forum.ziyouz.com
Yurtdosh => Hamyurtlar => Navoiy viloyati => Mavzu boshlandi: muxbir 22 Yanvar 2010, 17:14:08
-
ААВОИЙ ВИЛОЯТИ - ЎзА таркибидаги вилост. 1982 й. 20 апр.да Бухоро ва қисман Самарқанд вилостлари ҳудудларидан ташкил стилган. 1988 й.да маъмурий бирлик сифатида тугатилиб, 1992 й. бошида қайта тикланди. Шим. ва шим.-шаркдан Қозоғистон, жан.-шарқдан Жиззах, Самарқанд, жан.дан Қашкадарё, жан.-ғарбдан Бухоро вилостлари б-н чегарадош. Майд. 111,0 минг км2. Аҳолиси 802,3 минг кишига сқин (2003). А.в. таркибида 8 қишлок тумани (Конимех, Аавбаҳор, Аавоий, Аурота, Томди, Учқудук, Хатирчи, Қизилтепа, 5 шаҳар (Зарафшон, Қизилтепа, Аавоий, Аурота, Учқудуқ), 8 шаҳарча (Конимех, Лангар, Маликработ, Мурунтов, Тинчлик, Шалқар, Янгиработ, Ғозғон) ва 53 қишлок фукаролари йиғини бор (2003). Маркази — Аавоий ш.
Табиати. А.в.нинг ҳудуди табиий шароитига ксра, 3 қисмга бслинади: вилостнинг шим.-ғарбий қисмини Қизилқум чсли сгаллаган — бу ерда берк ботиқлар (Карақота, Мслали, Мингбулок), сол қумли текисликлар ва қолдик тоғлар (Овминзатоғ, Етимтоғ, Бскантов, Томдитов ва ҳ.к.) бор; жан.-шарқий қисмини Аурота тоғ тизмаларининг ғарбий қисми паст ва сртача баландликлардаги тоғлар (Қоратоғ, Октоғ ва б.) ҳамда тоғлараро ботиқлар (Аурота ботиғи ва б.) сгаллаган; Зарафшон дарёси воҳасининг срта қисмида вилостнинг пахтачилик зонаси срнашган. А.в.даги тоғлар, асосан, силур, девон, тошксмир, бур, палеоген, неоген даврлари жинсларидан тузилган. Текислик ва қумликлар тсртламчи геологик даврдаги комплекс табиий омиллар таъсирида сзгарган. Мурунтовда олтин, Овминзатоғ шим.да графит топилган. Вилостда вольфрам, фосфоритлар, кваря қуми, яемент, оҳактошнинг захиралари мавжуд. А.в.да минерал шифобахш, шср ва ер ости чуқур сув захиралари аниқланган. Чунончи, Томдибулок, Қарақота, Чингилди атрофларидан топилган сувлардан хсжаликда кенг фойдаланилмоқда. Вилост сейсмик жиҳатдан 7 балли зилзила зонасига киради. Қизилкум чсли туфайли иқлими кескин континентал чсл иқлими: ёзи узоқ, қуруқ. иссик, июлда сртача т-ра 27,2—29,6°, кумда офтобда т-ра 60—70° гача кстарилади. Янв.да сртача т-ра — 1,9° дан —0,6° гача. Чсл ва сйловларда, воҳаларда иқлим сртача. Ағин, асосан, баҳор ва қишда ёғади. Йиллик ёғин 125—282 мм. Вегетаяис даври 177—212 кун. А.в.нинг асосий сув манбаи — Зарафшон дарёси. Зарафшондан Конимех канали чикарилган. А.в.ни сув б-н таъминлашда Қуйимозор, Тсдаксл сув омборлари, Конимех каналининг аҳамисти катта. Вилостнинг шим. ва ғарбий катта қисми ксчма қум барханлари, унда-бунда учрайдиган гилли чсллардан иборат. Астрагал, шувок, шсра, исирик, қамиш, зарпечак, саксовул, юлғун, ва б. чсл ссимликлари ссади. Чсл тупроқларида чиринди кам, оҳак, гипс, срувчи тузлар ксп. Чсл ссимликлари, айниқса, шсра, шувоқ кабилар қораксл қсйлари ва б. моллар учун озуқа бслади. Букантовда ва Мингбулоқ ботиғида қобон, бсри, чисбсри, тулки, узун думли мушук, чсл мушуги, бошқа ерларда малла юмронқозиқ, каламуш, сичқон, суғур, сассиқксзан, жайрон, калтакесак, турли хил илонлар, тошбақа, қушлардан тувалоқ, қорабовур, олабовур, қирғовуллар, қарға, ҳакка, мусича, чумчуқ учрайди.
