб борадилар. Йигит одамлардан олдинроқ ғорга кириб биродарларини огоҳлантирмоқчи бслади. "Шундай қилиб одамларга уларни ксрсатдик, токи билсинлар Аллоҳнинг ваъдаси ҳақ ва Қиёматнинг келишида ҳеч бир шубҳа йсқдир..." (21-ост).
-
Аллоҳ бу воқеа орқали Ўзининг дсстларини ҳеч кимнинг хаёлига келмайдиган кароматлар билан сийлаши ва асрашини ксрсатади. Кофир-мушриклар иймонсизларни ҳурматлаб, Аллоҳнинг дсстларини хорламоқчи бслдилар. Аммо Аллоҳ дунёнинг вақтинчалик иззати ва мартабасидан ксра иймонни сақлаш йслида тоғу тош ва ғорни афзал билган ростгсй йигитларнинг иззат-икромларини икки дунёда мукаммал қилди. Уларни тоғ бағрида, ғорнинг қсйнида кофирларнинг қсли етмайдиган ерда саломат сақлади. Аллоҳнинг ибодатига сгилган баданларини на ерга ва на ваҳшийларга ем қилди. Аа ҳашаротларга талатди. Аксинча орадан уч юз йил стгач, уларга сна бир марта дунё юзини ксрсатди ва инсонлар учун ибрат ва ажойиб қиссага айлантирди. Анди бу қисса то Қиёмат келгунига қадар иймонларга қувват, қалбларга умидбахш, қулоқларга ёқимли муборак қисса бслиб қолди. Тилларда тиловат қилинадиган Қуръонга айланди
-
قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاَتِهِمْ خَاشِعُونَ * وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ ٱللَّغْوِ مُّعْرِضُونَ * وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَـاةِ فَاعِلُونَ * وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ * إِلاَّ عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ * فَمَنِ ابْتَغَى وَرَآءَ ذلِكَ فَأُوْلَـئِكَ هُمُ الْعَادُونَ *
"Мсминлар шубҳасиз нажот топдилар. Улар намозларида хокисорлик билан турувчилардир. Улар беҳуда ишлардан юз сгирувчилардир. Улар закотни бажо қилувчилардир. Улар "фарж"ларини сақлагувчилардир, илло сзларининг жуфтлари ва чсрилари бундан мустасно. Чунки улар маломат қилинувчи кишилар смасдирлар. Кимки, булардан бошқани истайдиган бслса, ундай кимсалар ҳаддан ошувчилардир".
(Муъминун сураси, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7-остлар).
* * *
-
Муъминун сурасининг дастлабки сн ости Аллоҳ таолодан биз мсмин бандалар учун хушхабар ҳамда бахт-саодат йслига тарғиб ва тавсисдир. "Банда сзини ва бошқаларни мана шу остга солиштириб текшириб ксрсин. Шунда у сзида ва бошқаларда иймондан нималар борлигини билиб олади. Унинг зиёдаси ва нуқсонини, оз ёки ксплигини ксради". (С).
Аллоҳ айтади: "Мсминлар шубҳасиз нажот топдилар". Яъни, мсминлар шубҳасиз, ғалаба қозондилар, саодатга етишдилар, муваффақистга сришдилар. Улар Аллоҳга иймон келтириб, слчиларни тасдиқлаган мсминларнинг мақсад қиладиган барча нарсаларини қслга киритдилар. Уларнинг сифатлари мана будир:
"Улар намозларида хокисорлик билан турувчилардир". Аамозда хокисорлик ("хушуъ") билан туриш дегани бу Аллоҳнинг сқин сканини ҳис қилган ҳолда қалбни Унинг ҳузурида холис қилиб туришдир. Шунда қалб тин олади, банданинг руҳини осойишталик сгаллайди, жасад ҳаракатлари тинчланади, атрофга назар солишлари камасди. Банда намознинг бошидан охиригача нима сқиётгани ва нима ҳаракат қилаётганини хаёлига келтириб, Аллоҳнинг ҳузурида сзини одоб билан тутади. Мана шу билан васвасалар ва ёмон фикр-хаёллар даф бслади. Мана шу намознинг руҳидир ва намоздан мақсад шунда ҳосил бслади. Бандага намоздан савоби ёзиладигани шудир. "Хушуъ" ва ҳузури қалб бслмаган намоз гарчи жоиз ва савоб берилиши мумкин деб айтилса-да, лекин унга бериладиган савоб қалб шу намоздан қанчасини идрок стган бслса, сшанга сраша бслади. (С).
-
"Муҳаммад ибн Сийриндан ривост қилинади. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам намоз сқиганларида осмонга қараб қсср сдилар. Шунда мана шу ост нозил бслди. Шундан кейин у киши назарларини сажда қиладиган ерга қаратиб турадиган бслдилар... Муфассирлар бу ерда "хушуъ"дан мурод нима скани ҳақида турли фикрларни айтишган. Баъзилар, бу намозда бадан аъзоларининг ҳаракатсиз туришидир, деганлар". (Т).
Муфассирлар имоми Табарий саҳобалар ва Лайғамбаримизнинг Ислом аввалида намозни ён-атрофга қараб-қараб ҳам сқишганини, бу ост нозил бслгандан кейин сса фақат ерга, саждагоҳга қараб сқийдиган бслишганини ривост қиладилар. Бунинг сснггидан "хушуъ"нинг бошқа маъноларини баён стадилар.
"Бошқалар сса бу сринда хавф-қсрқув назарда тутилган, дедилар. ..."Улар намозларида "хушуъ" билан турувчилардир" - дегани улар қсрқиб турадилар деганидир...
-
Биз бундан аввалда стган ёзувларимизда "хушуъ" хокисорлик, бсйсуниш сканини баён қилганмиз. ...Модомики, ақл билан қаралганда ҳам, нақлга қаралганда ҳам Аллоҳ таоло Ўзининг бу калимадан ирода қилган нарсасини муайсн бир маънога чеклаб қсймаган скан, бундан маълум бсладики, бунинг маъноси умумни ифода қилади. Шундай скан, каломнинг таъвили аввал тавсифлаганимдек, мана бундай бслади: "Улар шундай кишиларки, Аллоҳ уларга вожиб қилган фарзлар ва ибодатларни давомли равишда бажо қилиб, намозларида сзларини Аллоҳга хор тутиб турадилар". Агар банда намозда сзини Аллоҳ учун хор тутиб турса, унинг бсйсунишдаги хокисорлиги аъзойи баданининг қимирламасдан туришида, фарзини бажо қилиш билан машғуллигида, намозда тарк қилишга буюрилган нарсаларни тарк стишида ксриниб туради". (Т).
"Улар беҳуда ишлардан юз сгирувчилардир". "Лағв" унда схшилик ҳам, фойда ҳам бслмаган ссздир... Агар улар беҳуда ссзлардан юз сгирган сканлар, ҳаромдан юз сгиришлари аниқдир. Агар банда тилига кучи етиб, уни фақат схши ишларга ишлатишнинг уддасидан чиқа олса, у сз ишига сзи сгалик қила олади. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Муоз ибн Жабалга насиҳат қилган пайтларида: "Мана шуларнинг ҳаммасини қслга киритишнинг йслини айтиб берайми?" - деган сдилар. Муоз: Ҳа айтиб беринг, дедилар. А асулуллоҳ сзларининг тилларига ишора килдилар ва "мана буни тийгин" дедилар.
-
Демак, мсминларнинг чиройли сифатларидан бири - улар сз тилларини беҳуда ва ҳаром ссзлардан тийиб олган бсладилар.
Абу Умома разисллоҳу анҳудан ривост қилинади. Аабий соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: "Ҳаё ва камгаплик иймондан икки шохчадир. Устсизлик ва сергаплик нифоқдан икки шохчадир". (Термизий, Ҳоким, Аҳмад).
Мсминнинг иймони уни ҳамиша Аллоҳдан ва одамлардан ҳаё қилиб туришга мажбур қилади. Шундан у хунук ишларни қилишдан, ёқимсиз ссзларни гапиришдан сзини тисди. Ўйламасдан ссйламайди. Оғзига келганини гапириб юборавериш сса нифоқ аломатидир. Чунки мунофиқлар сзларини асосан ссз билан ушлаб турадилар. Гапбозлик ва маҳмадоналик билан кун ксрадилар. Ўзларининг иймонлари йсқ сканини ссз билан сшириб кетадилар. Мсмин одамнинг сса қалби билан зоҳири бир хил бслади. Унинг ссз билан сзини сраб-чирмаб бекитишга сҳтиёжи йсқ. Мсмин беҳуда ссзлар ва ишларнинг срнига керакли ва фойдали ссзни айтиб, гапни қисқа қилади-да, сз ишига равона бслади. Ўзини ҳақ қилиб ксрсатиш учун беҳуда гап талашиб вақтни исроф қилмайди.
-
Керагидан ортиқча фасоҳатли ва чиройли гапираман деб сзини овора қилиш хам тсғри смас. Мсмин учун қисқа, содда, рост ва тушунарли қилиб гапиришнинг сзи кифос бслади. Ўзини гапга чечан қилиб ксрсатиш, ҳар қандай баҳсда ютиб чиқаётганидан хурсанд бслиб юриш мсминнинг орзуси бслмаслиги керак. Аммо кофир-мунофиқлар билан Аллоҳнинг динини ҳимос қилиш устида мунозара юритиш, уларни мағлуб стишга ҳаракат қилиш бошқа нарса. Мсминлар сз кучларини қаерга сарфлаш кераклигини, Аллоҳ берган қобилист, илм ва ақл-заковатни қандай ишлатиш лозимлигини схши ажратишлари зарур.
"Улар закотни бажо қилувчилардир". Яъни, улар молларнинг турли хил навларидан закот чиқариб, сзларининг нафсларини ёмон хулқлардан, нолойиқ амаллардан тозалайдилар... Улар намозни "хушуъ" билан сқиш орқали Холиқнинг ибодатини ҳам чиройли суратда адо стдилар, закотни бажо килиш билан халқларга ҳам схшилик қилдилар.
-
"Улар "фарж"ларини" (авратларини) зинодан "сақлагувчилардир". Сақлаш мукаммал бслиши учун улар назар солиш, ушлаш каби ҳаромга олиб борувчи воситалардан ҳам узоқ бслдилар. Улар "фаржларини" ҳар қандай кишидан сақладилар". "Кимки, булардан" съни аёл ва чсрилардан "бошқани истайдиган бслса, ундай кимсалар ҳаддан ошувчилардир". Бундайлар Аллоҳ ҳалол қилган нарсалардан У ҳаром қилган нарсалар томонга тажовуз қиладиган, Аллоҳнинг чегараларини бузишдан тап тортмайдиган кимсалардир. Бу остнинг умумий маъносидан "мутъа" (вақтинчалик) никоҳ ҳаром скани англашилади. (С).
Ибн Касир айтадилар: "Имом Шофеий ва у кишининг фикрига қсшилганлар "истимно"нинг (қсл билан сунъий равишда маний келтириш) ҳаром сканига мана шу остни далил қилиб келтиришган. У киши айтганларки, бу иш остдаги икки қисмдан ташқаридадир".
-
Шундай қилиб, биз ҳозир ксриб стган 7 та остда мсминларнинг бу дунёда муваффақистларга сришиб, Охиратда нажот топишларига сабаб бсладиган тсртта сифат зикр стилди. Бу сифатлар намозни хокисорлик билан адо стиш, беҳуда ссз ва ишлардан узоқ юриш, тилни жиловлаб олиш, қодир бслса, закотни чиройли адо стиш, нафсни тийиб, авратни ҳаром ва шубҳалардан сақлашдан иборатдир.
Бу остлардан кейин келадиган 4 та остда сна учта сифат баён қилинади. Улар омонатдорлик, аҳдга вафо қилиш ва намозларни сз вақтида доимий сқиб юришдир.
Дарҳақиқат, бу айтилган ишлар инсонлар ҳаётида муҳим аҳамистга сга. Аллоҳ белгилаб берган мезонга тслиқ риос қилинмаётган ерлардаги мсминларнинг ҳаётларида бслиб стаётган нохуш воқеалар, сзаро муносабатлардаги салбий ксринишлар бизга етарли танбеҳ бслиши керак.
Аллоҳ барчамизни иймондек улуғ шарафни оқлашимизни, шунга лойиқ инсонлар бслишимизни насиб ва осон қилсин. Мсминликнинг ҳар икки дунёдаги самараси ва мукофотини олишга мусссар бслайлик.
-
وَالَّذِينَ هُمْ لأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ * وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ * أُوْلَـئِكَ هُمُ الْوَارِثُونَ * الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ *
"Улар омонатлари ва аҳдларига риос қилувчилардир. Улар намозларини муҳофаза стувчилардир. Ана сшалар, сшалар Фирдавсни мерос қилиб оладиган ворислардир! Улар сша ерда абадий қолувчилардир".
(Муъминун сураси, 8, 9, 10, 11-остлар).
* * *
-
Омонатдорлик, вафо, намозни сз вақтида сқиш бир-бирига чамбарчас боғлиқ сифатлар бслиб, булар мусулмонларнинг ҳаётларини тартибга солиб туради. Шу уч неъмат бслмаган ерда сзаро ишонч ҳам, меҳр-оқибат ҳам, демак, бахт ҳам бслмайди.
Инсонни сратган Зот унинг ҳаёти ва бахт-саодати учун нималар зарурлигини ҳам Ўзи билган ва бандаларига шу нарсаларни ато қилган. Омонатдорлик, вафо, намозни сз вақтида сқиш бахт истаган ва бошқаларнинг бахтига сабаб бслишни нист қилган ҳар бир инсон сзида пайдо қилишга интилиши зарур бслган неъматлардир. Зеро, булар иймон дарахтининг снг қиммат ва снг гсзал мевалари ҳисобланади. Одамзот бу дунёда мана шу омонатдорлик, вафо ва намоз туфайли мақсадга сришади, нажот топади.
