МУҲАММАД А АҲИМХОА ФЕА УЗ
Бухоро, Самарқанд, Хива — Шарқ гавҳарларидир. Аср-асрлардан бери бу шаҳарлардаги обидаларни сайёҳлар бутун оламдан келиб зиёрат қиладилар ва ота-боболаримиз ақлига қойил бсладилар.
Қизил империс даврида Шарқдан чиққан шоҳларни «нодон», «жоҳил», «қонхср», авлиё-алломаларни сса «фирибгар», «ёлғончи», Шарқ обидаларини «сскилик қолдиғи», «дину бидъат счоғи» деб талқин қилиш расм сди. Жумладан, Хива хони Муҳаммад А аҳимхон гарчи улуғ шоир, хасос бастакор, ижод аҳлига ҳомий бслса-да, унга сарой феодал-клерикал адабиётининг намосндаси деган тамға босилиб, Феруз ижоди на срганилди, на тарғиб қилинди.
Муҳаммад А аҳимхон II тарихда Феруз (Феруз— бахтли, саодатли деган маъноларни англатади) тахаллуси билан Девон тузгани, снлаб шоиру муаррих, бастакору меъморларга ҳомийлик қилгани, шунингдек Хоразм адабий муҳити тараққиётига муносиб ҳисса қсшиб, унга раҳбарлик қилгани тарихий ҳақиқатдур.
Дарвоқе, шоҳга шоирлик тсғри келармикин? Бу шоирлик тсқликка шсхликмиди ё?..
Биз бир нарсани унутмаслигимиз керакки, қадимда шаҳзодалар тарбисси билан жиддий шуғулланганлар. Уларга диний илм билан бирга дунёвий билимлар ҳам сқитилган. Ҳандаса, жуғрофиис, фалакиёт, мусиқа, адабиёт пухта сргатилган. Шаҳзодаларга ҳам жисмоний, ҳам руҳий тарбис зарур саналарди. Чунки тожу тахт сгаси олим билан олимдай, саркарда билан лашкарбошидай гаплашиб билсин, уларнинг қадрига етсин, улар орасидан истеъдодлисини ажратиб билсин.
Буюк истеъдод соҳиби Феруз 1844 йил Хивада туғилган. Феруз отаси Саййид Муҳаммадхон слимидан сснг тахт сгаси бслди. Бу воқеа 1863 йилга тсғри келади. У 16 ёшдан хонлик тожини кийган. Муаррихлар А аҳимхон II нинг хонлик даврини 1863 йилдан 1910 йилгача деб ёзганлар. У 1910 йил вафот стган.
Ферузшунос олима Г. Исмоилованинг ёзишича, Хива ва унинг теварак-атрофидаги шоир, адабиётчи, муаррих, мусиқашунослар саройга йиғилиб, бир адабий марказ вужудга келтирилган.