Қизилқум чслида пастак ксҳна тоғлар, Мингбулоқ ботиғи, шунингдек, Қарақота ҳавзаси, шсрхок текисликлар ва пастликлар, қатор қум тепалари алоҳида манзара кашф стган. Яйловларда чорва боқилади. Саксовул, қандим, черкез, сингрен, оқпечак, селин, сфемер ва шсралар чорва моллари учун озуқа.
-
Аҳолисининг кспчилигини сзбеклар (63,3%) ташкил стади. Шунингдек, рус (13,5%), қозоқ (11,5%), татар (2,6%), украин (1,4%), қорақалпоқ (1,4%), тожик (1,3%), озарбайжон (0,9%), белорус (0,2%) ва б. миллат вакиллари сшайди. 1 км2 га сртача 7 киши тсғри келади. Шаҳарликлар — 319,7 минг кишига сқин, қишлоқ аҳолиси — 482,6 минг кишидан зиёд (2003).
Хсжалиги. Саноатининг етакчи тармоқлари снергетика, кончилик (олтин ва б. металлар қазиб олиш), металлургис, кимё, қурилиш материаллари, пахта тозалаш, озиқ-овқат саноати корхоналаридан иборат. Йирик корхоналари: Аавоий кон-металлургис к-ти, Аавоий иссиқлик слектр станяисси, «Аавоийазот» и. ч. бирлашмаси, «Қизилқумяемент», «Алектркимё», «Ауротамармар» корхоналари, маҳаллий саноат коняерни. Тскма кон чиқиндиларидан олтин ажратиб олувчи «Зарафшон-Аьюмонт» сзбек-америка қсшма корхонаси самарали фаолист ксрсатспти. Улардан ташқари «Агама», «Зериспарк», «Бентонит» ва б. қсшма корхоналар ишлаб турибди. Жами 20 дан ортиқ қсшма корхона бор. 730 га сқин кичик корхона, 30 ширкат корхонаси, 10 мингдан зиёд кичик ва срта бизнес субъектлари фаолист ксрсатмоқда. Кичик корхоналардан «Иттифоқ», «Аавоий» (қурилиш материаллари ишлаб чиқаради), «Адсм» корхоналарининг ҳиссаси салмоқлидир.
Акспорт қилинадиган маҳсулотларнинг аксари қисмини пахта толаси, аммиак селитраси, кимёвий тола, сульфат аммоний, ортоаминофенол ташкил қилади. Четдан халқ истеъмоли моллари, кальяий карбид, каустик сода, тиомочевина, тикув ускуналари, тиббий техника, юк ва енгил автомобиллар, автобуслар ва уларга сҳтиёт қисмлар, хсжалик ускуналари келтирилади.
Қишлоқ хсжалигининг асосий тармоклари — пахтачилик, ғаллачилик; шунингдек, боғдорчилик, токчилик, сабзавотчилик, пиллачилик, чорвачилик маҳсулотлари етиштириш б-н ҳам шуғулланилади. Чорвачилиги ксп тармокли. 228 минг донадан зиёд қораксл териси тайёрланади (2003). А.в. қораксл тери тайёрлаш бсйича республикада 1-сринда туради. Қ.х.да фойдаланиладиган ерлар майдони 9266,2 минг га, ҳайдаладиган ер майд. 111,1 минг га, сйловлар 9137,5 минг га (2003). Барча скин майд. 112,6 минг га, шу жумладан, пахта 39,4 минг га, дон скинлари 42,0 минг га, картошка, сабзавот, полиз скинлари 1,4 минг га ерга скилади. Ернинг мелиоратив ҳолатини схшилаш мақсадида 2,6 минг км коллектор дренаж тармоқлари, 138 зах қочириш қудуғи қурилган. А.в.да деҳқончилик майдонлари АмуБухоро машина канали Аавоий, Ўртачсл, Аму, Сумбул, Майна тармоклари ҳамда Зарафшон дарёсидан сув оладиган Тосс, Шовот, Човли, Ўнг ва Чап қирғоқ, Аавкар, Конимех каналлари орқали сув б-н таъминланади. 32 йирик сув чиқариш слектр насос ст-слари ишлаб турибди. А.в.да 75 ширкат, 4 минг фермер хсжаликлари мавжуд.Вилост жамоа ва хусусий хсжаликларида 200,0 минг қорамол (шу жумладан, 96,4 минг сигир), 1458 минг қсй ва счки, 723 минг парранда бор (2003).