Агар инсонлар омонатдор, бир-бирларига вафодор бслмасалар ёки фараз қилайлик, бу сифатлар бу дунёдан кстарилиб кетгудек бслса, бундан ортиқ даҳшат бслмайди. Чунки бунда одамзот бир-бирини ғажишга тайёр гала-гала ваҳший ҳайвонларга айланиб кетади. Дарвоқе, Қиёмат ҳам ана шундай пайтда содир бслади.
-
Қиёматдан, оқибатдан, ҳисоб-китобдан қсрққан инсонлар албатта мсмин бсладилар. Мсминлик сса ажойиб-ажойиб неъматларнинг, ниҳостда ноёб хислатларнинг дунёга келишига сабаб бслади.
Аллоҳ таоло Муъминун сурасида мсмин бандаларнинг сифатларини баён қилишда давом стиб шундай дейди: "Улар омонатлари ва аҳдларига риос қилувчилардир".
Бу остга муҳтарам уламоларимиз ёзган шарҳлар, жумладан қуйидагилардан иборат:
"Зикри олий Зот айтадики, улар (мсминлар) шундай кишиларки, устларига қсйилган омонатларига ва одамлар билан тузган аҳд-шартномаларига риос қилувчилар, уларни сақловчилардир". (Т).
"Омонат ва аҳд дин ва дунё ишидан хоҳ ссз бслсин, хоҳ иш бслсин, инсоннинг зиммасига юклатилган барча вазифаларни сзида жамлайди. Бу одамлар билан бсладиган муносабатлар, келишувлар ва бошқа нарсаларни ҳам сз ичига олади. Булардан мақсад шу нарсаларни ҳимос қилиш ва амалга оширишдир. Омонат аҳддан ксра кенгроқ маъноларни билдиради. Аҳд омонатнинг ичига киради..." (Қ).
-
"Бас, Аллоҳ бандасига вожиб қилган жамики нарсалар омонатдир. Уларни сақлаш, съни мукаммал бажариш бандага вожибдир. Шунингдек, бунинг доирасига одамларнинг омонатлари, масалан, пул-буюмлар, сир-асрорлар ва бошқа омонатлар ҳам киради. Бас, бандага шу икки ишнинг риоссини қилиш, икки омонатни адо стиш вожиб бслади. Шунингдек, (остдаги) аҳд мсминлар билан бандалар орасидаги аҳдни ҳам сз ичига олади. Бу банда сз устига оладиган мажбуристлар, тузадиган шартномалардир. Демак, инсон уларга риос стиши, вафо қилиши лозим. Бепарво бслиши, сътиборсиз ташлаб қсйиши ҳаромдир". (С).
"Улар мунофиқларнинг сифатларидан йироқ бсладилар. Мунофиқлар ҳақида А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтганлар: "Мунофиқнинг аломати учтадир: ссзласа ёлғон ссзлайди, ваъда қилса хилоф қилади, омонат қсйилса хиёнат қилади". (И).
Аҳдга вафо қилишнинг муҳим амал скани мана бу остда ҳам баён қилинган:
"Ай иймон келтирган инсонлар, келишув-битимларга вафо қилинглар..." (Моида сураси, 1-ост).
Табарий бу ердаги "ақд" - битимдан мурод ҳамма уламолар наздида аҳддир, дейдилар.
Саъдий ёзадилар: "Бу Аллоҳ таолодан мсмин бандалар учун иймон тақозо қиладиган ишларни бажо қилишларига, съни келишув-битимларга вафо қилишларига бслган амрдир..."
-
Шу сринда таъкидлаб стиш лозимки, остда айтилаётган аҳд, ваъда, битим деганда биринчи галда қоғозларга ёзиладиган ёки гувоҳлар ҳузурида тузиладиган битимлар тушунилади. Шу билан бир қаторда бу остдаги аҳднинг доирасига бошқача шаклдаги муносабатлар ҳам киради. Масалан, ҳаётда оғзаки келишувлар, ваъдалашувлар бслади. Шунингдек, қоғозга умуман ёзилмайдиган, ҳатто оғзаки равишда ҳам ваъдалашилмайдиган муносабатлар ҳам борки, улар ҳам шу остда айтилаётган, бажарилиши шарт бслган аҳддандир. Жумладан, одамгарчилик, биродарлик муносабатлари ана шундай сз-сзидан амал қилинаверадиган аҳддир. Бироқ, баъзи кишилар мусулмонларнинг манфаати ксндаланг бслиб қолган сринларда бирор хизмат чиқиб қолса, қслларидан кела туриб ҳам устларидаги мсминлик масъулистини ҳис қилмайдилар. Борди-ю, сша сринда аҳдга вафо қилиш ҳақида ссз очилиб қолса, улар: "Мен ҳеч кимга аҳд, ссз бермаганман, ҳеч кимдан хизмат, ёрдам қарзим йсқ", деб айтишлари табиий. Ҳолбуки, Аллоҳга иймон келтириш билан инсон сз устига маълум вазифаларни олган бслади. "Ай иймон келтирган инсонлар, келишув-битимларга вафо қилинглар..." (Моида сураси, 1-ост) деган остга Саъдий раҳимаҳуллоҳнинг ёзган тафсирлари бу ссзнинг исботидир. У киши остдаги келишув, битим инсонлар сртасидаги ҳамма муомалотларни, жумладан ота-она ва қариндошларга схшилик қилиш, улардан узилишиб кетмаслик вазифасини ҳам сз ичига қамраб олишини баён қиладилар. Маълумки, ҳеч қачон ота-она ёки қариндошлар билан келишув имзоланмайди, оғзаки аҳд-ваъда ҳам олинмайди. Аммо уларнинг ҳақларини адо стиш бошқа ост-ҳадислар қаторида бу ост билан ҳам фарз бслади. Саъдийнинг ссзларидаги снг муҳим нуқта мана бу ерда: "Бу буйруқ Аллоҳ "Албатта мсминларгина бир-бирларига биродардирлар" - (Ҳужурот сураси, 10-ост) деган ссзи билан мусулмонлар орасида тузиб қсйган битимга амал қилишни, уларнинг ҳуқуқларини адо стишни ҳам сз ичига олади. Бу ҳақ устида бир-бирларига ёрдам бериш, ҳамкорлик қилиш, мусулмонлар орасини бирлаштириш, узилишиб кетмасликни назарда тутади".
-
Демак, "Албатта мсминларгина бир-бирларига биродардирлар", деган ост биз мсминлар учун Аллоҳ тузиб берган битим скан. Бас, снди кимки сзини мсмин деб билса, бу битимни ссзсиз қабул қилади. Кимки Аллоҳга иймон келтирган бслса, "Ай иймон келтирган инсонлар, келишув-битимларга вафо қилинглар..." - деган остга амал қилади ва мусулмонларни бир-бирларига мададкор бслишга чақиради. Ўзи бошқаларга намуна бслади. Мана шу Аллоҳга берган аҳдига вафо қилиш ҳисобланади.
Шундан келиб чиқиб, одамларнинг ичларида Ислом ва мусулмонларнинг хизматига бел боғлаган инсонлар бсладилар. Ҳеч ким томонидан мажбурланмасалар-да, сзлари масъулист сезиб ва Аллоҳ ваъда қилган улкан савобларни умид стган ҳолда машаққатли юмушларни сз зиммаларига оладилар. Бу ҳам Аллоҳ билан аҳдлашишдир. Яъни, бир томон хизмат қилади, иккинчи томон савоб беради. Бинобарин, узрсиз равишда бу ишларга сусткашлик қилиш гуноҳ бслади. Баъзи одам бир ишни бошлашга бошлаб қссди-да, кейин жамоат олдида ҳеч қандай масъулистни бсйнига олмай "сркин" юрган одамларни ксрганда уларнинг юришига ҳавас қилиб қолади. Ҳолбуки, бу инсон бошқаларга насиб бслмаган шарафли ишга қсл урган сди. Унга бошқаларга берилмайдиган бениҳос ажр-савоблар тайёрлаб қсйилган сди. Анди у сзини сзи ана шу схшиликлардан маҳрум қилиб қсймаслиги керак. "Аркин" бслиб юриш сса ҳавас қилишга арзийдиган иш смас. Умид стамизки, биз срганган ости карималар бу борадаги камчиликларимизнинг бартараф бслишига ёрдам беради.
-
Омонатдорлик ва аҳдига вафо қилиш ҳақидаги таълимотлардан сснг А аббимиз мсминликнинг сна бир муҳим сифати - намозларни сз вақтида адо стиш ҳақида хабар берди: "Улар намозларини муҳофаза қилувчилардир". Табарий айтадилар: "Яъни, мсминлар намоз вақтларини муҳофаза қиладилар. Ўтказиб юбормайдилар. То намоз қазо бсладиган вақтгача бошқа ишлар билан машғул бслиб стирмайдилар".
"Аамозларни муҳофаза қилиш дегани уларни бажо қилиш учун, аввалги вақтида адо стиш учун шошилиш, рукуъ-сужудларини мукаммал бажаришдир". (Қ).
Ибн Масъуд айтадилар: "Мен А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ссрадим: Ай А асулуллоҳ, қайси амал Аллоҳга маҳбуброқ? У киши дедилар: "Аамозни сз вақтида сқиш". Мен дедим: Кейин-чи? У киши дедилар: "Ота-онага схшилик қилиш". Мен дедим: Ундан кейин-чи? У киши айтдилар: "Аллоҳ йслида жиҳод қилиш". (Бухорий ва Муслим).
-
"Улар намозларини муҳофаза қилувчилардир". "Яъни, улар намозларини сз вақтида, қоидаларига риос қилган ҳолда, шартлари ва рукнлари билан давомли суратда бажо қиладилар. Шундай қилиб Аллоҳ мсминларни "хушуъ" билан намоз сқиш ва уни доимий равишда бажариб юриш сифати билан мадҳ стди. Чунки намоз икки нарса билан мукаммал бслади. Демак, кимки намозни доимий равишда, аммо "хушуъ"сиз сқиса ёки доимий смас, баъзи-баъзида лекин "хушуъ" билан сқиб юрса, бу қораланадиган ва ноқис амалдир".
"Аллоҳ бу чиройли сифатларнинг зикрини намоз билан бошлади ва сна намоз билан тугатди. Бу намознинг снг афзал амал сканига далолат қилади. Шунингдек, А асулуллоҳ бундай дедилар: Ҳақда собит бслинглар, асло адоғига ета олмайсизлар, билингларки, амалларингизнинг снг схшиси намоздир. Доимо таҳоратли бслишнинг уддасидан фақат мсмингина чиқа олади". (И).
-
Шундай қилиб, Аллоҳ Муъминун сурасининг ибтидосида нажот топган мсминларнинг еттита сифатларини келтирди. Кейин сса ушбу сифатларга сга бслган бандалари учун тайёр қилиб қсйган улкан мукофотини зикр килди:
"Ана сшалар, сшалар Фирдавсни мерос қилиб оладиган ворислардир!"
Ҳаммага аёнки, мерос деганда аслида бошқа бировники бслган мол-мулкни маълум шаръий сабаб билан сз тасарруфига олиш тушунилади. Бу остдаги мерос ссзининг маъноси нима?
"Зикри олий Зот айтадики, дунёда мана шу сифатларга сга бслган кишилар Қиёмат кунида дсзах аҳлиниг жаннатдаги сринларини мерос қилиб оладилар". (Т).
"Абу Ҳурайра разисллоҳу анҳудан ривост қилинади. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: "Сизлардан бирор кимса йсқки, унинг икки манзили бслмаса. Жаннатда бир манзил, дсзахда бир манзил. Агар у слиб, дсзахга кирса, жаннат аҳли унинг манзилини мерос қилиб оладилар. Аллоҳнинг "Ана сшалар ворислардир" деган ссзи бунинг далилидир". (Ибн Можа, Албоний).
-
"Саид ибн Жубайрдан ривост қилиндики, мсминлар кофирларнинг сринларини мерос қилиб оладилар. Чунки улар аслида ҳеч бир шериги бслмаган ёлғиз Аллоҳга ибодат қилиш учун сратилган сдилар. Аммо мана бу мсминлар сзларига вожиб бслган ибодатларни бажарган бслсалар, ана улар сса сзларининг сратилишларидан ксзланган мақсадни, съни буюрилган ибодатни тарк стдилар. Анди мана булар ана уларнинг агар итоат қилганларида сзлари олишлари мумкин бслган насибаларини ҳам оладилар".
Аллоҳ бу остда Фирдавс жаннати ҳақида ссйлади. Фирдавс жаннати ҳақида Муслим ривост қилган ҳадисда бундай дейилган: Лайғамбар дедилар: "Агар Аллоҳдан (жаннатни) ссрасанглар, Фирдавсни ссранглар, чунки у жаннатнинг сртаси, жаннатнинг снг юқорисидир. Жаннат дарёлари ундан отилиб чиқади". Яна бир ривостда Фирдавснинг устида А аҳмоннинг Арши бор дейилган.
"Ана сшалар, сшалар Фирдавсни мерос қилиб оладиган ворислардир". "Аки бундан мурод жаннатнинг ҳаммаси, дейилгани бслади. Шунда бу иборанинг остига мсминларнинг ҳаммалари дохил бсладилар. Яъни, улар сзларининг мартабаларига қараб турли даражаларга сга бсладилар. Ҳар ким (жаннатдан) сзининг ҳолига сраша срин олади". (С).
-
وَعِبَادُ الرَّحْمَـنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الأَرْضِ هَوْناً وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الجَاهِلُونَ قَالُواْ سَلاَماً * وَالَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَقِيَاماً * وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذَابَهَا كَانَ غَرَاماً * إِنَّهَا سَآءَتْ مُسْتَقَرّاً وَمُقَاماً *
"œА аҳмоннинг (суюкли) бандалари ерда оғир-босиқлик билан юрадиган, жоҳиллар хитоб қилиб қолса, уларга чиройли муомала қиладиган, тунларини А аббилари учун саждада ва қиёмда стказадиган зотлардир. Улар: "œАй А аббимиз, биздан жаҳаннам азобини буриб юборгин, зеро, унинг азоби шаксиз сз аҳлига қаттиқ ёпишгувчидир", дес илтижо қиладиган инсонлар. Албатта жаҳаннам маскан ва манзилгоҳларнинг снг ёмонидир". (Фурқон сураси, 63-66-остлар).
