ААМОЗДА А УКУАªГА БОА ГААДА ВА УАДАА ҚАЙТГААДА ИККИ ҚЎЛАИ КЎТАА ИШ КЕА АК ДЕГААЛАА АИАГ ДАЛИЛЛАА И ВА УЛАА АИАГ МУАОҚАШАСИ
Бу ҳукмга амал қилишга даъват стганлар рсйхати бошида тсрт машҳур ва маъруф фиқҳий мазҳабларимиздан иккитаси, Шофеъий ва Ҳанбалий мазҳаблари туради. Улар сзларининг бу ҳукмларига бир неча ҳадиси шарифларни далил қилиб келтирадилар:
Биринчи далил:
Имом Бухорий ва Имом Муслимлар қилган ривостда Ибн Умар: «А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қачон намозни очсалар икки қслларини елкалари баробар кстариб туриб такбир айтар сдилар. Кейин қачон рукуъга такбир айтсалар ҳам шунингдек, қачон бошларини рукуъдан кстарсалар ҳам уларни худди сшандоқ кстарар сдилар ва «самиъаллоҳу лиман ҳамидаҳ, А оббанаа ва лакал ҳамд», дер сдилар», деганлар.
Мана шу саҳиҳ ҳадисда намозда рукуъга борганда ва ундан қайтганда қсл кстариш Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари скани очиқ-ойдин ксриниб турибди, дейдилар Шофеъий ва Ҳанбалийлар.
Иккинчи далил:
Имом Бухорий келтирган ривостда Аофеъ розисллоҳу анҳу: «Ибн Умар розисллоҳу анҳу рукуъга борганда ва ундан қайтганда икки қслини кстармаган одамни ксрса, унга тош отар сди», деган.
Бу ривост ҳам юқоридаги маънони таъкидлаб келмоқда. Абдуллоҳ ибн Умар розисллоҳу анҳу сзлари амал қилибгина қолмай, сзгаларни ҳам мазкур ҳукмга бсйсунишларига ҳаракат стганлари сққол ксриниб турибди, дейдилар Шофеъий ва Ҳанбалийлар.
Ҳанафий уламолар, дарҳақиқат, сизлар келтирган ривостлар бор ва кучли сканини биз ҳам схши биламиз, лекин биз ушбу ҳадис ва ривостларга амал қилишдан олдин бошқа ҳадис ва ривостларни ҳам чуқурроқ срганиб чиқиб, бошқача қарорга келдик, келинг, аввало Абдуллоҳ ибн Умар розисллоҳу анҳунинг ҳадисларини муноқаша қилайлик, дейдилар.
Имом ат-Таҳовий, Имом Ибн Абу Шайба ва Имом ал-Байҳақийлар сз китобларида келтирган ривостда Мужоҳид розисллоҳу анҳу: «Ибн Умарнинг орқасида намоз сқиганман. У икки қслини намоздаги биринчи такбирдан бошқа ҳеч кстармас сди», деганлар.
Олдинги икки ривост ва биз келтирган учинчи ривостни қсшиб сргансак, рукуъга борганда ва ундан қайтганда икки қслни кстариш ҳукми насх бслгани аён бслади. Яъни бу ҳукмга маълум муддат амал қилинган-у, сснгра амалдан қолган.
Абдуллоҳ ибн Умар розисллоҳу анҳу Лайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг рукуъга кетишда ва ундан қайтишда қсл кстарганларини ксрганлар, сзлари бу ишга амал қилганлар ва бошқаларни ҳам амал қилишга чорлаганлар. Кейинчалик бу амал насх бслганидан кейин унга амал қилишни тсхтатганлар.
Сиз ҳам, ҳурматли Шофеъий, Ҳанбалий ва ушбу масалада улар билан ҳамфикр бслганлар, биз ҳам саҳобий сзи қилган ривостга зид амал қилса, ривостини смас, амалини қабул қилишга иттифоқ қилганмиз. Чунки саҳобийлар насх бслмаса, сзлари ривост қилган ҳукмга хилоф амал қилмайдилар. Хусусан, Абдуллоҳ ибн Умар розисллоҳу анҳу ҳар бир каттаю кичик нарсада Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга аниқ сргашувчи сгона саҳобий бслганлар. У киши Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга оид, сргашиш зарур ҳисобланмаган ишларни ҳам ста аниқлик билан қилиб юрганлари маълум ва машҳур. Шундоқ одам насх собит бслмаса, сзлари ривост қилган ҳадисга хилоф иш тутиб, рукуъга боришда ва ундан қайтишда икки қслни кстаришни тарк қилмас сдилар.
