— Siz eshiting avval, unisi ham chiqar, — dedi xotinim jilmayib, so‘ng kelgan joyidan o‘qishda davom etdi.
«Lekin keyun, qaytam bir ishlar bo‘lub kettu — eslasam, xo‘rligim tutib kelavurar. Siz bo‘lsangiz teginisholmasdu. Uch kunlab uydan chiqolmay, o‘tirdum qamalub olub. Yer yorilmadu yerga kirib ketsam! Juvon o‘lgur (o‘sha qora mo‘ndi — maymoqning jiyanu ekan! Men unu qiz bola desam — qanday balo ekan, erday, erkakday yopishadu odamga!), o‘sha o‘lgur quchoqlab olub, qo‘yivormaydu. O‘paverib tishlab tashlaptu, hamma yog‘umni momataloq qilub-ko‘kartub tashlaptu. Qiz desam, er kishidan badtar ekan. Hirsinu qarang, uyatsiznu! Teximu menman shunday ko‘rishib turasan, tog‘amga tushsang, u so‘ratvatti deydu. Quribla ketgur.
Endu o‘lsamam chiqmiyman ishlariga. Quribla ketsin dalasiyam, o‘ziyam! Ayol bo‘lub ayol emas, er bo‘lub er tug‘ilmagan, u uyatsiz! Aytishga-da og‘iz bormaydu, yozishga-da qog‘oz kuygay! Xudo nima uchun yaratmish ekan bunday ayolnu, bilmadum. Tezroq keling, Sultonmurod aka! Siz bo‘lsangiz — munday xo‘rlay olmasdular, teginolmasdular. Kimlarga ishonub, jo‘natub edingiz menginanu?
Bu uydan bir yoqlarga ketsam-da, dalasiga chiqmasman, ishlaru qursin, betu qursin! Eshityapsizmu, Sultonmurod aka, bu yoqlarda shunchalar aynishubdu, hatto kichigoyumdan qo‘rqmayin, Sizdan qo‘rqmayin shunday qilishsa! Tag‘inam Xudo osmondan balo yubormaydu ustilariga!
Sultonmurod akajon, bu yoqni odamlaru ham aynushga, yomon aynushga boshlabdular! Kalomullohnu unutganmular, bilmaydularmuki, aynusalar balonu kutaversinlar, qo‘rqmasmular — xudoning qahrudan?! (Eslab qolung. Qumrunisa edu, ayol bo‘lub ayol emas, u yashshamagur)...

Evoh, shu baloliqlarga chidolmagan ekanmi, kennoyim? Biz qayoqqa bosh olib ketdilar, deb yuribmiz?! Men alamangiz holda mushtimni tishlab qolgan, o‘sha damlarda unga bir himoyachi bo‘la olmaganimdan yerga kirgudek bir holga tushib borar edim.
(Allohning madadi ila asarning bu qismi ham nihoyasiga yetdi. Navbat — «Jazo, rijo va hidoyat» qismiga.)

Qay vaqt bo‘lib ketgan edi, bilmayman. Allamahalda ishdan kelib, divanda xayolparishon o‘tirib edim. Keyin sekin uzanib, yonboshlaganim esimda. Shu holda shirin bir tuyg‘u qamrab kelib, parqu qanotlariga indirdiyu allalay boshladi. Aftidan, uyqu elitib, ko‘zim ilingan edi shekilli, ajoyib tush ko‘ra boshladim. Bunaqasi ilgari, bolalik kezlarim sodir bo‘lardi: ko‘zimni yumardimu ajabtovur — xuddi ertaknamo tushlar ko‘ra boshlardim. Hozir ham o‘shanday tiniqdan tiniq, sirlidan sirli, ammo qay bir yerlari o‘zimga tanish diyorda kezib yurar edim. Chor taraf, butun atrof-javonib oppoq oydinmish-da, o‘zim eski uylarimiz tomonda yurganmishman. Oyning yerdagi olachalpoq nurlaridan ma’lumki, eshigimizning ro‘parasidagi anhor bo‘yida, yong‘oqzorda turib, oy nuriga cho‘mib yotgan tuproq tomli uylarimizdan, ishkomli bog‘larimizdan ko‘z uzolmayman. Ular bag‘azlarni allatovur bir kumushrangga bo‘yab-jilvalantirib, loysuvoq tomlarimizga oq jujun matoli yarqiroq bir narsalar yoyib, tarnovlarniyu devor sarxoklarini qirov qo‘nganday oqartirib-yarqiratib, yerga, bo‘g‘otlar ostiga ajabtovur o‘sma-soyalar tortib, butun hovlimizni sir-sinoatlarga ko‘mib tashlaganki, u hov bir vaqtlar — akam Bo‘zsuv bo‘ylarini qarorgoh tutib yurgan kezlardagiga o‘xshab ketgandi. Men uni sog‘ingan kezlarim, yarim kechalari turib, ana shunday anhor bo‘ylariga chiqib olar, yo‘llarini poylab o‘tirib qolar edim. Nazarimda, tog‘amgilarning hov muyulishidan mana hozir so‘lig‘ini sho‘lqillatib, bir otu otliq chiqib kelayotgandek bo‘laverar edi...