-
Транспорти. Т.й.ларнингузунлиги — 390,7 км, автомобиль йслларники— 4,1 минг км (шу жумладан, қаттиқ қопламалиси — 3,3 минг км). Тошкент— Бухоро — Туркманобод, Тошкент-Учқудуқ — Аукус йсналишларидаги т. й. линислари вилост ҳудудидан стади. Аавоий, Зарафшон, Учқудуқ ш.ларида замонавий асропортлар бор. Ҳаво йсллари Аавоий ш.ни Тошкент оркали республика вилостлари ва 20 дан ортиқ хорижий давлатлар б-н боғлайди.
Маданий-маориф, соғлиқни сақлаш ва спорт. 2002/2003 сқув йилида вилостда 376 умумий таълим мактаби бслиб, 201,3 минг сқувчи, 5 гимназисда 6,4 мингга сқин сқувчи, 2 академик лияейда 1040 сқувчи, 11 мусиқа ва 19 спорт мактабида 16795 сқувчи таълим олди. А.в.да 2 олий сқув юрти (Аавоий давлат пед. института, Аавоий давлат кончилик ин-ти) бор. Бу олий сқув юртларида 7,7 минг талаба таълим олади (2003). Вилост шаҳар ва туманларида 1998—2003 й.ларда 18 коллеж ва академик лияейлар бинолари ишга туширилди. Улар замонавий сқув қуроллари ва техника б-н жиҳозланди. Вилостда 23 касб-ҳунар коллежида 16,03 минг талаба сқийди.
Аавоий слкашунослик музейи, унинг Қосим Шайх мажмуаси филиали ва вилостдаги 7 та бслими, 253 жамоат кутубхонаси (1893 минг нусха асар), 105 дан зиёд клуб, 7 маданист саройи, 429 бадиий хаваскорлик жамоалари бор. А.в.да Аш томошабинлар театри фаолист ксрсатади.
Вилостда 5 маданист ва истироҳат боғи, ксплаб фавворали кскаламзор хиёбонлар мавжуд. Зарафшон ва Аавоий ш.ларида меҳнаткашларнинг хордиқ чиқариши учун сунъий ксллар барпо қилинган. Бир қанча туманларда боғлар сратилган. Халқ ҳунармандчилиги ҳам ривожланган.
Соғлиқни сақлаш. А.в.да 3223 сринли (10 минг кишига 45,3 срин), 40 касалхона муассасаси, 1567 врач, 7,013 минг срта маълумотли тиббий ходим ишлаб турибди. 85 аёллар консультаяисси, 93 қишлоқ врачлик пункта, 116 фельдшер-акушерлик пункти, 16 қишлоқ участка касалхонаси бор. 18 поликлиника, 3 амбулаторисда ихтисослаштирилган даволаш марказлари ташкил стилган. Вилостда 4 профилакторий фаолист ксрсатади.
Спорт. А.в. спортчилари спортнинг ксплаб турлари бсйича нуфузли мусо-бақаларда иштирок стмоқдалар (кураш, волейбол, футбол, теннис, бокс ва б.). Вилостдан спортнинг сузиш, нафис гимнастика, оғир атлетика, арместлинг, паусрлифтинг турлари бсйича мамлакат ва Осиё чемпионлари етишиб чиққан. Марказий стадион, туманларда 13 стадион, 14 сузиш ҳавзаси, спорт мажмуи, 190 спорт заллари, 1287 спорт майдончалари, 18 теннис корти мавжуд. А.в.да 19 болалар ва ссмирлар мактабида 15 мингдан зиёд сқувчи таълим олади, спорт секяисларига 68 мингга сқин ёшлар жалб стилган (2003).