Учинчи далил:
Имом Абу Довуд, Имом Термизий, Имом Аасаий, Имом Ибн Можа сз Сунанларида, Имом Бухорий «А афу ълсдайни фиссолати» деган рисолаларида ва Имом Таҳовий «Мушкилул-Осор»да Али ибн Абу Толиб розисллоҳу анҳудан келтирган ҳадисда: «А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қачон фарз намозга турсалар такбир айтиб, икки қслларини елкалари баробар кстарар сдилар. Худди шу ишни қироатларини тамом қилиб рукуъга боришни ирода қилсалар ҳам, рукуъдан бош кстарсалар ҳам қилар сдилар. У зот намозда стирган ҳолларида ҳеч қслларини кстармас сдилар. Қачон икки марта сажда қилиб, турмоқчи бслсалар ҳам икки қслларини кстариб, такбир айтар сдилар», дейилган.
Шофеъий ва Ҳанбалий мазҳаби уламоларининг бу далилларига жавоб қуйидагича: Бу ривост собит сканини схши биламиз. Лекин Ҳазрати Али розисллоҳу анҳунинг айни сзларидан бунинг акси содир бслгани ҳақида ривост бор. Ана шу ривостни ҳам стиъборга олиб туриб, (ниҳоий) ҳукм чиқарилса, жуда ҳам схши бслар сди.
Имом ат-Таҳовий ва Имом Ибн Абу Шайбалар Осим Ибн Кулайбнинг отасидан қилган ривостда: «Али розисллоҳу анҳу икки қслларини намознинг биринчи такбирида кстарар сди, холос. Кейин кстармас сди», дейилган.
Имом Абу Бакр Ибн Абу Шайба Абу Исҳоқдан келтирган ривостда сса: «Абдуллоҳ (Ибн Масъуд) ва Алининг асҳоблари икки қслларини фақатгина намозни бошида кстарар сдилар, холос», дейилган.
Бу ҳам рукуъга кетишдан олдин ва ундан кейин икки қслни кстаришга маълум муддат амал қилингани ва кейин насх бслганини ксрсатади. Бслмаса Ҳазрати Алидек улкан саҳобий сзлари Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан қилган ривостга хилоф иш қилмас сдилар. Шу билан бирга Ҳазрати Али розисллоҳу анҳу сз шогирдлари бслмиш кичик саҳобийлар ва тобеъинларни ҳам рукуъга кетганда ва ундан қайтганда, икки қслни кстармасликка сргатган сканлар. Бу ҳам сз-сзидан бславерадиган нарса смас.
Шофеъий ва Ҳанбалийлар сзларига далил қилиб келтирган юқоридаги ҳадисда зикр қилинган «Қачон икки марта сажда қилиб, турмоқчи бслсалар ҳам икки қслларини кстариб такбир айтар сдилар», деган жумла уларнинг зиддига катта ҳужжатдир. Чунки улар саждадан туришда қсл кстариш керак демайдилар. Ўз-сзидан «нима учун бир ҳадиснинг маълум бслагига амал қиласизлар-у, бошқа бслагига амал қилмайсизлар», деган ҳақли савол пайдо бслади.
Сажда қилиб бслиб тураётганда ва бошқа ҳолатларда ҳам икки қсл кстарилиши ҳақида бошқа ҳадисларда ҳам зикр қилинган. Мана шу нарсанинг сзи ҳам аввал намозда такбираи сҳромдан бошқа жойларда ҳам қсл кстариш бс-либ, кейинчалик насх қилинганига далолатдир. Бу ҳақиқатни Ҳанафийлар тслиқлигича олиб, Шофеъий ва Ҳанбалийлар бир қисмини қабул қилиб, рукуъга кетиш ва ундан қайтишга тегишли жойини қабул қилмаган чиқадилар.
Ҳанафийлар мухолифларнинг ҳар бир далилига худди шу қабилда раддис қиладилар. Биз намуна учун келтирилган мисоллар билан кифосланиб, снди бу масалани қадимда қандоқ муноқаша қилингани ҳақидаги икки ривостни срганиб чиқайлик:
Имом ат-Таҳовий келтирган ривостда ал-Муғийра розисллоҳу анҳу қуйидагиларни айтадилар: «Иброҳимга, Воилнинг Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қачон намозни бошласалар, рукуъ қилсалар ва рукуъдан бошларини кстарсалар, икки қслларини кстаришларини ксрдим, деган ҳадисига нима дейсиз, дедим». У киши: «Агар Воил у зотнинг ундоқ қилганларини бир марта ксрган бслса, Абдуллоҳ ундоқ қилмаганларини сллик марта ксрган», деди.