Hozir esa (tushga hech taraf yo‘q) ichkaridagi zinamizda yolg‘izdan yolg‘iz, allaqachon azim yong‘oqlardan oshib o‘tib, bir kenglikka chiqib olgan va hamma yoqqa bearmon yog‘du sochib yotgan to‘lindan to‘lin oyga, uning goh dumaloq ko‘zgudek, goh osmonning u yog‘iga ochilgan oq bir darichadek ko‘rinishiga mahliyo bo‘lib o‘tirarkanman, uning sathi-ko‘zgusida ko‘rinayotgan bir narsalar xayolimni o‘g‘irlagan edi. Chindan ham osmonda suzib yurgan to‘lin oy — oy emas, afsonaviy bir oina yoxud Jamshidning oppoq jomiyu uning yuzida shu vaqt-shu soatning o‘zida qay bir yerda kechib turgan voqea(!) akslanib turgan kabi edi.
Oy yuziga yaxshilab tikilgan kishi uni ko‘rmay iloji yo‘q edi!

Ana, Oyning sutga chayilganday tip-tiniq yuzi — sathida bizning Tegirmondan to Qo‘shilishga qadar cho‘zilgan Izzayu uning ikki betkayiga yastangan yerlar xuddi ochiq ulug‘ kitobning ikki betiga o‘xshab, allaqanday kumushrang nuqra sepilganday yarqirab ko‘rinardilar. Undanam ajablanarli joyi o‘sha suvrat- da izzalik — soylik, ya’nikim ulug‘ kitobning o‘rta-si Oyni qoq ikkiga bo‘lib turibdi. Go‘yo oyim bir vaqt aytganlaridek, ya’nikim u payg‘ambarimiz za- monlaridan qolgan emish. U kishidan mo‘’jiza ko‘rsatishni so‘rashganida Oyni qoq ikkiga bo‘lib yuborgan ekanlar. Bu dog‘ — u qora chiziq o‘shandan qolganmish.
Hozir esa xuddi o‘sha chiziq yoqalab go‘yo bir otliq qir oshib-oshiqib kelar, bu nimadan belgi — aqlim yetmas, yetmasa-da, bu go‘zal kechaning sirli oinasida akslangan narsaga sehrlanib qolgandim.
U nima, chindan tushmi yo o‘ng? Tush bo‘lsa, bunchalar aniq-taniq? O‘ngim desam, nega sarxushman? Go‘yo aqlim to‘ngib qolganday, qaerdaligimni to‘la anglay olma-yotirman?
Unday desam, nega yuragim allaqanday hapriqib bor-yapti, go‘yo ichimga bir gala qush qamalib qolgandek? Ular gurra-gurra uchib ko‘tarilganlari sari nimadir bo‘g‘zimga tiqilib-tiqilib keladi! Shu bilan bir vaqt-da men turgan zinaning o‘ng yog‘idagi yarim ochiq derazaning ortidan (katta uyda shekilli) birov, nega birov bo‘lsin, ayol kishi piq-piq yig‘lab, ko‘rpanimi, nimani ustiga tortib, xo‘rligini yutishga urinadi, hiqillaydi. Ammo ovozi yo qudratingdan, shunchalar tanishki... otini atab chaqirgudekman. Kennoyi, devorgudekman...
Uyg‘onib ketib, yonboshlagan joyimdan qaddimni ko‘tarsam, xontaxtaning u boshida birov shishasiga qog‘oz kiydirilgan lampachiroq yorug‘ida hiq-hiq yig‘lab o‘tiribdi. Tizzasida o‘sha unniqqan sariq daftar, dam-badam burnini tortib, ko‘zyoshlarini artib qo‘yadi. Qora duxoba nimchasidan tanidim. Xotinim. Meni uxlatib qo‘yib, o‘zi davomini o‘qiyotgan ekanmi?
— Saida, o‘zizmi? — dedim hayratlanib, — o‘qirkansiz, uyg‘otmaysizmi?
— Birpas mizg‘iy qoling, deb o‘qiy qolsam... bunaqa ekan.
— Qanaqa?..
Saida ichdan chuqur tin oldi:
— Ayol kishini nuqul musibatga yaratgan ekan: bechora kennoyingiz!..

— Nima bo‘lgan ekan? — dedim yuragim toshib kelib. Endi turib o‘tirib olgan edim.
— O‘qiy qolaymi? — dedi u.
— Mayli, o‘qing, — dedim intiqib.
U boshladi.
«...Kichigoyumlar vaqt allamahal bo‘p ketibdi deb ichkaru uyga kiritib yuborgan edilar, shu qo‘limdaguni tepchub qo‘yay deb o‘tirib qolubman.
Bir mahal lampachiroq o‘z-o‘zidan yorishib ketib, olov tili ichiga tushib bora boshladu. Nima bo‘ptu, deb piligini ko‘tarub ko‘rdum, qirqib ko‘rdum — qani jo-yiga kelsa. Moyi tugab bitgan ekan, axiyri o‘chdu-qoldu. Na iloj, ishpechlarimni tokchaga olib qo‘yib, o‘girilsam deng... derazadan shunday bir nur to‘kilub turibdu! Shunaqa oppoq, shunaqa shaffofki, o‘n to‘rt kunluk oyning ham eng yarim kechadagisi, eng tikkaga kelganu. Uyqularim ham qochub, yosh boladay deraza tagiga kelvolibman.
Chindanam tashqaru sutday oydin edu. Hovluda igna tushsa ko‘rinar, ishkomlar harir govrapo‘sh yopulgan beshiklarday nurga belanub yotar, bog‘dagi daraxtlar qiyg‘os gullab yuborganga o‘xshardular.
Yulduzlari xira tortib ketgan ko‘k toqida esa yolg‘uz oy yangi tushgan kelinchakdek jilmayib turar, uning yuzuga qarab to‘yub bo‘lmasdu. Go‘yo chirog‘ingni moyi tugamasa — qaramaysanmi, o‘tir birpas, holu qolayluk, dardlashayluk, demoqchi bo‘ladu. Ginalar qilib, jilmayadu. Imolar qiladu har turlu. Ishvalaru ham o‘ziga yarashgan.
Tavba, bu ne hol? Hech mahal oy ham ishvalar qiladumu odamga? Turlanib-tuslanadimu? Hozirguna chimildiqdan chiqqan kelinchakdek ibolu-ibolu boqmoqda edu. Endi o‘sha kelinchakning kungira ko‘zgusiga aylanub qoptu. Uning ichida bo‘lsa, alomat-alomat narsalar oy nuriga cho‘mub yotubdular. U kumush dalalar, soylar nimasi bilandur juda tanish. Qolaversa, bir otluq o‘sha soy yoqalab, ildamlab kelayotgandek. Tavba, bu qanaqasi? Oy ham hech mahal ko‘zguga aylanadumi? Yerdagi narsalarni akslantiradimu?
Manum esum og‘ub boryaptu. Go‘yo jinmi, farishtalar aqlumni olib qo‘ygandeklar. Ammo ajabtovur narsalardan (oy bo‘lib oy emas, ko‘zgu bo‘lib ko‘zgu, tavba) ko‘zimni uzolmayman. Unda ko‘ringan narsaga sehrlanub qolubman...»

— Shoshmang-shoshmang, — men quloqlarimga ishonmay u o‘qiyotgan narsaning ustiga kaftimni tashladim.— Nima deydi? Nima ko‘rindi deydilar?
Saida cho‘chib tushgan edi:
— O‘zizmi, adasi? Nimasi tushunarsiz?
— Otluq ko‘rindi deydilarmu? — Men hayratimni yashirolmasdim.
— Shunaqa yozibdilar, nimasiga... ishonmaysiz?
— Bilasizmi, o‘sha otluq, o‘sha oyda ko‘ringan narsalar, mening tushimga kirib yuribdi. Hali-hozir, endi esa, siz o‘qib turibsiz.
— Subhonalloh, — dedi Saida va ko‘ksiga tuf-tufladi. — Shunaqasi ham... bo‘ladi ekanmi?
— Bo‘lar ekan-ku, o‘qiyvering-chi, — dedim davomiga intiqib.
Saida kimga ishonarini bilmay, daftarni o‘ziga yaqinroq surdi.

«...Xayolumda o‘ziz. Chegaradan o‘tolmay qayoqlarda qoldiz ekan? Tangritog‘da inqilob bo‘g‘ilgan, sarboni o‘g‘urlab ketilib, lashkar tarqatub yuborilgan, xalq yetum bo‘taday bo‘zlab qolgan bo‘lsa. Boturlar tog‘larga to‘zib, har kim o‘z joninu asrashga tushgan bo‘lsa. Siz musofirlar qayga bosh urib bordingiz, qay diyorlarni oshiyon tutdingiz ekan?
Ozodlik nash’u namosi shunchalar qisqa, Ollohimning inoyati muvaqqat ekanmiki, Tangritog‘ tomonlardan xabar kelmayin qo‘ydi. Qochgan qochdi, to‘zgan to‘zdi, hatto Siz Boturlardan bir mujda yo‘q. Qay o‘ngir, qay qoyalarda, qay dovon, qay qo‘l yetmas muzliklarda qoldiz ekan? Yo hali ozod bo‘lmagan viloyatlarda yuribsizlarmu? Nega biron xabar yo‘q, mujda yubormassiz? Axir shu umidda bu diyorlarga jo‘natubmu edungiz? Rizoluk bergan, Ollohning omonatini to abad saqlagayman deb, ahlu ayolumni, shariatumni har narsadan ustun tutgayman deb ontlar ichgan kim edu? Qaylarda qoldiz, Boturmurodum? Men istamasman siz qasamxo‘r bo‘lib qoluvingizni. Ollohimning oldida gunohkor bo‘lib turuvingizni.
Ana shu topda, Oy nuri uzala tushgan o‘rnumga o‘tirib ulgurmab edumki, deraza chertilub, qiya ochilgan tavaqasidan Oyning o‘zi kirib-la kelmoqqa boshladu. Yo Arshul azim, bu nesi? Shu mo‘ralab turgan Oyning-da ishimu, boshqaning?
q

Nafasum ichimga tushub qaltirablar kettum!.. Ne hol yuz bermoqda, anglab olmoqqa ojuz edum. Jonum, unga qo‘shilib jon qushum bo‘g‘zumda turar edu. Qo‘rqib ketganum shunchalik!..
Shunda... derazaning ikkinchi tavaqasi-da ochilub, men sog‘ingan, orzuqib kutgan kimsaning o‘zi ko‘rinub (azbaroyi Xudo, haligi qo‘rquv, titroq qayoqqa kettu?!) yurakum dukurlab bersa deng — bo‘g‘zumga issiq bir narsa tiqilup, ko‘zlarimga achchiq yosh quyilub kelibdu. O‘zum «u kishi, u kishi-ku!» deyman-u, sira ovoz bitmaydu.
Nihoyat, Siz-o‘ziz:
— Mahfuz, men keldum. Ontimni ustidan chiqqali keldum, — dedingizu bir xatlab derazadan oshub o‘ta qoldingiz.
Oymo‘mada yurgan otliq, ko‘zguda ko‘ringan kishi — o‘zingiz kirib kelgan edingiz!
Yo, Qodir Olloh! O‘zing mehribonlarning mehribonisan. Karamingga ham, sinovlaringga ham taraf yo‘q! Boyagi belgular chin ekan. Chin chiqdi, ey Ollohim! Bu ham bo‘lsa, sening inoyating, karamingdir. Men Olloh yetkazgan kishimning quchog‘ida o‘zimni unutub, yo‘qotub yig‘lardum. Shuncha sabrlarumning mevasiga yetishub turardum.
Qachon deraza tavaqalarinu yopub qo‘yduk, men musofirginaning yupqa o‘rnuda qancha so‘ylashub-ginalashub o‘tirduk, arazlarimuzni to‘kishduk, taskinlar olduk, bilmayman, keyin shuncha judolikdan so‘ng topishgan shar’an nikohdagi kishilarga payg‘ambarimiz buyurganlaridek qancha suhbat qurdik, yolg‘iz Oy guvoh edu. Ke-yin u ham hayo qilib, mag‘ribgami — qayoqqa og‘ub ketdi, mo‘ralamay qo‘ydi. Faqat ayoq tamonumizda, derazaning takkinasida namat ustida qizil tulki terusiday bir narsa cho‘zala tushgan edu, xolos.
Keyin bilsam, bizning ishumizdan xijolatlarga tushub, allaqanday qizarub botayotgan oy ekan. O‘zi uchrashtirub, o‘zu xijolatlarga tushsa-ya...
Uni ko‘rib, Siz shoshib qoldingiz.
— Suvingni olib kela qol, vaqtim bitibdi, — deb shivirlardungiz.
Bu gapdan mening xushum og‘ayozdi:
— Qanaqa vaqt, Sultonmurod aka? Qayoqqa borgaysiz endiyam?
— Aka demagil, bunday buyurilmagan, — dedingiz Siz irim qilib. — Yaxshi niyat qil, adasi, adajonisi demoq lozim, — deb shivirladungiz qulog‘imga. Menu yupatarmudingiz, avrarmudingiz — bilolmasdum. Lekin gaplariz moydek yoqib tushmoqdaydi.

Bo‘ynungizga osilub erkalandum:
— Qayon borgaysiz, qo‘yub yubormasman bu gal. Endiyam aldab ketolmassiz. Aytasiz, qanaqa vaqt?
— Muhlatim bitadur, Mahfuz, tushun, — dediz sochlarumni silab.
— Qanaqa muhlat? Kim qo‘yadur unu? Ko‘rub-bilub turib?.. — Men xo‘rligum tutub yig‘lamoqqa boshladum. Bo‘ynungizga battarroq osilub olganmidum, yuzlarimni ko‘ksingizga bosub qo‘yvormasmidum Siznu — o‘zum bilmasdum.
Shunda qulog‘imga issiq nafasingiz urulib, shivirladungiz:
— Hoy, Mahfuz — ayasi, shunday turavergaymizmi, farishtalardan uyalmay? Tong otib boryapti.
Qo‘llarim o‘z-o‘zidan bo‘shashdular. Siz haq edungiz. Bu turishimiz Ollohga ham xush kelmas edu...
— Men hozir. Faqat Siz miq etmay turgaysiz. Xo‘p, — dedim-da, derazadan yengil tushub, oyoq uchuda oshxonaga yurindum. Suv chelak, tog‘oralar o‘sha yoqdaydi...
Yuvinub-tarangunimizcha Oy ham bo‘zarib bog‘ pastidagi katta tut ortiga o‘tub turdi. Oldi xo‘rozlar qichqurub, chaqirmoqqa boshladular. Anhor yoqalab ketgan ko‘chamuzdan oldi bozorchi aravaning qitirlab o‘tuviga oz qolmoqdaydu. Ko‘k toqidan yumalab borib haligi tut tagida ko‘ringan Oy tomlaru faqat daraxt tepalariga o‘z ukparlarini qadar, hali ko‘rinmay turgan yulduzlar endi baravariga charaqlab, ko‘payishib ketgan edular. Balki mening o‘zumga shunday ko‘rinmoqdadur, tuyulmoqdadur. Siz borligingizdanmu, negadur qushday yengilman. Atrofingizda uchub-qo‘nub, girgitton bo‘lib-da yuribman. Agar ketadurgon bo‘lsangizam ortingizdan qolmasam kerak. Farishtaday uchub ketsam-da mumkun. Bu yerda qolmasligingizni hech-hech tushunolmayman. Tushungim-da kelmaydu. Axir qancha vaqtda — endi yetishdum. Yetishganda ayrilish...
— Endi menga javob berasan, Mahfuz. Shoshmasam bo‘lmaydi, sheriklarimni ortiq kuttirolmayman xatarga qoldirib. Tushun, — dediz.
Qani tilim aylansa, termulaman, xolos. Bo‘y-bastlaringizni, o‘sha turishingizni ko‘z qorachiqlarimga muhr-lab-joylab olmoqchi bo‘laman. Tikilamanu miq etolmayman. Ich-ichimdan bir nimalar toshib kelutti, bilaman, tug‘yon, achchiq taqdirimizga qarshi isyon, lekin bu yozug‘imiz Ollohdan ekanuni, bu bizga sinov ekanuni anglab turganum uchun ham unga shak keltirub qo‘yushdan o‘zumni tiymoqdaman. Lablarimni mahkam qimtib olganman, tishlab olganman. O‘krab yuborishga qo‘yma-yoturman. Agar bir og‘iz yupatishga boshlasangizmu qutulolmasdingiz, meni yig‘idan to‘xtatolmasdingiz.

Shu tob ko‘chamuzdan g‘irchillab birinchi bozorchi arava o‘ta boshladiyu bedapoya tomonda allaqanday sergak ot uni sezib, kishnab yubordu. Va siz shoshilishga tushdingiz:
— Faqat sendan iltimos, men kelganimni ichingga yutasan. Xo‘p?!
— Xo‘p, — dedim men yig‘imni-da, ichimga yutub.
— Xolamgilarga-da, aytmagaysan. Tushunding?
— Tushun-dum, — deb bosh silkigan edum, ko‘z yoshlarum bilagumga duv to‘kildular.
— Bizni eson-omon yetib olsin desang — ichingga yutasan, keyin yig‘lab emas, kulib kuzat meni. Qaytishum oson bo‘lgay, — dediz qulog‘imga shivirlab. Yelkamdan quchgancha deraza oldiga qadar bag‘ringizda olib bordingiz. O‘zingiz shoshib turibsiz-u, yana bir nimalarnu tayinlamoqchi bo‘lasiz.
— Eshitding-a, bu diyorlarga qaytishimni istasang, yig‘lamay kuzatasan. Bo‘zlamaysan faqat. — Ke-yun shoshub tayinlay boshladingiz. — Uzoqni ishi qi-yin, agar bir gap bo‘lib, uzoqib ketsam, qiynalib ketsang, eslab qol, bu diyorlarda yolg‘iz qiyomatli bir do‘stim bor. O‘shani topib bor. Xasti Imomdan o‘tganda Kalkovuz suvi bor. O‘sha tarafdan so‘roqlaysan. «Oyto‘ra buvining o‘g‘li Chaman akaniki qayda?» degaysan, ko‘rsatib berishadi. Og‘ir kunga qolsang, o‘shani top.— Siz shoshgandanmu, mening yig‘lab berib, hammanu uyg‘otub yuborarumdan qo‘rqqandanmu, derazaga oyoq qo‘yib olgandingiz. Bir hatlashda hovliga tushib olgudek edungiz.
Men esam, Sizning o‘z diyoringizdan bunday o‘g‘runcha chiqib boruvingizni istamasdum. Boturlarning ayoluday otingizni yonuda uzangungizni ushlab, kuzatub borarumni, buni butun Kattabog‘, barcha-barcha qarindoshlaringiz ko‘rib turuvini istardum. Ammo na qilay, ixtiyor menda emasdu, Xudoning xohlashi shunday bo‘lmoqdaydi, chidardum.