-
Аллоҳ таоло бу остларда Ўзининг севимли бандаларининг Ердаги ҳаётлари қай тарзда стишини, Аллоҳ ҳузуридаги бандаликларининг сифатлари қандай сканини баён стади.
Муфассир Саъдий ёзадилар: "œАллоҳга бандалик икки хил бслади: Биринчиси — Аллоҳнинг рубубистига бандалик. Бунда барча халойиқнинг — мусулмоннинг ҳам, кофирнинг ҳам, схшининг ҳам, ёмоннинг ҳам иштироки баробардир. Чунки уларнинг ҳаммалари Аллоҳнинг бандалари бслиб, У томонидан парвариш қилинадилар, бошқариладилар.
{إِن كُلُّ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ إِلاَّ آتِي الرَّحْمَـنِ عَبْداً}
"œОсмонлару Ердагиларнинг барчаси А аҳмоннинг ҳузурига қул бслиб келгусидир!" (Марсм сураси, 93-ост).
Бандаликнинг иккинчи хили Аллоҳнинг улуҳисти, ибодати ва раҳматига тааллуқли бандаликдир. Бу Аллоҳнинг пайғамбарлари ва авлиёларининг бандаликларидир. Бу остда мақсад қилинган бандалик мана шудир. Шунинг учун Аллоҳ бу бандаликни Ўзининг "œАр-А аҳмон" исмига изофа қилдики, бу нарса (солиҳ) бандаларнинг мана шу ҳолатга Унинг раҳмати туфайли етишганларига ишорадир. Шунинг учун Аллоҳ уларнинг сифатлари снг комил сифатлар сканини, таърифлари снг юксак таърифлар сканини баён қилди. Аллоҳ ана сша бандаларни мана бундай таърифлади: "œА аҳмоннинг (суюкли) бандалари ерда оғир-босиқлик билан юрадиган, жоҳиллар хитоб қилиб қолса, уларга чиройли муомала қиладиган зотлардир". Яъни улар Аллоҳга ва халойиққа сокинлик ва тавозе билан муомала қиладилар. Бу уларнинг Аллоҳга ҳам, бандаларга ҳам оғир-босиқлик билан, камтарлик билан муносабатда бслишларини билдиради"
-
Табарий ёзадилар: "œА аҳмоннинг бандалари ерда ҳалимлик, осойишталик ва босиқлик билан, кибрланмасдан ва кеккаймасдан, бузғунчиликка берилмасдан ва Аллоҳга маъсист қилмасдан юрадилар".
Остдаги يَمْشُونَ عَلَى الأَرْضِ — "œерда юрадилар" иборасининг замирида инсонларнинг йслда қадам босиб юришлари ҳам, ер юзида ҳаёт кечиришларию унда амалга оширадиган ишлари ҳам, одамлар билан борди-келди муносабатлари ҳам ифодаланган. (Қуртубий).
Ибн Касир айтадилар: "œУлар ерда зсравонлик, катталик ва кибр билан смас, балки осойишталик ва босиқлик билан юрадилар... Бундан мурод худди касал одамлардек бслиб юриш ёки сзини сунъий равишда сипо ксрсатиш учун риёкорлик қилиш смас... А ивост қилинишича, Умар разисллоҳу анҳу секин-секин юриб кетаётган бир йигитни ксрдилар ва унга қараб: "œСенга нима бслган, касалмисан?" дедилар. У: "œЙсқ, сй амирулмсминийн", деб жавоб берди. Умар дарраларини юқори кстариб, йигитни шахдамроқ юришга буюрдилар".
-
Яна Саъдий тафсирларида сқиймиз: "œ(А аҳмоннинг суюкли бандалари) жоҳиллар хитоб қилиб қолса, уларга чиройли муомала қиладиган зотлардир". Яъни жоҳиллар андишасизлик билан гап гапирсалар, солиҳ бандалар уларга жавоб қайтарган пайтларида гуноҳдан сақланган ҳолда ва жоҳилларга жоҳилча муомала қилишдан сзларини тийиб туриб жавоб қайтарадилар. Бу таърифлар уларнинг ниҳостда ҳалимликлари, ёмонлик қилганларга ҳам схшилик билан жавоб қайтаришлари ва жоҳилларни кечириб юборишларига қарата айтилган мақтовдир. Бу ссзлар уларни бундай даражага сришишлари учун сабаб бслган ақлларининг етуклигига Аллоҳдан юборилган олқишдир".
Суюкли бандаларнинг кунлари мана шундай хулқу одоб ва ажру савоблар билан стади. Тунлари сса одам боласи стказадиган кечаларнинг снг схшиси бслади:
-
"œ(Улар) тунларини А аббилари учун саждада ва қиёмда стказадиган зотлардир". Улар кечалари А аббиларига ихлос билан, сзларини Унинг ҳузурида хор тутиб ксп намоз сқийдилар. Улар: "œАй А аббимиз, биздан жаҳаннам азобини буриб юборгин", съни "œбизни жаҳаннамга олиб борувчи ишлардан сақлаш билан ҳамда азобга гирифтор қилувчи гуноҳларимизни кечириш билан биздан дсзах азобини даф стгин", деб дуо қиладилар.
"œЗеро, унинг азоби шаксиз сз аҳлига қаттиқ ёпишгувчидир". Худди қарз берган одам қарздорнинг кетидан қолмасдан таъқиб қилгандек, жаҳаннам азоби ҳам сзига керакли кимсани асло тинч қсймайди.
"œАлбатта жаҳаннам маскан ва манзилгоҳларнинг снг ёмонидир". Бу ссзлар А аҳмоннинг бандалари томонидан А аббиларига тазарру сифатида айтилади ва бунда уларнинг А аҳмонга ниҳостда муҳтож сканликлари, жаҳаннам азобини кстаришга ҳеч ҳам тоқатлари етмаслиги арз қилинади. Бу зикрларда Аллоҳнинг уларга қилган миннатини сслатиш борким, зеро, оғир кулфатни даф стишнинг аҳамисти сша кулфатнинг кслами ва даҳшатига сраша бслади. Ундай кулфатнинг воқе бслиши бениҳост оғирдир ва ундан қутулиб қолиш билан сришиладиган хурсандлик ҳам шубҳасиз улкандир. (Саъдий).
-
Аллоҳнинг каломидан ҳосил қилинадиган хулосалар:
1. Анг меҳрибон Зот А аҳмоннинг хос бандалари халққа бағри кенглик ва олийжаноблик билан билан, Холиққа қсрқув ва муҳаббат билан муомала қиладилар. Оқибатда дунёда мсминларнинг, Охиратда Аллоҳнинг сҳтиромига мушарраф бсладилар.
2. Инсон йслда юрганда сзига бино қсйиб, кеккайиб юриши ҳаромдир. Шошиб ҳам кетмасдан, имиллаб ҳам қолмасдан сртача суръат билан юриш — Лайғамбар суннатлари.
3. Жоҳиллар беодоблик билан ссз қотганда улар билан тенглашиш, счакишиш мусулмон одамга срашмайди. Бундай пайтда инсон сз ҳурматини сақлаган ҳолда вазистни тсғри баҳолаб, ҳикмат ва босиқлик билан таъсирли ссз айтиши, чиройли насиҳат қилиши жоиз.
4. Қалбида жаҳаннам ташвиши ва жаннат умиди бор бслган бандалар тунларини бир маромда ором ва кетма-кет уйқу билан стказавермайдилар. Одамлар ухлаган пайтда таҳажжуд намозлари сқишга одатланадилар.
5. Жаҳаннам азобидан қсрққан банда доимо ундан паноҳ ссраб, Аллоҳга ёлвориб юради.
-
وَالَّذِينَ إِذَآ أَنفَقُواْ لَمْ يُسْرِفُواْ وَلَمْ يَقْتُرُواْ وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَاماً * وَالَّذِينَ لاَ يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَـهَا آخَرَ وَلاَ يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ وَلاَ يَزْنُونَ وَمَن يَفْعَلْ ذلِكَ يَلْقَ أَثَاماً * يُضَاعَفْ لَهُ الْعَذَابُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَيَخْلُدْ فِيهِ مُهَاناً *
"А аҳмоннинг бандалари сҳсон қилганларида исроф ҳам, хасислик ҳам қилмайдиган, бу иккисининг орасида срта йсл тутадиган инсонлардир. Улар Аллоҳга қсшиб, бошқа худога сиғинмайдиган, Аллоҳ ҳаром қилган жонни ноҳақ слдирмайдиган, зино қилмайдиган зотлардир. Кимки, сшандай ишларни қилса, жазога дучор бслади. Унга Қиёмат куни азоб кспайтириб берилади ва у хор бслиб, азоб ичра абадий қолиб кетади". (Фурқон сураси, 67-69-остлар).
-
Аллоҳ таоло бу остларнинг биринчисида Ўзи схши ксрган бандаларининг ҳаётлик чоғларида қиладиган сҳсон ва харжлари срта ҳолда бслишини баён стади.
Аллома Абдурраҳмон Саъдий остни мана бундай шарҳлайдилар: "А аҳмоннинг бандалари" вожиб ва мустаҳаб садақаларни адо стиб, "œсҳсон қилганларида" чегарадан чиқиб, "œисроф ҳам қилмайдиган", зиммаларидаги вожиб ҳақларни бепарволик билан ташлаб қсймайдиган, бахиллик ва "œхасислик ҳам қилмайдиган", сҳсонлари исроф ва хасислик орасида бсладиган инсонлардир. ...Улар бу бобда бировга ҳам зарар етказмасдан, сзлари ҳам зарар ксрмасдан иш тутадилар. Бу уларнинг адолат ва иқтисодларига далолат қилади".
Маълумки, "œнафақа", "œинфоқ" деганда Аллоҳ йслида қилинадиган фарзу мустаҳаб сҳсон-садақалар ҳам, инсоннинг сзига ва оиласига қиладиган кундалик сарф-харажатлари ҳам назарда тутилиши мумкин. Одамлар мана шу ишларда ё исроф қиладилар ёки хасислик қиладилар. Тсғри йслда кетаётганлар сса шу иккисининг сртасида бсладилар.
-
Имом Табарий ост тафсирида бир қанча фикрларни келтириб, сснггидан айтадилар: "œБу борадаги тсғри ссз шуки, бу сринда Аллоҳ айтаётган нафақа қилишдаги исроф Аллоҳ бандаларига рухсат бериб қсйган чегарадан чиқиб, ундан бошқа ёққа стиб кетишни англатади. Хасислик сса Аллоҳ буюрган нарсада нуқсонга йсл қсйишдир. Тсғриси шу иккисининг орасидадир... Бу (исроф, хасислик ва меъёр) ҳар бир ишда: емоқ, ичмоқ, киймоқ, садақа қилмоқда ва бошқа хайрли ишларни бажаришда ксринади... Овқат еётган одам тсйгани устига ҳам есвериб баданига зиён етказиши, аъзоларини издан чиқариши, сзини А аббининг тоатидан, фарзларини адо стишдан чалғитиб юбориши, буларнинг бари исрофдан саналади. Имкони бсла туриб емоқни тарк стиши, бу билан сзини сзи заифлаштириши, қувватларини кесиб, А аббининг буйруқларини адо стишдан ожиз бслиб қолиши хасисликдир. Ўрта йсл сса бу иккисинигш орасида бслади".
Қуртубий ёзадилар: "œАуҳос айтадилар: Бу маънода айтилган ссзларнинг снг схшиларидан бири шуки, кимки Аллоҳнинг тоатидан бошқа сринга сарф қилса, у исрофдир, кимки Аллоҳнинг тоатига сарф қилишдан тортилиб турса, у бахилликдир. Кимки Аллоҳнинг тоатида сарф қилса, ана сша сртаси ва тсғрисидир".
-
Бироқ киши агар ақлини ишлатмаса, "œмен молимни Аллоҳнинг тоатида ва схши ишларда сарф қиласпман" деб туриб ҳам исрофга стиб кетиши мумкин. Бундан ташқари исроф, бахиллик ва срта меъёр ҳамма учун бир хил қолипда бслмаслигини ҳам сътиборга олиш лозим. Қуртубийнинг мана бу ссзлари шунга далил: "œЎртачаликнинг меъёри ҳар бир инсон учун унинг ҳолатига қараб белгиланади. Оиласининг катта-кичиклиги, моддий аҳволи, сзининг сабр-бардоши, касб-кор қилишдаги чидам ва саботига қараб бу слчов ҳар хил бслади. Ишларнинг схшиси сртача бслганидир. Шунинг учун А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам Абу Бакрни бор мол-мулкларини садақа қилиб юборганларида ҳам бу ишдан қайтармадилар. Чунки у кишининг диндаги матонатлари ва сабрларига қараладиган бслса, бундай қилишлари сртача иш сди. Аммо Лайғамбар у кишидан бошқани бундай иш қилишдан қайтарганлар". Демак, бундай сринда киши иймонининг даражаси, унинг моддий ва маънавий ҳолати ҳам аҳамист касб стади. Кимнингдир мол-мулки ксп, даромади етарли. Унинг харажати ёки сҳсони ҳам шунга сраша бслиши мумкин. Бундай ҳолатга етмаган одам сса сз ҳолига қараб иш тутиши лозим. Бой одам учун оддий ксринган сарф-харажат камабағал одам учун исроф бслиши мумкин. Камабғал одам учун саховат бслиб туюладиган иш бойга нисбатан олинса хасислик бслиши мумкин.
-
Шуни таъкидлаш лозимки, исроф кспинча бой-бадавлат одамларда кузатилади. Бой кишининг: "œсзим топганман, нима қилсам сзим биламан" қабилида иш тутиши ва сарф-харажат бобида меъёрни бузиши исрофдир. Ҳар бир ишда иқтисод ва сртача йслни топа билиш зарур. А асулуллоҳнинг мана бу ҳадислари шуни англатади:
ثلاث مهلكات: شح مطاع، وهوى متبع، وإعجاب المرء بنفسه. وثلاث منجيات: خشية الله في السر والعلانية، والقصد في الفقر والغنى، والعدل في الغضب والرضا.