Ксриниб турибдики, рукуъга кетаётиб ва ундан қайтаётиб икки қсл кстарилади, деганлар Воил Ибн Ҳужр розисллоҳу анҳунинг ҳадисларини далил қилганлар. Буюк тобеъинлардан Иброҳим ан-Аахаъий розисллоҳу анҳуга бу гап айтилганда, у киши Абдуллоҳ Ибн Масъуд розисллоҳу анҳунинг ҳадисларини раддисга келтирганлар ва қайси бир ҳадис қабул қилишга лойиқроқ сканини тасдиқлаш мақсадида уларнинг ровийларининг ҳолларини зикр қилиб стганлар. Воил Ибн Ҳужр розисллоҳу анҳу иймонга келганларидан кейин Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида фақатгина бир ҳафта туриб, намоз сқишни срганганлари ва қайтиб кетиб, кейин А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни қайта ксрмаганлари машҳур. Бунинг устига Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам у кишига таълим учун алоҳида муомала қилганлар.
Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг рукуъга кетишда ва ундан қайтишда икки қслларини кстармаганлари ҳақидаги ривост соҳиби Абдуллоҳ Ибн Масъуд розисллоҳу анҳу сса, снг биринчи иймонга келган саҳобалардан бслиб Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан у зотнинг умрларининг охирларигача ажралмаган улкан саҳобийлардан биридирлар. Албатта у киши Воил розисллоҳу анҳуга қараганда ксп нарсани билишлари турган гап.
Иккинчи мисол Имом ал-Ҳорисий сзларининг «Муснад» номли китобларида Суфён Ибн Усйна розисллоҳу анҳудан Имом Абу Ҳанифа билан Имом ал-Авзоъий ораларида бслиб стган қуйидаги мунозарани келтирадилар:
«Абу Ҳанифа билан ал-Авзоъий Маккадаги буғдой растасида ксришиб қолишди. Шунда ал-Авзоъий Абу Ҳанифага:
- Сизларга нима бслди, намозда рукуъга борганда ва ундан бош кстарганда қслларингизни кстармайсизлар? деди. Абу Ҳанифа сса:
- Чунки бу ҳақда А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан бирор саҳиҳ нарса бслмади, деди.
- Қандоқ қилиб саҳиҳ нарса бслмасин? Ахир, менга аз-Зуҳрий Солимдан, у отасидан, у сса А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривост қилишича, У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам намозни бошлаш чоғларида, рукуъга кетишда ва ундан қайтишда икки қслларини кстарар сканлар! деди ал-Авзоъий. Шунда Абу Ҳанифа:
- Бизга Ҳаммод Иброҳимдан, у Алқама ва ал-Асваддан, улар Абдуллоҳ ибн Масъуд розисллоҳу анҳудан ривост қилишича, А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам намозни бошлашдан бошқада икки қслларини кстармас сканлар, деди.
- Мен сенга аз-Зуҳрийдан, Солимдан, Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан ҳадис ривост қилсам, сен менга Ҳаммод Иброҳимдан ҳадис айтди, дейсан-а?! деди ал-Авзоъий. Абу Ҳанифа унинг бу гапига:
- Ҳаммод аз-Зуҳрийдан ксра фақиҳроқ сди. Иброҳим сса Солимдан ксра фақиҳроқ сди. Агар Ибн Умар саҳобийлик фазлига сга бслса ҳам фиқҳда Алқама ундан кам смас. Ал-Асваднинг фазли жуда ҳам ксп. Абдуллоҳ ибн Масъуднинг фиқҳда ва қироатда фазли ксп. Унинг саҳобийлик ҳаққи бор. Кичиклигидан Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида бслган. У Абдуллоҳ ибн Умардан афзал, деб жавоб берди. Шунда ал-Авзоъий жим қолди».
Демак, Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳи ҳам, у кишининг издошлари ҳам шаръий ҳукмларни ҳаводан смас, Қуръон ва Суннатдан олган сканлар. Бошқалардан ксра чуқурроқ илмий изланишда бслган сканлар. Ҳатто бошқа мазҳаб мужтаҳидлари мулоҳаза қилмаган нозик томонларни ҳам улар мулоҳаза қилган сканлар.