Siz hovliga yengil sakramoqqa shaylangan kezda bir nimani eslab, yengil qayrildingiz:
— Ha, darvoqe. Olloh bugungi kechamizni xush ko‘rib, iltijolarimizni eshitib, o‘g‘ilmi-nima ato etgan bo‘lsa... otini o‘zing bilib, Yodgormurod qo‘ygaysan.
— Sultonmurod aka, nega unday demoqdasiz? — dedim o‘krab yuborishdan o‘zumni zo‘rg‘a tiyib. — Hali-veri...
Qani u yog‘ini ayta olsam, so‘ray olsam. Olovday kuydirmoqlaydi u so‘z yurak-bag‘rumni. Aytaman desamam ayta olmasdum.

— Bilmadum, Mahfuz. Hammasi Ollohdan. U dilimga soldi — aytdim, qolganini ham o‘zi o‘nglagay istasa. Sen duodan qolma.
— Qolmagayman, qolmagayman... Yaxshi boring faqat.
— Yaxshi qol, — dedizu men Sizni yo‘qotub, huvillagancha qolaverdum. Endi o‘zumni qarg‘aymanki, u yog‘i yo‘q: topganumda nega qo‘yib yubordum, deb!
Nega o‘krab yig‘lab, kichigoyimgilarniyu hammani uyg‘otib yubormadum!
Nega jilla qursa, inshaalloh demadum!
Shunday desam, bu kunlarga, bu malomatlarga qolmasmidum. Hamma keladigani ortda ekan. Siz ketdizu men hech yerga sig‘may qoldum.
Ikki oygina yayrab yurganlarum, o‘sha kechani eslab bir yerga yetganlarum hammasi burnumdan buloq bo‘lib chiqa boshladu. Kasalni yashirsang, isistmasi oshkor qilganiday, Sizning u tashrifingizni bo‘yimda bo‘l-gan narsa oshkor etib borardu. Uni sirib ham, halfillagan keng ko‘ylaklar kiyibam yashirolmasdum. Zingilli ko‘zlar, sinovchan nigohlardan qochub qutulolmasdum.
Axiyri ostona hatlab chiqolmay qoldum, Kattabog‘ga gap tarqab ketupti: anuv ko‘hlik kelin bo‘yida bo‘p qopti, deb! Qani, tushuntirib bo‘lsa Siz kelganingizni... bu ishlar shar’an ekanini. Hatto kichig-oyumlarga aytmagandum, endi qanday og‘iz ochaman? Qolaversa, Sizga va’dam bor, bergan so‘zim bor. Endi qaysi til bilan ochaman u tashrifingizni? Nega bu yog‘ini o‘ylamagan ekanmuz?
Boshimga qopmu — nima kiydirilgan odamga o‘xshayman. Dunyo shunchalar zimiston, ertam shunchalar qoron-g‘u. Olloh o‘zi yo‘l ko‘rsatmasa, bilmam, undan qanday qutularman? Najot ko‘rinmaydu hech. Yo o‘zingiz kelib qutqarib qolasiz, yo nolam Ollohga yetub, O‘zi ku- shoyish bergay — boshqa yo‘l yo‘q!
Faqat esumni yeb qo‘yib, Olloh izn bermagan ishlarga qo‘l urib, rahmimda ko‘tarib yurganum — Yodgormurodingizning onasimas, qotilasi bo‘lib qoluvimdan qo‘rqaman. Keyin nima qilaman? Ollohning qoshida nima deb javob bergayman?! Uning qoshida xijolat bo‘lgandan bu dunyoning har nechuk azoblari afzal! Shu andishami — nima, menu bu dunyoda tutib turibdu, ushlab turibdu. Qolgan barchasi — kechib yuborgulik! U malomatlar oldida o‘tib yuborgulik! Bu yog‘u nima bo‘ladu, bilmayman. Misoli ulkan choh — so‘ngsiz qorong‘ulik bir jar ro‘parasidaman. Meni uning yoqasidan kim ham qutqargay? Kimga og‘iz ocha olgayman? Axir, o‘zingiz tayinlagansiz. Yo‘l ko‘rsating, bir imdod bering, Sultonmurod aka? Mahfuzam omon bo‘lsun, Yodgormurodim tirik qolsun desangiz — jilla qursa, Ollohga iltijolar eting. O‘zi yo‘l ko‘rsatsun, kushoyish bersun. Bosh-qa kimdan madad tilay?! Izlay, qidiray?..
Ey, Parvardigorim! O‘zingga iymon keltirganman. O‘zing yorlaqa va bir yo‘l ko‘rsatgil. O‘zing sabru jamiil ato et yo shu musulmonlik holumda bu omonatingni ol. O‘zing qo‘lla»...

* * *
Endiyam ishonmayinmi, Sultonmurod akang kepti, degan gaplarga? U tushlarimgacha bundayin kirib yursa?
... U nimadan belgi, imdod beryapti? Endi qaytishidanmi? Qachon qaytadi ekan? Chaman akam bilanmi? Buni ham bilmasdim...
Kutamiz, intiqib-intiqib kutaveramiz.

2 ILON QACHON PO‘ST TASHLAYDI
yoxud
«KO‘K TO‘NLI» NIMADAN OGOH ETMOQCHI?

Yana hikoyachiga ma’lum tarixlar davomiga.

Kattabog‘imizda boshim borib-oyog‘im kelgancha sandiroqlab yurgan kezlarim edi.
Men soyma-soy kezib, bedapoyama-bedapoya oshib, Ergash cho‘loqqami, boshqagami to‘r sudrashib yursam ham, bolalar bilan kechgacha Izzada qolib ketib, baliq tutsam ham hech kim hech narsa demasdi. Chunki biz — pakana pari Maqsudxo‘ja janoblariga Hoji do‘xtirdan shunaqa ruxsat tekkan: tepalarda varrak uchirib, qo‘ziqorin terib, Bo‘zsuvlarda yovvoyi kaptarlarning potirlab uchishiga mahliyo bo‘lib, jarma-jar, tepama-tepa oshib, qamishzorlardan o‘rdagu moshak-qushlarni quvib yurib, bosh og‘rig‘imni o‘sha jaru jurlarga, qamishzorlarga tashlab kelishim kerak.
Lekin bugun uyda qolgan, supamizning tepasidagi katta qari tolga chiqvolib, toqqaychi bilan istak terayotib edim. Goho-goho yonginamdagi qo‘shnining devoridan oshib o‘tib, qizil marjondek bo‘rtigan o‘rik shoxlariga, uning endi, onda-sonda lab ochgan oq-pushti gullari ustida parvona bo‘lib g‘uvillayotgan asal-arilarga mahliyo bo‘lib qolaman-da, yana istar-istamas istak terishga tushaman.
Bugun oyimlar bilan toklarni ko‘tarib bog‘lamoqchimiz. Tol ustiga chiqib o‘tirmay Izzadan shunaqa tok bog‘laydigan o‘t (u botqoqda o‘sadi, sovuq ham urmaydi, faqat mollardan omon qolganmi-yo‘qmi?) o‘shani o‘rib kelsam ham bo‘lardi, erindim. Tol xivich-istakda bog‘lashni oyim qotiradilar, bahonada o‘zim ham qarab turib, o‘rganib olaman.
Qolaversa, tol ochilib kuchini xodalariga bersa, kelasi yil ishkomga ham, bag‘azlarga ham yaraydi. Shu bois supa yuzi tol chiviqlarga to‘lib ketgan bo‘lsa-da, men tushishni o‘ylamay istak terayotib edim, shu vaqt eshigimizga bir otliq kelib, egardan tusha boshladi. Men uning qizil shapkasini ko‘rganimdayoq etim jimirlab, damim ichimga tushib ketdi. Tol ustiga berkinish mumkindek, sekin pusib o‘tirib qopman. Uning yuzi juda tanish ko‘rinar-u, eslay olmasdim. Milisa bekorga tashrif buyurmasligini bilsam-da, (balki bilganim uchundir!) xavotirga tushib, ich-ichimdan qirindimi — nima o‘tib borar, zo‘r berib, «Nimaga kepti ekan, bu go‘rso‘xta?» deyar edim.