"œУч нарса инсонни ҳалокатга олиб боради: сзига қул қилиб оладиган хасислик, сзига сргаштириб кетадиган ҳаво, инсоннинг сзига сзи маҳлиё бслиб қолиши. Уч нарса инсонни нажотга бошлайди: сширину ошкора Аллоҳдан қсрқиш, фақирлик ва бойликда сртача бслиш, ғазаб ва розилик пайтида адолат қилиш". (Албоний, ҳасан).
-
Кейинги остда Аллоҳ Ўзининг суйган бандалари тавҳидлари холис инсонлар бслишларини, гуноҳи кабиралар — одам слдириш ва зино қилишдан сақланган кишилар сканликларини айтиб мадҳ стади:
"œУлар Аллоҳга қсшиб, бошқа худога сиғинмайдиган", аксинча динни Унга холис қилган ҳолларида, доимо ҳаққа интилган, Аллоҳ томонга юзланган, Ундан бошқасидан юз сгирган ҳолларида ёлғиз Унинг Ўзига ибодат қиладиган кишилардир.
Улар "œАллоҳ ҳаром қилган жонни", съни мусулмон ёки сулҳ остида сшаётган кофир инсонни "œноҳақ слдирмайдиган" кишилардир. Аммо бировни слдирган кишини, оилали бсла туриб зино қилган мусулмонни ёки қатл қилиниши ҳалол бслган кофирни слдириш бундан мустасно. Улар "œзино қилмайдиган", авратларини ҳаромдан сақлайдиган "œзотлардир". "œАёллари ва чсрилари бундан мустасно". Кимки, бундай ишларни қилса", съни Аллоҳга ширк келтирса ёки Аллоҳ ҳаром қилган жонни ноҳақ слдирса ё зино қилса, тезда "œжазога дучор бслади". Шундан кейин Аллоҳнинг Ўзи бу жумлани тафсир қилди: "œУнга Қиёмат куни азоб кспайтириб берилади ва у хор бслиб, азоб ичра абадий қолиб кетади"
-
Азоб ичида аадий қолиб кетишини айтиб таҳдид қилиниши мазкур гуноҳларнинг ҳаммасини қилган кимса учундир. Ушбу ҳукм қатъий бслиб, унда ҳеч қандай шубҳа йсқлиги аниқ. Шунингдек, қаттиқ азоб берилиши ҳақидаги таҳдид бу учта гуноҳнинг ҳар биттаси учун алоҳидадир. Чунки у гуноҳлар ё ширк ёки гуноҳи кабиралардир.
Аммо азобда абадий қолиб кетиш таҳдиди одам слдирган ва зино қилган кимсага тегишли смас. Чунки Қуръон ва Суннати набавийс ҳужжатлари шунга далолат қиладики, барча мсминлар дсзахдан чиқадилар. Аима гуноҳ қилган бслса ҳам дсзахда биронта мсмин қолмайди. Аллоҳнинг юқоридаги учта гуноҳга алоҳида азоб ваъда қилишининг сабаби шуки, ширк бу динларни бузади, қатл халқни қиради, зино номусларни топтайди". (Саъдий).
Аллоҳнинг каломидан ҳосил қилинадиган хулосалар:
1. Исрофгарчилик ҳам, бахиллик ҳам гуноҳ. Инсон сзига, оиласига ва сқинларига қиладиган сарф-харажатларини, бошқаларга берадиган ёрдамларини сртамиёна қилиб бориши матлуб. Фарзандларни молу мулкни тежаб ишлатишга сргатиб бориш керак.
2. Ҳамма вақт скка Аллоҳнинг сзига сусниш, сътиқодни мустаҳкам қилиш, гуноҳлардан сақланиш Аллоҳнинг муҳаббатига сабаб бслади.
3. Ширк келтирганлар ва гуноҳи кабира қилганлар учун жаҳаннамда қаттиқ азоб бор. Ширкдан бошқа гуноҳи кабира қилган инсон дсзахда абадий қолмайди.
-
إِلاَّ مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صَالِحاً فَأُوْلَـئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِيماً * وَمَن تَابَ وَعَمِلَ صَالِحاً فَإِنَّهُ يَتُوبُ إِلَى اللَّهِ مَتاباً*
"œБироқ тавба қилган, иймон келтирган ва солиҳ амаллар қилган инсон бундан мустаснодир. Ана ундай зотларнинг ёмонликларини Аллоҳ схшиликларга алмаштириб қссди. Аллоҳ Ғафурдир, А аҳиймдир. Кимки тавба қилса ва солиҳ амал қилса, бас у чиндан Аллоҳ томонга қайтган бслади". (Фурқон сураси, 70-71-остлар).
-
Аллоҳ таоло бундан аввалги остда учта катта гуноҳ: ширк келтириш, ноҳақ одам слдириш ва зино қилишни қоралаган ҳамда бундай иш қилган кимсаларга Қиёмат куни қаттиқ азоблар борлигини айтиб таҳдид қилган сди. Мушрикларнинг сса жаҳаннамда абадий қолишларини баён қилган.
Бугун срганаётган остларимизда гуноҳдан тавба қилган инсонларнинг ҳолатлари ҳақида ссз боради. Аегаки, Аллоҳ инсон боласини азалий ҳикмати билан хато ва гуноҳ қиладиган қилиб сратган ҳамда унга тавба йслларини ҳам ксрсатган.
Аллоҳ стган остда гуноҳкорларни қаттиқ азоблашини айтиб, унинг сснггидан дарҳол истисно қилади. "œБироқ тавба қилган, иймон келтирган ва солиҳ амаллар қилган инсон бундан мустаснодир". "œ...Бу ва бошқа гуноҳлардан "œтавба қилган", съни улардан дарҳол тсхтаган, сша ишларни қилиб қсйгани учун афсус чеккан ва қайтиб уни қилмасликка қарор қилган ва гуноҳларни тарк стишни, тоатларни бажо қилишни тақозо стадиган даражада "œиймон келтирган" ва шоре буюрганидек "œсолиҳ амаллар қилган инсон" агар шу ишлари билан Аллоҳнинг юзини ирода стган бслса, азобдан омон бслади. "œАна ундай зотларнинг ёмонликларини Аллоҳ схшиликларга алмаштириб қссди". Яъни уларнинг ёмонлик қилишга қаратилган ҳаракатлари сзгаради ва схшиликка айланади. Шундай қилиб уларнинг ширклари иймонга, гуноҳлари тоатга алмашади. Ҳар битта гуноҳга тавба қилганлари, унинг сснггидан тоат-ибодат қилганлари туфайли — остнинг зоҳирига қараганда — аввал қилган ёмонликларининг сзи ҳам схшиликка айланади. Бу борада айрим гуноҳларини Аллоҳ ҳисоб—китоб қилган одамнинг ҳадиси ворид бслган. Аллоҳ у одамга гуноҳларини санаб ксрсатган, кейин ҳар битта гуноҳнинг срнига биттадан схшилик ато қилиб қсйган сди. Шунда ҳалиги одам: "œМенинг баъзи гуноҳларим бор сди, бу ерда уларни ксрмаспман-ку", дейди. Аллоҳ билгувчироқ
-
"œАллоҳ" тавба қилган киши учун улкан гуноҳларни кечирувчи "œҒафурдир", бандаларига меҳрибон "œА аҳиймдир". Чунки У Ўзининг муқобилига улкан гуноҳлар билан қарама-қарши келаётган бслсалар ҳам, бандаларни тавба қилишга чақирди, тавбага муваффақ қилди, кейин улардан тавбаларини қабул стди.
"œКимки тавба қилса ва солиҳ амал қилса, бас у чиндан Аллоҳ томонга қайтган бслади". Яъни банда схши билсинки, унинг тавбаси ниҳостда мукаммал тавба бслган бслади. Чунки тавба Аллоҳга олиб борадиган йслга қайтишдир. У шундай йслки, банданинг айни саодати ва нажотидир. Бас, у тавбасида холис бслсин, уни турли фосид ғаразларнинг арашмаларидан озод қилсин.
Бу ссзлардан мақсад тавбани мукаммал қилишга тарғиб қилиш ва унга снг афзал суратда ва ниҳостда юксак даражада риос қилишга даъват стишдир. Токи, банда сзи тавба қилган Зотга интилсин ва Аллоҳ ҳам унинг ажрини тавбасининг камолига сраша тслиқ ато стсин". (Саъдий).
-
Ибн Касир раҳимаҳуллоҳ "œАна ундай зотларнинг ёмонликларини Аллоҳ схшиликларга алмаштириб қссди", деган ост тафсирида бундай ёзадилар: "œБу ҳақда икки хил қавл бор. Биринчиси. Бу бандалар ёмон ишларнинг срнини схши амаллар қилиш билан сзгартирадилар. Али Ибн Аби Талҳа Ибн Аббосдан бу ост тафсирида ривост қилади. У киши айтганлар: "œБу бандалар мсминлардир. Улар иймон келтирмасларидан аввал ёмон ишлар қилар сдилар. Аллоҳ уларни сша ишлардан кснгилларини совутди ва схши ишларга буриб қсйди. Шундай қилиб, ёмонликлар срнини схшиликлар билан алмаштирди. ...Яъни аввалги ҳолатлари бошқа ҳолатга сзгарди". Саид ибн Жубайр айтадилар: "œАллоҳ уларни бутларга ибодат қилишдан А аҳмонга ибодат қиладиган қилиб сзгартирди. Мусулмонларга қарши урушадиган кишилардан мушрикларга қарши урушадиган инсонларга айлантирди Мушрикларга уйланадиган инсонлардан мсминотларга уйланадиган қилиб сзгартирди". Ҳасан Басрий айтадилар: "œАллоҳ улардаги ёмон амалларни солиҳ амалларга айлантирди. Ширкларини ихлосга, фужурларини сҳсонга, куфрларини Исломга алмаштирди". Иккинчи қавл. Ўтган гуноҳлар насуҳ тавбанинг сзи билан ҳасанотларга айланади. Чунки инсон ҳар гал стган гуноҳларини сслаган вақтда надомат чекади, афсусланади, истиғфор айтади. Шу жиҳатдан гуноҳ тоатга айланади. Қиёмат куни гарчи сша гуноҳларни ёзилган ҳолда ксрса ҳам, унга зарари бслмайди ва саҳифасида турган ерида ҳасанотларга айланади. Бу ҳақда Суннатда айтилган ва солиҳ салафлардан ривостлар келган".
-
Қуртубий ёзадилар: "œАгар банданинг тавбаси дуруст бслган бслса, ҳар бир ёмонликнинг срнига биттадан схшилик битиб қсйиш Аллоҳ таолонинг карамида қийин иш смас. Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам Муозга айтгандилар: "œАмон ишнинг кейинидан схши иш қилгин — ёмонликни счириб юборади. Одамларга сса чиройли муомалада бсл".
Маълумки, тавбанинг учта шарти бор. Биринчиси — қилиб турган гуноҳ амалидан зудлик билан тсхташ. Иккинчиси — қилган ишига қаттиқ афсус чекиш. Учинчиси — бу ишга қайтиб қадам босмасликкка қатъий қарор қилиш. Агар гуноҳ бирор банданинг ҳаққига тажовуз қилишдан иборат бслган бслса, тсртинчи шарт ҳам юзага чиқади. У шарт — сша банданинг ҳаққини қайтариш, уни рози қилиш. Агар гуноҳ Аллоҳнинг буйруқларидан биронтасини тарк стишдан иборат бслган бслса, тавба билан бир қаторда сша ибодатни стаб қсйиш шарт.
Аллоҳнинг каломидан ҳосил қилинадиган хулосалар:
1. Агар банда чин дилдан тавба қилса, тавбанинг шартларини бажо стса, Аллоҳ ҳар қандай гуноҳни албатта кечиради.
2. Амон иш қилиб қсйган одам тавба қилиб, шу ишнинг кейинидан албатта савобли бирор иш қилиб қсйиши схши ва фойдали иш.
3. Бир-бирларининг кснгилларини оғритган инсонлар сзаро кечирим ссраб, снди дилларга хурсандлик соладиган ишларни кспроқ қилишлари схши амаллардандир.
-
وَالَّذِينَ لاَ يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّواْ بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً * وَالَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُواْ بِآيَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّواْ عَلَيْهَا صُمّاً وَعُمْيَاناً *
"Улар ботил ишлар содир стилаётган ерда ҳозир бслмайдиган, беҳуда гап ва амаллар устидан чиқиб қолганларида назокат билан стадиган, А аббиларининг остлари сслатилган пайтда "œкар" ва "œкср" бслиб олмайдиган инсонлардир". (Фурқон сураси, 72, 73-остлар)
-
А аҳмон исмли меҳрибон А аббимиз Ўзининг севимли бандалари сифатларини баён қилар скан, уларнинг каттаю кичик салбий ксринишлардан йироқ, пасткаш амаллардан холи, разил хулқлардан покиза, олийжаноб инсонлар сканликларини урғулайди.
وَالَّذِينَ لاَ يَشْهَدُونَ الزُّورَ — А аҳмоннинг суюкли бандалари "œботил ишлар содир стилаётган ерда ҳозир бслмайдиган" инсонлардир. Муфассирлар бу остдаги "œзур" калимасига бир неча хил маъноларни берганлар. Имом Табарий бу борадаги барча фикрларни келтириб стганларидан сснг бундай дейдилар: "œБу калима таъвилидаги снг тсғри ссз шуки, улар ботил ишлардан биронтасининг устида — хоҳ у ширк бслсин, хоҳ мусиқа, хоҳ ёлғон, хоҳ бошқаси бслсин — ҳозир бслмайдиган инсонлардир".
وَالَّذِينَ لاَ يَشْهَدُونَ الزُّورَ жумласининг тафсирида Саъдий ёзадилар: "œУлар "œзур" съни ҳаром қилинган ссз ва ҳаром иш устида ҳозир бслмайдилар. Ҳаром қилинган ссзлар ёки ишларни сз ичига олган ҳар қандай мажлисдан узоқ бсладилар. Аллоҳнинг остларига жоҳиллик билан шснғиш, ботил тортишувларга берилиш, ғийбат қилиш, чақимчилик, сскиш, бировни бадном қилиш, масхаралаш, ҳаром ашула, ароқхсрлик, ипак тсшак, сурат ва ҳоказо нарсалардан узоқ бсладилар. Агар улар ботил ишлар устида ҳозир бслмас сканлар, ботил иш қилиш ёки ботил ссз айтишдан ҳам албатта ҳазар қилишлари аниқ. Алғон гувоҳлик бериш ҳам ботил ссзнинг доирасига киради, шундан ушбу остнинг ҳукми биринчи галда унга ҳам тааллуқлидир".
-
Ибн Касир لاَ يَشْهَدُونَ الزُّورَ иборасига бундай шарҳ берадилар: "œУлар ёлғон гувоҳлик беришга (شهادة الزور — "œшаҳодатуз-зур") ҳозир бслмайдилар. "œЗур" бу сзидан бошқанинг зарарига қасддан ёлғон гапиришдир. Саҳиҳайнда келадики, Абу Бакрадан ривост қилинади, у киши айтади: А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: "œМен сизларга катта гуноҳларнинг снг каттасини айтиб берайми?" Биз: "Ҳа ё А асулуллоҳ", дедик. У киши: "œАллоҳга ширк келтириш, ота-онага оқ бслиш", дедилар. Анбошлаб ётган сдилар, стириб олдилар. Сснг айтдилар: "œОгоҳ бслинглар, ёлғон гувоҳлик бериш!" У киши шу ссзни тсхтамай такрорлай бошладилар. Ҳатто биз "œҚанийди тсхтасалар", деб қолдик.
Бу ҳадис ёлғон гувоҳликнинг нақадар ёмон сканини англатади. Шу билан бирга ушбу ҳадис ва юқоридаги остдан рост гувоҳлик бериш йсли билан, гсёки ҳақиқатни айтаётган бслиб, бировга қасддан зарар етказиш ҳам ботил иш скани маълум бслади. А ост, аммо бир инсоннинг душманига етиб борадиган ссзни гапириш шубҳасиз "œшаҳодатуз-зур"дир. Табарийнинг لاَ يَشْهَدُونَ الزُّورَ иборасига берган маъноларига қараладиган бслса, бу ост ёлғон гувоҳлик беришни ҳам, ундан бошқа ботил ишларни ҳам ҳаром қилади. Аллома Саъдий ҳам ғийбат, чақимчилик ва бировни бадном қилишни шу ост билан қораладилар. Чақимчи албатта рост ссзлайди, аммо унинг қилаётган иши ботил, гуноҳи кабира сканига шубҳа йсқ.
-
وَإِذَا مَرُّواْ بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً — А аҳмоннинг бандалари "œбеҳуда гап ва амаллар устидан чиқиб қолганларида назокат билан стадиган" инсонлардир. Агар улар ҳеч бир схшилиги бслмаган, динга ҳам, дунёга ҳам фойдаси йсқ, беҳуда ссзлар айтилаётган ердан, масалан жоҳилларнинг олдидан стиб қолсалар, сзларининг ҳурматларини сақлайдилар, уларнинг ссзига аралашиб кетишдан тийиладилар. Агар уларнинг суҳбатига қсшилиб кетишда бирор гуноҳ ксрмасалар ҳам, бу иш ақлли инсоннинг иши бслмайди. Олийжаноблик, назокат ва жиддийликка хилоф бслади. Шунинг учун бундай ишлардан сзларини сҳтиёт қиладилар".
Табарий ёзадилар: "œМенинг назаримда бу жумла хусусидаги снг тсғри ссз шуки, ...агар улар ботил ишларнинг устидан чиқиб қолсалар, сшитсалар ёки ксрсалар, бу ишларнинг баъзисидан сзларини узоқ тутиб, масалан, мусиқа-ашула бслса, уни сшитмасдан стиб кетадилар. Баъзи сринда сса жоҳиллардан юз сгириб, кечириб кетадилар. Бу улардан хунук гап сшитиб қолганларидаги ҳолат. Баъзи пайтларда сса масалан, мункар ишни ксрсалар, уни агар ссз билан қайтариш мумкин бслса, қайтарадилар. Баъзи ҳолатда сса мункарни қилич солиб бслса ҳам тсхтатадилар. Бу масалан, бир қавм бошқасини қароқчилик билан талаётгандаги ҳолат. Бунақа пайтда улардан кимдир ёрдам ссраса, уни ҳимос қилиб, ёрдам берадилар. Мана шу айтилганларнинг барчаси уларнинг назокат билан стишлари бслади".
-
وَالَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُواْ بِآيَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّواْ عَلَيْهَا صُمّاً وَعُمْيَانا — Улар қулоқ солишга, сргашишга буюрилган "œА аббиларининг остлари сслатилган пайтда "œкар" ва "œкср" бслиб олмайдиган", съни остлардан юз сгирмайдиган, сшитмагандек бслиб кетавермайдиган, назарлари ва қалбларини тескари қилиб олмайдиган инсонлардир. Бундай қилиш остларга иймон келтирмаган, уларни тасдиқламаган кимсаларнинг одатидир. Остлар сслатилганда, сқилганда А аҳмоннинг бандалари тушадиган ҳолат сса мана бу остда айтилгани кабидир: "œБизнинг остларимизга фақат шундай инсонлар иймон келтирадиларки, остлар сслатилганда улар А аббиларига тасбеҳлар айтиб, саждага йиқиладилар. Улар ҳеч кибр қилмайдилар". (Сажда сураси, 15-ост). (Саъдий).
-
Аллоҳнинг каломидан ҳосил қилинадиган хулосалар:
1. Аллоҳ схши ксрадиган инсонлар ёлғон гувоҳлик бермайдилар, бировга туҳмат қилмайдилар. Ғийбат бсладиган, одамлар масхара қилинадиган, ҳаром ишлар содир стиладиган жойларга бормайдилар. "œА ост гапириб", чақимчилик қилмайдилар.
2. Чин мсминлар беҳуда ишлар бслаётган ёки жоҳиллар суҳбат қилаётган ердан стиб қолган пайтларида сзларининг ҳурматларини сақлаб, улардан узоқроқ стадилар. Уларнинг озорларига сабр қиладилар. Шароитга қараб, жоҳилларга мулойимлик билан насиҳат қиладилар, тоқатлари етганча мункар ишларни рад стадилар.
3. А аҳмоннинг бандалари Қуръон остлари сқилганда, унинг маънолари айтилганда сзларини камтар ва ҳокисор тутадилар. Куръони каримда келган, уларнинг нафсларига ёқмайдиган, камчиликларини ксрсатадиган остларни ҳам мутакаббирлик қилмасдан қабул қиладилар.
-
وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَاماً *
"Улар: "œАй А аббимиз, бизга жуфтларимиздан ва зурриётларимиздан ксзларимизни қувонтирадиган зотларни ато қилгин ва бизларни тақводорларга имом қилгин" дес илтижо қиладиган инсонлардир".(Фурқон сураси, 74-ост).
-
А аҳмон схши ксрадиган бандалар фақат сзлари ҳақида смас, аҳлу аёллари, фарзанд-зурриётлари, ака-ука, қариндош-уруғлари, ёру дсстлари ҳақида ҳам ташвиш чекадилар. Уларнинг ҳидости ҳақида сйлайдилар, дуо қиладилар, шу йслда амалий ҳаракатда бсладилар. Бундай олийжаноб инсонлар сабабидан одамлар ҳидост топади. Улар сшаётган жамист покланади, ривожланади.
Муҳтарам муфассирларимизнинг бу остга бағишлаган шарҳлари билан танишамиз.
وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ — А аҳмоннинг суюкли бандалари: "œАй А аббимиз, бизга жуфтларимиздан ва зурриётларимиздан ксзларимизни қувонтирадиган зотларни ато қилгин..." дес илтижо қиладиган инсонлардир".
"œЯъни улар Аллоҳдан насллари ва зурриётларидан Аллоҳнинг ёлғиз Ўзига итоат ва ибодат қиладиган инсонларни чиқаришини тилайдилар... Ҳасан Басрийдан бу ост ҳақида ссрашди. У киши дедилар: "œАллоҳ мусулмон бандага унинг аёли, ака-укаси ва сқин дсстининг Аллоҳга тоат-ибодатда турганларини ксрсатишидир. Аллоҳга қасамки, Аллоҳга итоатда бслган фарзанд ёки набира ё ака-ука ё сса сқин дсстдан ташқари мусулмоннинг ксзини қувонтирадиган ҳеч нарса йсқ ". (Ибн Касир).
-
"œИбн Журайж айтадилар: Сенга ибодат қиладиган, ибодатингни чиройли адо стадиган, бизга турли мусибатларни олиб келмайдиган зурриётларни насиб ст". (Табарий).
Саъдий раҳимаҳуллоҳ солиҳ бандаларнинг бу дуоларидан ҳосил бсладиган манфаатлар умуммусулмонларга ҳам тегишлидир, дейдилар. "œЧунки, — дейдилар аллома, — зикр қилиб стилган инсонларнинг тузалиши улар билан алоқада бслган ва улардан фойда оладиган жуда кспчиликнинг тузалишига сабаб бслади".
Остнинг биринчи қисмида аҳлу оила, сқин қариндошлар ва зурриётлар зикр қилинган бслса, иккинчи қисмида омма мусулмонлар ссга олинади. Уларнинг ичларидаги муттақийлар улуғланади. Инсонлар тақволи бслишга, балки тақводорларнинг олдинги сафида туришга ундалади.
وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَاماً — "œбизларни тақводорларга имом қилгин". "œЯъни сй А аббимиз, бизни сиддиқларнинг ва комил, солиҳ бандаларнинг олий даражаларига етказгин. Бу динда имомлик даражаси бслиб, у муттақийларга ссзда ҳам, ишда ҳам намуна бслиш мақомидир. Ундай кишиларнинг феълларига сргашилади ва ссзларидан кснгил таскин топади. Аҳли хайр ана сшаларнинг орқаларидан борадилар. Ундай кишилар ҳидостга бошлайдилар ва ҳидостда собит бсладилар". (Саъдий).
-
Бу ссзлардан маълум бсладики, мусулмон инсон схшилар ичида схши бслишга интилиши лозим, ёмонлар ичида схши бслишга смас. Аллоҳ айтганидек тақводорлар имоми бслишни ссраш, сша мақомга интилиш, сшандай инсонларга тенглашиш, шу йслда мусобақалашиш Қуръон чақирадиган йслдир. وَفِى ذَلِكَ فَلْيَتَنَافَسِ الْمُتَنَـفِسُونَ - "œМусобақалашмоқчи бслганлар ана шу йслда мусобақалашсинлар". (Мутаффифийн сураси, 26-ост). Бироқ тақвоси сустлар томонига қараб қадам босиш, дини ва амали заиф одамлардан ибрат олиш, "œАна улар ҳам юрибди-ку, сшалардек юрса ҳам бслар скан-ку", деб сзини овутиш, сзини ҳам, бошқаларни ҳам схшироқ амал қилишдан совутиш бу остларга хилоф.
-
Саъдий айтадилар: وأن يكونوا في أعلى، ما يمكن من درجات الخلق بعد الرسل - "œ(Бу дуо) уларнинг халойиқ ичида А асуллардан сснгги снг олий даражада бслишга интилишларини тақозо қилади".
Ҳасан Басрий айтадилар: "Сиз биродарингизни то у қила олмайдиган ишларга ҳам буюрмагунингизга қадар, зиммангиздаги унга нисбатан бслган насиҳат ҳаққини адо қилган бслмайсиз".
"œМаълумки бир нарсага етишни ссраб дуо қилиш сша нарсага олиб борадиган нарсани ссраб дуо қилиш деганидир. Диндаги имомлик даражасига ҳам фақат сабр ва қатъий ишонч билангина сришилади. Аллоҳ айтган: "œСабр қилганлари ва остларимизга қатъий ишонганлари учун уларнинг ичларидан Бизнинг амримиз билан ҳидостга бошлайдиган имомларни чиқардик". Демак, юқоридаги дуо солиҳ амаллар қилишни, Аллоҳга тоат қилишда ва Унинг маъсистидан тийилишда сабрли бслишни тақозо стади. Шунингдек, тақдирнинг аччиқ синовлари келганда ҳам бардош билан туришни талаб қилади. Яна бу дуо сз соҳибини "œсқийн" (қатъий ишонч) даражасига олиб чиқадиган чуқур илмга сга бслишни... халойиқ ичида А асуллардан сснгги снг олий даражада бслишга интилишни тақозо қилади". (Саъдий).
"œБизларни тақводорларга имом қилгин", дегандан мурод масжидга имом бслишни ссраш смас. Балки иймон, илм ва ахлоқда, солиҳ амалларнинг барча турида одамларга срнак бслиш, деганидир. Иброҳим Аахаий айтадилар: "Улар сзлари раҳбарлик талаб қилмайдилар, аммо динда намуна бсладилар". (Қуртубий).
-
Аллоҳнинг каломидан ҳосил қилинадиган хулосалар:
1. Аҳл-оила, фарзанд зурриётлар, ёру дсстлар ҳақига схши дуода бслиш ва уларнинг солиҳ инсонларга айланишлари учун ҳаракат қилиш лозим.
2. Инсон сзини ва сқин атрофидагиларни ислоҳ қилиши билан омма мусулмонларга манфаат етказади. Шу йсл билан жамист ислоҳ бслади.
3. Инсон риёдан сақланган ҳолда тақво ва солиҳ амаллар билан Аллоҳ ва мсминлар ҳузурида юқори мартабаларга кстарилишга интилиши лозим.
4. Исломда юқори мартаба деганда амал, мансаб тушунилмайди. Динда юқори мартабага шуҳратпарастлик, мансабпарастлик ва мол-дунё билан сришиб бслмайди. Аксинча, бундай мақомга чин иймон, ихлос, илм, ҳилм, камтарлик, ҳокисорлик, ҳаммага баробар схшилик қилиш, ҳамма турдаги солиҳ амалларни бажаришга интилиш, Охират ҳаётини бу дунёдан устун қсс билиш билан мусссар бслинади.
-
Assalomu alaykum! Alloh rozi bo'lsin, Salmoni Forsiy.
-
أُوْلَـئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُواْ وَيُلَقَّوْنَ فِيهَا تَحِيَّةً وَسَلاَماً * خَالِدِينَ فِيهَا حَسُنَتْ مُسْتَقَرّاً وَمُقَاماً * قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلاَ دُعَآؤُكُمْ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزَاماً *
"œАна сшалар сабр қилганлари туфайли жаннатнинг олий даражаси билан мукофотланадилар ва у ерда олқиш ва саломлар билан қарши олинадилар. Улар жаннатда абадий қоладилар. У ер қандай ҳам схши қароргоҳ ва манзилгоҳдир. (Кофирларга) айтинг: А аббим дуо-ибодатингиз бслмаса, сизларни нима ҳам қиларди?! Сизлар ҳақни инкор қилдинглар, снди сқинда бунинг оқибати келиши муқаррардир!"(Фурқон сураси, 75, 76, 77-остлар).
-
Биз Фурқон сурасидан А аҳмоннинг суюкли бандалари таърифига бағишланган остлар билан танишиб келиб, ниҳост бугун уларга бериладиган мукофотлар зикрига етдик. Суранинг сснггидаги остларда у бандаларни кутаётган олий мукофот баён стилади. Биз қуйида ана шу остга муфассирлар ёзган шарҳлардан бирма-бир иқтибос келтирамиз:
Табарий: "œЗикри олий Зот айтадики, Менинг бандаларимдан сифатларини келтирганим, съни "œА аҳмоннинг (суюкли) бандалари ерда оғир-босиқлик билан юрадиган", деган ибтидодан бошлаб, то "œУлар: "œАй А аббимиз, бизга жуфтларимиздан ва зурриётларимиздан ксзларимизни қувонтирадиган зотларни ато қилгин..." деган остгача бслган ерда сифатлари зикр қилинган Менинг бандаларим "œҒурфа" билан мукофотланадилар. "œҒурфа" жаннатнинг юксак манзилларидан биридир".
Саъдий: أُوْلَـئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُواْ — "œАна сшалар сабр қилганлари туфайли жаннатнинг олий даражаси билан", съни кснгилларга хуш ёқадиган, ксзлар лаззат оладиган ҳамма нарсаларни сз ичига жамловчи юксак манзилгоҳлар, гсзал масканлар билан "œмукофотланадилар". Улар нимага сришган бслсалар, сабрлари сабабли сришдилар...
-
وَيُلَقَّوْنَ فِيهَا تَحِيَّةً وَسَلاَماً — "œу ерда" А аббилари ва улуғ малоикалар томонларидан ҳамда бир-бирларидан "œолқиш ва саломлар билан қарши олинадилар". Ҳар қандай камчилик ва кснгил хираликдан холи ва саломат бсладилар.
Хулоса шуки, Аллоҳ уларни оғир-босиқлик, Яратганга ва бандаларга тавозели бслиш, чиройли одоб, ҳалимлик, бағри кенглик, жоҳилларга кечиримли бслиш, улардан узоқ юриш, уларнинг ёмонликларига схшилик билан жавоб қайтариш, тунлари ихлос билан ибодат қилиш, дсзах азобидан қсрқиш, ундан халос қилишни ссраб, А аббиларига тазарру билан ёлвориш, вожиб ва мустаҳаб садақаларни адо стиш, бу ишда сртамиёна йсл тутиш билан таърифлади...
Яна уларни гуноҳи кабиралардан сақланиш, Аллоҳга ибодатда ихлосли бслиш, қон ва обрс тскишдан пок юриш, булардан биронтаси содир бслиб қолса, тавба қилиш, хоҳ ҳаракат, хоҳ ссз билан содир бсладиган мункар ишлар устида ҳозир бслмаслик, сзлари ҳам ундай ишларни қилмаслик билан сифатлади...
Яна уларнинг Аллоҳ остларини хушнудлик билан қабул қилишлари, маъноларини англаб, уларга риос стишлари ва аҳкомларини амалда қсллашга ҳаракатда бслишларини айтиб мақтади...
-
А аҳмоннинг бандалари Аллоҳга снг комил суратда дуо қиладилар. Уларнинг дуоларидан, жуфтлари ва зурриётларининг солиҳ бслишидан сзлари ҳам, уларга алоқадор кишилар ҳам ва барча мусулмонлар ҳам фойда оладилар. Бу нарса шуни тақозо қиладики, улар бу айтилган кишиларга таълим беришга, ваъз-насиҳат қилишга саъй-ҳаракатда бсладилар. Чунки ким бир нарсани хоҳласа ва уни дуо қилиб ссраса, унинг сзи сша ишга сабаб бслиши лозим...
Офарин! Қандай олижаноб сифатлар-а!!! Қандай юксак ҳимматлар! Қандайин буюк мақсадлар! Қандай асл инсонлар! Қандай покиза қалблар! Қандай ҳам сараланган зотлар! Қандайин тақводорлар!
Аллоҳнинг уларга ато қилган ва шу туфайли уларни буюкликка сриштирган фазли, неъмати, раҳмати қандай ҳам схши! Уларни бундай мартабаларга кстарган лутфу марҳамати не қадар қимматли!
-
Аллоҳ ана сшаларнинг сифатларини бандаларига баён қилиб бериши, ҳолатларининг таърифини келтириши, ҳимматларини ксрсатиб қсйиши, ажрларини тушунтириб стиши миннат қилса арзийдиган иш! Зеро, мана шунда бандаларда бу сифатлар билан безанишга иштиёқ пайдо бслади. Бу йслда бор куч-ғайратларини сарф қиладилар. Ана уларга неъматлар ато қилган, ҳурматларини оширган Зотдан буларни ҳам худди сшаларни ҳидост қилгани каби ҳидост қилишини, улар каби буларни ҳам Ўзининг хос тарбиссига олишини ссрайдилар. Чунки У Зотнинг фазлу марҳамати ҳамма замон ва маконлар учун, ҳар қандай лаҳза ва онлар учун муносибдир...
Аллоҳ таоло хабар бердики, У бу айтилган инсонлардан бошқаларига сътибор бермайди. Агар сизларнинг Унга ибодат қилишингиз, ҳожатларни ссрашингиз бслмаса, сизларни назарга олмайди ва схши ксрмайди".
قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلاَ دُعَآؤُكُمْ — "œ(Кофирларга) айтинг: А аббим дуо-ибодатингиз бслмаса, сизларни нима ҳам қиларди?!"
-
Ибн Касир: "œЯъни агар сизлар Унга ибодат қилмасанглар, сизларни сътиборсиз ташлаб қссди ва назарга олмайди. Чунки у халойиқларни Ўзига ибодат қилишлари ва кечаю кундуз Уни улуғлашлари учун сратган. Мужоҳид ва Амр ибн Шуайб айтади: А аббим сизларни нима ҳам қилсин?"
Табарий: "œАй Муҳаммад, сиз слчи бслиб келган бу қавмга айтингки, А аббим сизларни нимангизни ҳисобга олсин ва сизларни нима ҳам қилсин?!... Ибн Аббос айтади: Агар дуоларингиз бслмаса, дегани иймонларингиз бслмаса деганидир. Аллоҳ кофирларга хабар бердики, уларни мсминлар қилиб сратмагани сабаб уларнинг Аллоҳга кераги йсқ..."
فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزَاما — "œСизлар ҳақни инкор қилдинглар, снди сқинда бунинг оқибати келиши муқаррардир!"
Табарий: "œЗикри олий Зот А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг қавмлари Қурайш мушрикларига айтади: Ай қавм, сизлар сзингизга юборилган А асулингизни инкор қилдингиз ва А аббингизнинг амал қилишга буюрган амрига тескари иш тутдингиз. Агар амал қилганингизда сди, У сизларга аҳамист қаратар сди. Бас, снди А аббингизнинг А асулини инкор стишингиз ва Яратувчингиз амрига тескари иш тутганингиз сқинда сизларга қаттиқ ёпишиб оладиган азоб бслади... Аллоҳ уларга бу нарсани ксрсатди, "œваъда"сини амалга оширди ва Бадр кунида авлиёларининг қсли билан уларни ҳалок қилди".
-
Аллоҳнинг каломидан ҳосил қилинадиган хулосалар:
1. Ўзини ва аҳл-оиласини, зурриётлари ва ёру дсстларини Аллоҳнинг севимли бандаларига айланишлари учун жон чекиб ҳаракат қилиш, бу йслда сабр-бардошли бслиш жаннатнинг снг олий даражаларига сриштиради.
2. Мсминларни жаннатга киришдаги дастлабки лаҳзаларида малоикалар салом ва олқишлар, табрик ва тасаннолар билан кутиб оладилар. Аллоҳнинг саломини етказадилар. Мсминлар ҳам бир-бирлари билан саломлашадилар ва қутлашадилар.
3. А аҳмоннинг олийжаноб бандалари бу дунёда кечирадиган ибратли ҳаёт, Охиратда ксрадиган иззату икромлар ҳақида суҳбатлашиш фарзандлар тарбисси учун муҳим аҳамистга сга.
4. Инсон агар Аллоҳга иймон келтириб, ибодатга киришмас скан, Аллоҳу А асулнинг ксрсатмаларига риос стмас скан, Аллоҳ ҳузурида унинг заррача қадри бслмайди. Ундай кимсалар бу дунёда ҳам, Қиёматда ҳам азобга қоладилар.
-
إِنَّ قَارُونَ كَانَ مِن قَوْمِ مُوسَى فَبَغَى عَلَيْهِمْ وَآتَيْنَاهُ مِنَ الْكُنُوزِ مَآ إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ أُوْلِي الْقُوَّةِ إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ لاَ تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لاَ يُحِبُّ الْفَرِحِينَ * وَابْتَغِ فِيمَآ آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَلاَ تَنسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا وَأَحْسِن كَمَآ أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ وَلاَ تَبْغِ الْفَسَادَ فِي الأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لاَ يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ *
"Қорун Мусонинг қавмидан сди, уларга зулм қилди. Биз унга дунё хазиналаридан шунчалик ксп берган сдикки, унинг калитлари бир гуруҳ кучли кишиларга ҳам оғир келар сди. Асланг, қавми унга бундай деган сдилар: "œСен ксп хурсанд бслма, чунки Аллоҳ ҳаддан зиёда хурсанд бслиб кетганларни ёқтирмайди. Аллоҳ сенга берган нарсалар ёрдамида Охират уйини ксзла ва бу дунёдан ҳам насибангни унутма. Аллоҳ сенга схшилик қилгани каби сен ҳам схшилик қил ва ерда фасод тарқатма. Шубҳасиз, Аллоҳ бузғунчиларни схши ксрмайди". (Қасас сураси, 76, 77-остлар).
Бу ва буларнинг сснггидан келадиган остларда аввал мусулмон бслиб, кейин молу дунёга ҳирс қсйиши, мутакаббирлик қилиши сабабли ҳақ йслдан чиқиб кетган, охир-оқибат балога йслиқиб ҳалок бслган одам — Қорун ҳақида ҳикос қилинади ҳамда иймон ва ақл сгаларини бу ҳодисадан ибратлар олишга чақирилади.
-
Саъдий: "œҚорун Мусонинг қавмидан сди", съни сз замонасида бутун олам аҳлининг афзали қилиб қсйилган, Аллоҳ зиёда марҳаматларини ато қилиб берган Бану Исроилдан сди. Лекин Қорун сз қавмининг йслидан озиб кетди, шундан "œуларга зулм қилди" ва сзига берилган улкан фитнали ишлар туфайли туғёнга кетди".
Ибн Касир: "œҚатода ибн Даома айтади: ...Қорун Мусонинг амакисининг сғли сди. Тавротни чиройли сқигани учун уни Мунаввар деб айтишар сди. Аммо Аллоҳнинг душмани худди Сомирий каби мунофиқ бслиб кетди. Моли ксплиги оқибатида унинг зулми сзини ҳалок қилди".
Қуртубий: "œАллоҳ баён қиладики, Қорунга дунё берилган сди, у мағрурланиб, сзидан кетди. Худди Фиръавннинг дунёси уни сақлаб қола олмагани каби Қоруннинг дунёси ҳам уни сақлаб қола олмади. Ай мушриклар, сизлар сон ва мол жиҳатидан Қорун ва Фиръавндан ортиқ смассизлар. Фиръавнга унинг аскарлари ва мол-дунёси фойда бермади. Қорунга ҳам унинг Мусога қариндошлиги ва хазиналаридан наф бслмади".
-
Саъдий: "œБиз унга дунё хазиналаридан шунчалик ксп берган сдикки, унинг калитлари бир гуруҳ кучли кишиларга ҳам оғир келар сди". ... Яъни унинг мол-дунёси хазиналари калитларини кстариш бақувват хизматкорлардан иборат гуруҳни ҳам қийнаб қсср сди. Калитларининг сзи шунақа бслса, хазиналари ҳақида нима деб сйлайсиз?!
"œАсланг, қавми унга" насиҳат қилиб ва туғёнга кетишдан огоҳлантириб, "œбундай деган сдилар: "œСен ксп хурсанд бслма, чунки Аллоҳ ҳаддан зиёда хурсанд бслиб кетганларни ёқтирмайди". Яъни бу улкан бойлик билан хурсанд бслиб, фахрланиб кетма, бу нарсалар сени Охиратдан чалғитиб қсймасин. Чунки Аллоҳ дунё билан хурсанд бсладиганларни, унга муҳаббат билан шснғиб кетадиганларни схши ксрмайди".
Қуртубий: " لاَ تَفْرَحْ — хурсанд бслма, дегани нонксрлик ва мутакаббирлик қилма деганидир... Зажож айтади: "œБунинг маъноси мол билан хурсанд бслма, чунки молига хурсанд бслган одам унинг ҳаққини адо стмайди". Мубашшир бин Абдуллоҳ деди: "œХурсанд бслма — фасод қсзғамайсан".
-
Саъдий: "œАллоҳ сенга берган нарсалар ёрдамида Охират уйини ксзла". Яъни сенга бошқаларда бслмаган миқдорда мол берилган скан, демак, сенда Охират ободлигини қслга киритиш воситаси бор. Бас, бу восита билан Аллоҳ ҳузуридаги нарсаларни изла, садақалар қил, фақат кснгил хоҳлайдиган нарсалар ва лаззатларни қслга киритиш билан сралашиб қолма. "œБу дунёдан ҳам насибангни унутма". Биз сени ҳамма молингни садақа қилиб, ҳеч нарсасиз қолишга чақирмаймиз. Балки Охиратинг учун ҳам сҳсон қил, динингга нуқсон етказмайдиган, Охиратингга зарар бслмайдиган тарзда дунёингдан ҳам баҳраманд бсл".
Қуртубий: "œБаъзилар айтишган: Унутма, сен ҳамма молингни қолдириб кетасан, магарам мана бу насибангни бирга олиб кетасан, у ҳам бслса кафандир. Шоир ҳам шуни таъкидлайди:
Инсон бу дунёдан териб-йиққани,
Ичра бир насиба — кафанин олур.
Қабр бслур охир зсрға сиққани,
Бошқаси — алвидо! Кузатиб қолур".
Саъдий: "œАллоҳ сенга" бу молу дунё билан "œсхшилик қилгани каби сен ҳам" Аллоҳнинг бандаларига "œсхшилик қил ва ерда" кибр-ҳавога берилиш, Аллоҳга гуноҳкор бслиш, неъматга берилиб кетиб, неъмат берганни ссдан чиқариш билан "œфасод тарқатма. Шубҳасиз, Аллоҳ бузғунчиларни схши ксрмайди", аксинча ундай кимсаларни қилмишлари учун ниҳостда қаттиқ жазолайди".
-
Аллоҳнинг каломидан ҳосил қилинадиган хулосалар:
1. Бойлик Аллоҳнинг неъмати бслиши билан бирга, фитна-синов ҳамдир. Иймони заиф кимсалар молу дунё сабабидан Исломдан чиқиб кетиб қолиши мумкин.
2. Мол-давлат кишининг схши ёки ёмон сканига далолат қилмайди. Аллоҳ схшига ҳам, ёмонга ҳам ксп мол-мулк бериши ёки хеч нима бермаслиги мумкин. Бу Аллоҳнинг Ўзи биладиган чуқур ҳикмат тақозоси билан содир бслади.
3. Инсонлар бир-бирларига насиҳат қилиб туришлари, хато ёки гуноҳ қилаётган одамни чиройли насиҳатлар билан тсғри йслга даъват қилишлари лозим.
4. Аллоҳ схши инсонни дунё томонидан кенгу мсл қилиб қсйган бслса, ундай одам молидан сзининг ҳалол сҳтиёжларини қондиришда Аллоҳ ва А асул ксрсатган чегарада истифода стади. Бу неъматларнинг шукронаси учун дунёсидан доимо Аллоҳ розилиги йслида сарфлаб боради, Охират уйи — жаннатни қслга киритишга ҳаракат қилади.
-
قَالَ إِنَّمَآ أُوتِيتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِندِيۤ أَوَلَمْ يَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَكَ مِن قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَكْثَرُ جَمْعاً وَلاَ يُسْأَلُ عَن ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ *
"Қорун: "œМенга бу мол-дунё фақат сзимнинг илмим туфайли берилган!" деди. Ахир у билмасмиди, Аллоҳ ундан аввал стган асрларда ундан ксра кучлироқ ва моли кспроқларни ҳалок қилган. Жиностчилардан уларнинг гуноҳлари ҳақида ссраб стирилмайди. (Қасас сураси, 78-ост).
-
Дастлаб Мусо алайҳиссаломга иймон келтирган, аммо улкан бойлик берилгандан сснг хақ йслдан озиб, туғёнга кетган Қорунга унинг қавми насиҳат қилдилар. Бироқ Қорун бу насиҳатларни буткул рад стди.
Ибн Касир: "œҚоруннинг қавми унга насиҳат қилган, схшилик йслига даъват қилган пайтларида Қоруннинг уларга қайтарган жавоби ҳақида Аллоҳ таоло хабар беради:
قَالَ إِنَّمَآ أُوتِيتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِندِيۤ — "œҚорун: "œМенга бу мол-дунё фақат сзимнинг илмим туфайли берилган!" — деди". Яъни мен сизлар айтаётган гапларга муҳтож смасман. Чунки Аллоҳ таоло менга бу молни менинг шунга лойиқ сканимни билгани ва мени схши ксргани учун берган..."
Табарий: "œҚорун: Аллоҳ мени бу мол билан сизлардан устун қилди, чунки у биладики, мен сизлардан афзалман, деди".
Демак, баъзи одам Аллоҳга иймон келтирдим деб туриб ҳам кофир бслиб қолади. Бунда унинг нафсининг кучлилиги, бойликка счлиги иймондан ажратади.
Саъдий: "œҚорун уларнинг насиҳатларини рад стиб ва А аббининг неъматига кофир бслган ҳолда айтди: قَالَ إِنَّمَآ أُوتِيتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِندِيۤ Яъни бу молларни сзим касб-кор қилиб ишлаб топдим, пул топиш йслларини билганим ва ақллилигим туфайли қслга киритдим, деди. Аки Аллоҳ мени схши билгани учун, менинг шу бойликларга лойиқлигимни ксргани учун берган, сизлар нега Аллоҳ Ўзи хоҳлаб берган нарса учун мени тергаспсизлар, деди".
-
Баъзи муфассирлар Қорун сзининг диний илмда пешқадам бслгани туфайли бундай улкан бойликка сришганини айтиб мақтанганини ёзишади. Қорун ҳам бой, ҳам "œолимлиги" учун сзини Мусо ва Ҳорундан кам санамас сди ҳамда у икковларига ҳасад қиларди. Инсонда чин иймон ва ихлос бслмаса, унинг диний илмлари ксп бслишининг ҳам нафи бслмайди. Аксинча, бу илм унинг зарарига ҳужжат бслади ва унинг азоби ҳам бошқаларникидан қаттиқроқ бслади. "œҚорун Бану Исроил ичида Мусо ва Ҳорундан сснг Тавротни снг схши биладиган одам сди". (Жалолиддин Маҳаллий).
Бойликка муккасидан кетган одам сзини ким деб сйламасин, барибир ҳеч қачон моддий аҳволи унинг маънавий даражасини белгилаш учун меъёр бсла олмайди. Аксинча, дунёси кспайган сайин одам боласининг қаршисида хатарлар кучайиб бораверади.
-
Саъдий: "Аллоҳ кимгадир мол-дунё тортиқ қилиши сша одамнинг схши инсон сканига далил бслмаслигини баён қилиб айтади: أَوَلَمْ يَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَكَ مِن قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَكْثَرُ جَمْعاً "œАхир у билмасмиди, Аллоҳ ундан аввал стган асрларда ундан ксра кучлироқ ва моли кспроқларни ҳалок қилган". Бас, Биз Ўз одатимиз ва қонунимизга ксра бошқа асрларда ҳам унга схшаган ва ундан улканроқ бслган кимсани — агар у ҳалок стишни тақозо қиладиган ишни қилса — ҳалок қилишимизга нима ҳам монелик қиларди?!
وَلاَ يُسْأَلُ عَن ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ — «Жиностчилардан уларнинг гуноҳлари ҳақида ссраб стирилмайди». Балки Аллоҳ Ўзи улар ҳақида билган илми бсйича жазо юбориб, азоблайверади. Улар гарчи сзларига сзлари схши баҳо берсалар ҳам, сзларини нажотга лойиқ деб ҳисобласалар ҳам, уларнинг ссзлари қабул стилмайди ва бу ҳаракатлари улардан азобни заррача тссиб қололмайди. Чунки уларнинг гуноҳлари ҳеч кимга сир смас, шунинг учун уларнинг сз қилмишларини инкор стишларига срин йсқ".
-
Муфассирларнинг сна ёзишларича, бу дунёда жиност ва гуноҳ қилганларнинг башаралари Қиёмат куни хунук суратда бслади. Юзлари қорайиб, ксзлари кскариб кетади. Азоб фаришталари ҳам уларни осонгина танийдилар ва нима гуноҳ қилганларини ссраб стирмайдилар. Ксрган заҳотлари уларни ҳибс ва занжирбанд қилиб, жаҳаннам томонга судрайдилар.
Саъдий: "œҚорун қайсарлиги ва зулмида, қавмининг насиҳатини рад стишда давом ставерди. Унинг нонксрлиги ва кибри ошгандан ошиб кетди. У сзига сзи маҳлиё бслганича, молу дунёсига маст сди".
Аллоҳ адаштирган инсонларнинг зарари фақат уларнинг сзлари билан чекланмайди. Аксинча, уларнинг ҳаётини, юриш-туришини ксрган айрим иймони заиф кимсалар таъсирланадилар. Баъзилар срта ҳол ҳаёт кечиришга қаноат қилмайдилар. Фақирлик ва етишмовчиликка ҳар ким ҳам чиройли сабр қила олмайди. Аатижада иродаси ва дини суст кимсалар ҳам тсғри йслдан озишлари мумкин. Қорун замонасида ҳам шундай бслди...
-
Аллоҳнинг каломидан ҳосил қилинадиган хулосалар:
1. Бойлиги ёки куч-қудрати туфайли ҳақ йслдан чиқиб кетган инсон сзини дунёда снг ақлли, снг илмли ва снг кучли деб сйлай бошлайди. Бу унинг ҳавоси ва шайтонига қул бслганидандир.
2. Агар Аллоҳ Ўзининг азалий ҳикматига ксра кимнидир ҳидост қилишни хоҳламаса, у кимсанинг диний илмларни сгаллаган бслиши ҳам фойда бермайди.
-
فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ قَالَ الَّذِينَ يُرِيدُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا يلَيْتَ لَنَا مِثْلَ مَآ أُوتِيَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِيمٍ * وَقَالَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْعِلْمَ وَيْلَكُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَيْرٌ لِّمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً وَلاَ يُلَقَّاهَآ إِلاَّ الصَّابِرُونَ*
"(Қорун) қавмининг олдига зийнатларига бурканган ҳолда чиқиб келди. Дунё ҳаётини истайдиганлар дедилар: "œҚани снди бизга ҳам Қорунга берилгани каби нарсалар берилсайди! У ниҳостда бахтли одам-да!" Илм ато қилинган инсонлар (уларга) айтдилар: "œАҳ, ҳолингизга вой бслсин! Иймон келтирган ва солиҳ амалар қилган кишилар учун Аллоҳ берадиган савоб схшироқдир. Унга сса фақат сабр қилувчиларгина етиша оладилар". (Қасас сураси, 79, 80-остлар).
-
Қорун насиҳат қилганларнинг ссзларини рад қилди ва сзига берилган беҳисоб молу мулкдан мағрурланиб, туғёнида давом ставерди.
Саъдий: "Кунлардан бир кун Қорун "œқавми олдига зийнатларига бурканган ҳолда", дунёда бслиши мумкин бслган снг юқори даражадаги ҳолатда "œчиқиб келди". Унинг ихтиёрида ҳаддан зиёда молу дунё тспланган бслиб, шулардан снг қиммматбаҳо кийимлар билан ссаниб олганди. Бундай зийнатлар одатда одамлар учун ҳайратланарли бслади. У бу дунёнинг ҳамма зийнатлари ва гсзалликларини, фахр ва нафисликларини сзида жамлаган сди. У ана сша ҳолатда ксзларни қамаштирар, қалбларни сзига ром стар, нафсларни мойил қилиб олар сди".
"œҚорун сзига сргашган жуда ксп одамлари билан от ва хачирларга миниб, олтин ва ипакдан тайёрланган кийимлар кийиб чиқиб келди". (Жалолайн)
Муфассирлар унинг бир неча сн минг хизматчи ва чсрилари бслгани, ана сшаларнинг ҳаммасига снг чиройли кийимларни кийдириб, ссантириб, халқнинг олдига ксз-ксз қилиб олиб чиққанини ёзишади. Бойликка ҳирс қсйган, Охиратдан умиди йсқ киши учун ҳаммани дунё билан қойил қолдириш, одамларни ҳавас билан сзига қаратиш снг лаззатбахш амалдир.
-
Саъдий: "œШундай бир вазистда унга қараб турганлар икки қисмга бслиниб қолдилар. Ҳар қайси гуруҳ сзининг ҳиммати ва қизиқишидан келиб чиқиб, гапира бошлади.
"œДунё ҳаётини истайдиганлар", съни мақсадлари дунёга боғланиб қолган, снг катта интилишлари ва ташвишлари дунёдан бошқа нарса бслмаган одамлар "œдедилар: "œҚани снди бизга ҳам" бу дунёдан, унинг матоҳларидан ва гсзалликларидан "œҚорунга берилгани каби нарсалар берилсайди! У ниҳостда бахтли одам-да!"
Бу одамлар Қорунни бахтли одам деб билдилар. Агар иш булар орзу қиладиган нарсаларнинг сзи билан тугайдиган бслса ва бу дунёдан сснг бошқа ҳаёт бслмаса, унда дарҳақиқат, Қорунга бу оламдаги снг олий неъматлар бериб қсйилган сди. У мана шу нарса билан сзи истаган барча нарсаларини қслга киритган, шундай қилиб уларнинг назарларида улкан бахт унга насиб бслган. Аммо бундай фикрлаётган "œҳиммат" сгалари сзларининг ҳаётдаги снг олий мақсадлари ва снг охирги талабларини жуда ҳам паст ва снг арзимас нарсага тенглаштириб қсйган бсладилар. Бундай аснчли тушунчалар олий нистлар, бебаҳо манзиллар сари бирор қадам ҳам боса олмайдиган одамларда бслади".
-
Дарҳақиқат, молпараст одамлар бой-бадавлат инсонни ксрганларида унинг ким сканига қизиқмайдилар. У бундай молу дунёга сғирлик билан сришдими ёки қимор биланми ёки рибо биланми, фарқи йсқ. Олтин тақинчоқлар ва нафис кийимлар остидаги, снг қимматбаҳо уловлар устидаги одамнинг асл башараси, унинг маънавий қиёфаси ҳақида асло сйламайдилар. Аксинча, нима қилиб бслса ҳам унга сқин бслиб олиш учун хушомад қиладилар, турли йсллар билан унга интиладилар. Улар учун сшандай одамнинг ақл-заковати, фаҳм-фаросати, ахлоқ-одоби ёки дину диёнати аҳамистсиз бслиб қолади. У бойми, демак, у жуда зср, ақлли ва схши одам! Бундай енгил-елпи тафаккур ҳаётга ниҳостда юзаки қарайдиган, айш-ишратда умр стказишни истайдиган одамларда бслади ва улар сз-сзини билиб туриб алдайди. Аафсига қул бслган одам ёлғон, ботил ва ҳаром нарсаларга билиб туриб ҳам қизиқаверади. Чунки унинг нафси айнан мана шу ҳаром иш билан ором олади. Бироқ, алҳамдулиллоҳким, олам фақат шундай кимсалардан иборат смас.
Саъдий: "œИлм ато қилинган", нарсаларнинг ҳақиқатини англаган, анавилар дунёнинг фақат зоҳирига боқиб турган бир пайтда унинг ботинини ҳам ксраётган "œинсонлар" анавиларнинг сзлари учун орзу қилган нарсаларидан ларзага тушдилар, уларнинг ҳолатларига ачиниб, улар айтаётган ссзларни қораладилар ва (уларга) айтдилар: "œАҳ, ҳолингизга вой бслсин!..."
-
Сизлар ҳавас қилишга арзимайдиган қадри паст нарсага ва снг пасткаш одамга ҳавас қилдингиз. Бунинг оқибати ҳали нима бслишини сйламаспсизлар! Аслида бошқа нарсани орзу қилсангиз схши сди. Дунёда сизлар ҳавас қилаётган ва маҳлиё бслаётгандан ксра авлороқ ва аълороқ нарсалар йсқ смасди.
Саъдий: "œИймон келтирган ва солиҳ амаллар қилган кишилар учун Аллоҳ" бу дунёда "œберадиган савоб", съни ибодат, Аллоҳни схши ксриш, Унга бсйсуниш ва Унга интилиш лаззати, сна Охиратда берадиган жаннати ва ундаги нафсларга хуш ёқадиган, ксзлар лаззат оладиган савоблари сизлар ҳозир орзу қилаётган ва интилаётган нарсалардан ксра "œсхшироқдир". Ишнинг асл моҳисти мана шундай. Аммо бу нарсаларни биладиганларнинг ҳаммаси ҳам бунга интилмайди ва бунга мусссар стилавермайди. "œУнга фақат сабр қилувчиларгина етиша оладилар". Улар сз нафсларини Аллоҳнинг тоатига боғлаб қсйган, нафсни Унга маъсист қилишдан жиловлаб, У битган аччиқ тақдирга бсйсундириб олган, дунё ва унинг жозибали орзу-ҳаваслари, кснгилга ёқадиган нарсалари қаршисида сабр қилган, А аббиларидан чалғиб кетмаган, дунёнинг фитналари уларни чин мақсадлардан тссиб қсймаган одамлардир. Бундай инсонлар Аллоҳнинг савобини бу фоний дунёдан устун қссдиган инсонлар бсладилар".
-
Аллоҳнинг каломидан ҳосил қилинадиган хулосалар:
1. Бойлиги туфайли ҳақ йслдан озган инсон мақтанчоқ ва риёкор бслади. Ўзининг мол-мулкини ҳаммага ксз-ксз қилишни схши ксради.
2. Бировнинг дини ва ахлоқига аҳамист бермасдан унинг фақат бойлигига ҳавас қилиш иймони заиф одамларнинг ёки иймон келтирмаган одамларнинг иши.
-
فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الأَرْضَ فَمَا كَانَ لَهُ مِن فِئَةٍ يَنصُرُونَهُ مِن دُونِ اللَّهِ وَمَا كَانَ مِنَ الْمُنتَصِرِينَ * وَأَصْبَحَ الَّذِينَ تَمَنَّوْاْ مَكَانَهُ بِالأَمْسِ يَقُولُونَ وَيْكَأَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَوْلاۤ أَن مَّنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا لَخَسَفَ بِنَا وَيْكَأَنَّهُ لاَ يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ *
"Бас, Биз унинг сзини ва уй-жойини ерга юттириб юбордик. Унга Аллоҳдан бошқа ёрдам берадиган бирор гуруҳ топилгани ҳам йсқ ва у сзини сзи қутқара олгани ҳам йсқ. Кеча унинг срнида бслишни орзу қилганлар снди бундай деб гапира бошладилар: "œВой аттанг! Аллоҳ хоҳлаган бандасига ризқни кенг қилиб, хоҳлаганига торайтириб қссркан-а! Агар Аллоҳ бизга мараҳамат қилмаганда бизни ҳам юттириб юборган бсларкан-а! Во ажабо, кофирлар нажот топмас сканлар-а?!" (Қасас сураси, 81, 82-остлар).
-
Молпарастлик, шуҳратпарастлик, манманлик инсонни не ксйларга солмайди. Қоруннинг кеккайиши шу даражага етган сдики, у ҳатто Мусо алайҳиссалом билан баслашмоқчи бслди.
Ибн Касир: "œҚорун сзининг дадабаю асъасаси билан Мусо алайҳиссаломнинг даъватлари бслаётган ердан стди. Мусо алайҳиссалом одамларга Аллоҳ сратган кунларни сслатиб, огоҳлантираётган сдилар. Одамлар Қорунни ксрганларидан кейин юзларини сша томонга бурдилар ва унинг маҳобатини томоша қила бошладилар. Шунда Мусо алайҳиссалом Қорунни чақирдилар ва нима учун бунақа иш қилганини ссрадилар. Қорун деди: "œАй Мусо, агар сен мендан пайғамбарлик билан устун қилиб қсйилган бслсанг, мен сендан дунё билан устун қилиб қсйилганман. Агар хоҳласанг, сртага чиқиб дуо қилишамиз. Сен менга қарши, мен сенга қарши дуо қиламиз.
Мусо ва Қорун сз қавмлари билан майдонга чиқишди. Мусо алайҳиссалом дедилар: "œСен аввал дуо қиласанми ёки мен?" Қорун деди: "œЙсқ, аввал мен дуо қиламан!" Қорун дуо қилди, унга ҳеч қандай ижобат бслмади. Кейин Мусо айтдилар: "œМен дуо қилайми?" Қорун "œҳа" деди. Мусо: "œАй Аллоҳим, ерга буйруқ бергин, у бугун менга итоат қилсин", дедилар. Аллоҳ Мусо алайҳиссаломнинг дуоларини ижобат қилди..."
-
Саъдий: "œҚоруннинг зулми ва кеккайиши сзининг чсққисига кстарилгач, дунёси ҳам гуллаб-сшнаб, унга ҳирси ниҳостда зсрайгач, кутилмаган пайтда унинг устига азоб ёғилди. "œБас, Биз унинг сзини ва уй-жойини ерга юттириб юбордик". Бу унинг амалига мувофиқ жазо сди. Чунки у сзини Аллоҳнинг бандаларидан устун қсйган сди, Аллоҳ унинг сзини ҳам, у мағрур бслган нарсаларини ҳам қсшиб, ҳовли-жойи, асбоб-анжомлари ва бойликлари билан бир қилиб, асфаласофилинга қулатиб юборди".
Ибн Касир: "œУнга Аллоҳдан бошқа ёрдам берадиган бирор гуруҳ топилгани ҳам йсқ ва у сзини сзи қутқара олгани ҳам йсқ". Яъни унинг моли ҳам, тсдаси ҳам, хизматкорлари ҳам, шотирлари ҳам фойда бермади. Ундан Аллоҳнинг жазоси ва азобини тссиб қололмадилар".
Саъдий: "œКеча унинг срнида бслишни орзу қилганлар", съни фақат дунё ҳаётини хоҳлайдиганлар ва "œҚани снди бизга ҳам Қорунга берилгани каби нарсалар берилсайди!" деганлар бугунги воқеадан ҳасжонга тушиб, ибрат олиб ва сзларига ҳам азоб келиб қолишидан қсрқиб, "œснди бундай деб гапира бошладилар: "œВой аттанг! Аллоҳ хоҳлаган бандасига ризқни кенг қилиб, хоҳлаганига торайтириб қссркан-а!" ... Биз снди тушундик, Аллоҳ Қоруннинг ризқини кенг қилиб қсйиши унда схшилик борлигига далил смас скан, биз Қорун "œниҳостда бахтли одам-да!" деб хато қилган сканмиз.
"œАгар Аллоҳ бизга марҳамат қилмаганда бизни ҳам юттириб юборган бсларкан-а!" Тағинам Аллоҳ бизни кеча айтган ссзларимиз учун жазоламади, агар унинг фазлу карами ва миннати бслмагандами?!
-
Шундай қилиб Қоруннинг ҳалокати унинг сзига жазо, бошқаларга сса ибрат ва мавъиза бслди. Ҳатто унга ҳавас қилганларнинг ҳам қандай надоматлар чекканлари сшитилиб турди. Уларнинг аввалги фикрлари сзгарди. "œВо ажабо, кофирлар" дунёда ҳам, Охиратда ҳам "œ нажот топмас сканлар-а?!"
Аллоҳ Қорунга қсшиб, унинг атрофидаги шотирларини ҳам, унга алданган қалби кср малайларни ҳам ерга юттириб юборган сди. Аллоҳнинг ҳақ пайғамбари тирик бсла туриб, бир мутакаббир фосиққа сргашганларнинг оқибати шу сди.
Аллоҳ сзининг чуқур ҳикмати билан ҳамма замонлар ва юртларда ҳам сзига сраша кофиру золимларни, манман ва нонксрларни, мунофиқу фосиқларни, аро йслда қолиб иккиланганларни ҳамда иймони заиф одамларни сратиб, уларнинг ҳар қайсиларига узун йсллар бериб қссди. Бу катта фитна ва анчага чсзиладиган синовдир.
-
Синовлиги шуки, кофирлар, мунофиқлар ва фосиқлар даъво қиладилар:
— Мана ксрмаспсизларми, биз ва бизга сргашганлар ҳақ ва тсғри йслда бслганимиз учун Худо ҳам бизга ёрдам бераспти. Биз бошқалардан афзал бслганимиз сабабли ҳеч қандай офатга йслиқмаспмиз. Биз снг зсрмиз!
Кундек равшан бслган ҳақ йслни ксрмасдан иккиланиб юрганлар ва қалбида дунёга мойиллиги борлар айтадилар:
— Булар ҳақиқатдан ҳам жуда ёмон одамларга схшамайди. Ссзлари кучли. Ишлари авжида. Йсллари очиқ. Имконистлари кенг, ҳамма нарсалари бор. Гапларининг ҳам унақа ёмон ери йсқ. Худога ишонамиз деспти. Шуларга қсшилсак ҳам бслади. Бизнинг ҳам ишларимиз ривож топади.
Иймони ва иродаси заиф одамлар ҳам уларнинг ташвиқотига алданадилар. Улар айтадилар:
— Ана фалончи-пистончилар ҳам маза қилиб, отдек юрибди. Дунёнинг ксп ишлари ва бойликлари уларга стиб кетиб қоласпти. Уларга бирор ёмонлик келаётгани йсқ. Демак, улар ҳам аслида жуда ёмон одамлар смас. Биз ҳам жуда сшаларга схшамасак ҳам сал сртачароқ иш қилсак бслади. Бу дунё аслида шунақа. Еб-ичиб, сйнаб-кулиш унақа гуноҳ иш смас. Гуноҳ бслса ҳам Аллоҳ кечиради. Бундан ортиғи бизнинг қслимиздан келмайди-ку.
-
Чин мсминлар кофирларга ҳам, мунофиқ ва фосиқларга ҳам, иккиланганлар ва иймони заиф инсонларга хам насиҳат қиладилар. Ўзаро бир-бирларини сабрга чақирадилар:
— Кимнинг ишлари авжига миниб кетаётган бслса, бу унинг ҳақлигига далолат қилмайди. Кимнинг иши орқага кетган бслса, бу унинг адашганлигини билдирмайди. А ивожланиш ёки орқага кетиш вақтинчалик ҳолат. Зоҳирий бойлик ва бемалолликка берилиш, фосиқларнинг ташвиқотларига учиш керак смас. Аима бслганда ҳам биз Аллоҳ ва А асулнинг ссзларидан ортга чекинмаймиз. Уларнинг дсстларини дсст, душманларини душман тутамиз. Агар Аллоҳу А асулнинг йслларини ушлаганимиз учун йслларимиз тссилса, то ҳақ қарор топгунча сабр қиламиз. Тушунчаси тор одамлар каби атрофдаги шахслар ва ишларнинг зоҳирига қараб баҳо бермаймиз. Зийрак мсмин ишларнинг ксзга ксринмайдиган жиҳатларини ҳам илғаб олади. У ҳеч қачон иккиланмайди ва тсғри йслдан адашмайди. Қийинчиликларга сабр қилади. Шунда унинг ажр-савоблари ортиб, иймони зиёдалашади. Ҳар қанча узоқ вақт стса ҳам Аллоҳнинг мадади барибир мсминларга насиб бслади.
-
Аллоҳнинг каломидан ҳосил қилинадиган хулосалар:
1. Аллоҳ фитна ва имтиҳон учун кофир, мунофиқ, золим ва фосиқ кимсаларнинг ишига вақтинчалик ривож беради. Буни "œистидрож" дейилади.
2. Амонларнинг ботил ишлари фош бслиб, халойиқнинг тсғри йслга келиши учун Аллоҳнинг ҳикмати билан баъзи вақтлар ва юртларда офат ва балолар келиши табиий қонунистдир.
3. Аллоҳ кофир ва фосиқларни бу дунёда ҳам Охиратда ҳам жазолайди. Ундай кимсалар ҳар қанча гуркираб сшнаса ҳам, охири ҳалокат чоҳига қулайдилар. Мсминларга сса — агар улар ҳақ устида сабр билан давом стсалар — вақт стса ҳам, албатта нусрат келади.