-
Адабиёти. Аавоий заминида қад.дан машҳур алломалар, шоир ва файласуфлар, адиб ва мухаддислар, моқир хаттот ва таржимонлар сшаб стган. Карминий тахаллуси б-н ижод қилган бир неча снлаб ижодкорларнинг номлари маълум. Шулардан Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Завъ ал Карминий, Абу Ҳамид Аҳмад ибн Лайс ал Карминий (996 й.в.с.), Ал Мунтасир ибн Муҳаммад ал Карминий ва б. Имом Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Завъ ал-Карминий Қуръонга тафсир битиши б-н бирга араб, форс шеъристи назариссини ишлаб чиққан, илк марта араб, форс, турк мақолларини қиёсий срганган. Аажмиддин Абулвафо ал-Бсзжандий (9-а.), Забеҳо ас-Самарқандий (16-а.) Карманада туғилиб бошқа шаҳарларда ижод стганлар. Шунингдек, шоирлар Шайх Лаҳлавон Муҳаммад Ғолиб (18-а.), Мавлоно Дилкаш Танбурий (19—20-а. бошлари), Шайх Ксрий Муҳаммад Ҳасан (1823 — 1921) ва б. шу юрт фарзандларидир. 20-а.да А.в.дан чиққан ижодкорлар Бухоро, Самарқанд ва Тошкент шаҳарлари адабий муҳитида шаклландилар. Карманалик шоир Саъдулла Маҳмудовнинг илк китоби 1939 й.да нашр стилган. Шундан кейин Душан Файзий, Тошпслат Ҳамид, Адгор Бахши, А айбулла Саломов, кейинчалик Ойдин Ҳожиева, Сулаймон А аҳмон, Ғаффор Ҳотамов, Ҳосист Бобомуродова, Одил Ҳотамов, Амир Лслкан сғли, Ашурали Жсраев, Маруса Ҳосилова, Аазира Йслдошевалар адабиёт майдонига кириб келишди. Файласуф олим Ааим Ғойибов Аҳмад Дониш меросидан «Ааводир ал-вақоеъ»дан лавҳалар таржима қилди. 1990-й.лар бошларидан Азиз Саидов, Ҳалима Аҳмедова, Фахриддин Аизомов, Вафо Файзуллаев, Барно Ашпслатов, Бектемир Лирнафасов, Сурайё Зоирова, Фарҳод Арзиев сингари ёш шоирлар фаол ижод қилмоқдалар. Айни пайтда қозоқ ва тожик тилида ёзаётган ижодкорлар сафига рус тилида асарлар сратаётган ёш адиблар ҳам қсшилди. Ибодулла Жаҳонгиров озарбайжон ёзувчиси Анорнинг «Оқ ксрфаз» қиссасини таржима қилди.
А.в.да Ўзбекистон ижодий уюшмалари (ёзувчилар, рассомлар, меъморлар, журналистлар ва б.)нинг вилост ташкилотлари фаолист ксрсатмоқда.
Матбуоти, радио ва телевидениеси. А.в.да 2 газ. («Дсстлик байроғи», «Знамс дружбс‹»), 9 туман газ., 1 шаҳар газ. чиқади. Вилостда, шунингдек, 22 тармоқ ва тижорат газ., 2 журнал нашр стилади.
А.в.да дастлабки радио-сшиттиришлар 1982 й.да бошланган. 1982 й.дан вилостда телестудис ташкил стилиб телексрсатувлар берила бошлади. Вилостда шунингдек, «Қизилқум» (2002 й.дан) нодавлат телеканали ксрсатувлар олиб боради.
Меъморий ёдгорликлар. А.вда кад. давр, илк ва срта асрларда қурилган 10 дан зиёд меъморий ёдгорликлар бор. Шулардан қад. Карманадаги Мирсаид Баҳром мақбараси (11-а.), Қосим Шайх меъморий мажмуаси (16-а.), Катта Гумбаз масжиди (17—18-а.лар), Қизилтепа тумани Ванғози қишлоғидаги Тошмачит (16— 19-а.лар), Аурота туманидаги Абдуллахон банди (16-а.), Бухоро — Аавоий йслидаги А аботи Малик карвонсарой ва сардобаси (11-а.) машҳур. Вилостда 30 га сқин археологис ёдгорликлари мавжуд. Айниқса, Аавбаҳор тумани Учтут қишлоғидаги шахта (неолит даври), Аурота тумани ҳудудидаги Қоратоғда сйиб ёзилган қостош ёзувлари (мил. ав. 3-а.) ва б. тарихчилар диққатидадир.
Қаҳрамон А ажабов, Зулхумор Абдиева, Барно Ашпслатов
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
ААВОИЙ ВИЛОЯТ ЎЛКАШУАОСЛИК МУЗЕЙИ — маданий-маърифий муассаса; 1992 й.да Аавоий ш.да ташкил стилган. Музейнинг археологис, стнографис, нумизматика, табиат, тасвирий санъат ва саноат бслимлари бор. Музейда Аавоий вилости ҳудудидан топилган археологик ёдгорликлар, вилост табиати, санъати, саноати (Аавоий кон металлургис к-ти, «Қизилқумяемент», «Аавоий азот» и.ч. бирлашмаси, Аавоий ГА АС каби саноат корхоналари тарихи ва фаолисти, уларнинг маҳсулотларидан намуналар) акс сттирилган. 2500 дан ортиқ ҳужжатлар ва скспонатлар, вилост табиати, ҳайвонот ва ссимликлар дунёси, сув ҳавзалари, чсл табиатига хос табиий бойликлардан намуналар намойиш стилади. Музей фонди (Аурота, Зарафшон, Хатирчи, Кармана, Конимех ва б. бслимлари б-н бирга) 35 мингдан зиёд (2003), шунингдек, илм-фан, тиббиёт, спорт каби ижтимоий соҳаларни ёритувчи материаллар тспланган.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан