5-BOB
MAVZU: HOJATXONADAN ChIQQANDA O’QILADIGAN DUO

7. Oisha onamiz (roziyallohu anho)dan rivoyat qilindi; aytdilar: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam hojatxonadan chiqqanlarida «G’ufronaka» («O’zingdan avf tilayman») der edilar».
Bu hadis hasan-g‘arib.
Ahmad, Abu Dovud, ibn Moja va Abu Daramiy ham bu hadisni rivoyat qilishgan, shuningdek, bu hadis ibn Habbon, ibn Huzayma, Ibnul-Jorud va Al-Hokim tomonidan taxrij qilingan. Abu Hatim, sahih ekanini qayd etadi. An-Navaviy «Sharh ul-muhazzab» kitobida «Bu hadis hasan-sahixdir», deydi. G’arib ekaniga sabab esa, Yusuf ibn Abu-Burdadan buni faqat Isroil rivoyat qilgan. Lekin Isroil siqa (ishonarli) kishi va hujjatdir. (Ahmad Muhammad Shokir).
Buni faqatgina Isroil, Yusuf ibn Abu Burdadan rivoyat qilgani bizga ma’lum. Abu Burda ibn Abu Musoning nomi Omir ibn Abdulloh ibn Qays Al-Ash’ariydir.
Bu bobda Oisha onamiz roziyallohu anho Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan rivoyat qilgan shu hadisdan boshqa hadisni bilmaymiz.

6-BOB
MAVZU: KATTA YOKI KICHIK QAZOI HOJAT QILGANDA QIBLAGA QARAB O’TIRMASLIK

8. Abu Ayyub Al-Ansoriy (roziyallohu anhu)dan rivoyat kilindi; u dedi: Rasululloh sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «Hojatga borganingizda, xoh katta, xoh kichik qazoi hojat qilsangizlar, qiblaga qarab o‘tirmangizlar, qiblaga orqa ham o‘girmangizlar. Lekin kunchiqarga yoki kunbotarga qarab yoki orqa qilib o‘tiringizlar!» (Bu hukm Madina aholisi uchun hamda qiblasi kunchiqar yoki kunbotar tomonda bo‘lmagan yurtlar uchundir.)
Abu Ayyub aytadiki: «Shom (shahri)ga kelganimizda, (ayrim) hojatxonalarning qiblaga qaratib qurilganini ko‘rdik. Bu hojatxonalarga kirganimizda (imkon qadar) qibladan burilib o‘tirardik va chiqqach, Allohga istig‘for aytar edik».
Bu bobda Abdulloh ibn Horis ibn Jaz’ Az-Zubaydiy, Ma’kil ibn Abdul Haysam, (uni Ma’kil ibn Abu Ma’kil ham deyishadi), Abu Hurayra va Sahl ibn Hunayfdan hadis rivoyat qilingan.
Abu Ayyubning hadisi bu bobda rivoyat qilingan hadislarning eng hasani va eng sahihidir. Abu Ayyubning ismi - Xolid ibn Zayd. Az-Zuhriyning ismi - Muhammad ibn Muslim ibn Ubaydulloh ibn Shihob Az-Zuhriy, kunyasi esa - Abu Bakr.
Abul Valid Al-Makkiy aytadi: Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning «Xoh katta, xoh kichik qazoi hojat qilsangizlar, qiblaga qarab o‘tirmangizlar, qiblaga orqa ham o‘girmangizlar» degan hadislarning ma’nosi haqida Abu Abdulloh Muhammad ibn Idriys Ash-Shofi’iy, bunday deydi. «Bu faqat qirlarda va ochiq yerlardadir. Yopiq joylarda esa qiblaga qarab o‘tirishga ruxsat bor». Ishoq ibn Ibrohim ham shunday degan.
Ahmad ibn Hanbal bunday deydi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning ruxsatlari, kishi katta yoki kichik qazoi hojat paytida orqasini qiblaga qilib o‘tirishi mumkinligiga oiddir. Qiblaga qarab o‘tirish masalasiga kelsak, bunday qilmaslik kerak. (Bunga ruxsat yo‘q). Ahmad ibn Hanbal na ochiq yerlarda, na pana joylarda qiblaga qarab o‘tirmaslik kerak, degan fikrda ekanligi anglashiladi.

7-BOB
MAVZU: QIBLAGA QARAB O’TIRISHGA RUXSAT BORLIGI

9. Jobir ibn Abdulloh (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam bizlarni kichik qazoi hojat qilganda qiblaga qarab o‘tirishdan qaytargan edilar. Vafotlaridan bir yil oldin o‘zlarining qiblaga qarab o‘tirganlariga ko‘zim tushdi».
Ahmad ibn Hanbal, Abu Dovud, Ibn Moja, Al-Bazzor, Ibnul-Jorud, Ibn Huzayma, Ibn Habbon, Al-Hokim va Ad-Doruqutniy ham bu hadisni taxrij qilganlar. Al-Bazzor «hasan» ekanini va Ibnus Saqan esa «sahih» ekanini qayd etishgan. Ochiq va yopiq joylarda qiblaga qarab o‘tirish yoki orqa qilish joiz ekanini aytgan kishilar shu hadis bilan so‘zlarini dalillaydilar. Va buni man’ etgan hadislarni nasx qilishini (bekor qilishini) uqtiradilar. Hofiz ibn Hajar esa «At-talxis» asarida bunday deydi: Bu hadis bilan istidlol (dalil-isbot) qilish izohtalab masaladir. Chunki, bu hammaga tegishli bo‘lmagan bir fe’lni naql etadi. Balki bu fe’l biror uzrga yoki maqbul bir sababga asoslangandir». Qozi Ash-Shavqoniy ham «An-nail» asarida bunday deydi: «Usul ilmida (Usuli dinda) sobit va muqarrar bo‘lganki, Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning fe’li bizga tegishli bo‘lgan so‘zlariga muoriz (qarshi) emas, ya’ni Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam bizlarni, kichik yoki katta qazoi hojat qilganda qiblaga qarab o‘tirishdan yoki orqa qilib o‘tirishdan qaytarganlar. Bu qaytaruv barchamiz uchun joriy bo‘lgan».
Bu bobda Abu Qatoda, Oisha onamiz, Ammor ibn Yosir (roziyallohu anhum)dan ham hadis rivoyat qilingan.
Jobirning bu bobdagi hadisi g‘arib.

10. Ushbu hadisni Ibn-ul-Lahiy’a Abuz-Zubayrdan, Jobirdan, Abu Qatodadan rivoyat qilib, «U (Abu Qatoda) Nabiy sallallohu alayhi va sallamning qiblaga qarab bavl (peshob) qilayotganlarini ko‘rdi», deydi.
Qutayba bu hadisni bizga naql etib, «Bizga buni Ibn-ul-Lahiy’a xabar qildi», dedi.
Jarirning Rasululloh sshxlallohu atayhi va sallamdan rivoyat qilgan hadisi Ibnul-Lahiy’a aytgan hadisdan ko‘ra sahihroq.
Ibnul-Lahiy’a muhaddislar nazarida zaifdir. Yahyo ibn Sa’id Al-Qatton va yana boshqalar uning xotira jihatidan zaif ekanini qayd etganlar.

11. (Abdulloh) Ibn Umar (roziyallohu anhumo)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Bir kuni Hafsa (opam)ning uyi tomiga bir yumush bilan chiqqan edim, Nabiy sallallohu alayhi va sallam yuzlari Shom (shahri)ga va orqalari Ka’baga qaragan holda qazoi hojat qilayotganlariga ko‘zim tushdi».
Ahmad (ibn Hanbal), Buxoriy, Muslim, Abu Dovud, An-Nasoiy va ibn Moja ham bu hadisni rivoyat qilishgan. Hammalari Abdulloh ibn Umardan rivoyat qilganlar. Abdulloh Hafza onamizning ukasidir.
Bu hadis hasan-sahih.

8-BOB
MAVZU: TIKKA TURIB KICHIK QAZOI HOJAT QILMASLIK

12. 0isha (roziyallohu anho onamiz)dan rivoyat qilindi; aytdilar: «Kimki sizlarga, Nabiy sallallohu alayhi va sallam tikka turib peshob qildilar, desa, unga ishonmanglar. U kishi faqat o‘tirib bavl qilar edilar».
Ahmad (ibn Hanbal), Buxoriy, Muslim, Abu Dovud, An-Nasoiy va ibn Moja ham bu hadisni rivoyat qilishgan. Hammalari Abdulloh ibn Umardan rivoyat qilganlar. Abdulloh Hafza onamizning ukasidir.
Bu bobda (Hazrati) Umar, Burayda va Abdurrahmon ibn Hasan (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilingan.
Oisha (onamiz)ning hadisi bu bobda rivoyat qilingan hadislarning eng hasani va eng sahihidir. Termiziy, «Oishaning hadisi bu bobda rivoyat qilingan hadislarning eng hasani va sahihi» deganda, bu hadisning eng oz zaif ekanini va ushbu bobdagi boshqa hadislardan ustun ekanini bildirishni qasd etgan. (Muborakfuriy).
(Hazrati) Umarning hadisi esa faqatgina Abdulkarim ibn AbdulMahoriqning Nofi’dan, Ibn Umardan, Umardan qilgan rivoyati tariqasida kelgan. Hadis ushbudir: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam mening tik turib peshob qilayotganimni ko‘rdilar va: «Yo Umar! Tik turib bavl qilma!» - dedilar. Shundan so‘ng biror marta ham tikka turib peshob qilmadim».
Bu hadisni tanho Abdulkarim ibn Abdul-Mahoriq Umarga qoldirgan bo‘lib, u muhaddislar nazdida zaifdir. Ayyub As-Sahtiyoniy uning zaif ekanini qayd etib, tanqid qilgan.
Ubaydulloh, Nofi’dan, Ibn Umardan rivoyat qilgan, u aytadiki, «Umar (roziyallohu anhu): «Musulmon bo‘lganimdan beri tik turib peshob qilmadim» dedi». (Bu so‘zni Al-Haysamiy «Majma’-uz-zavoid» kitobida {1/206) nakl etgan va uni Al-Bazzorga nisbat bergan. Roviylarning ishonchli kishilar ekanligi alohida ta’kidlangan.) Bu hadis Abdulkarimning hadisidan ko‘ra sahihroq. Buraydaning bu bobdagi hadisi esa mahfuz emas.
Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning tikka turib peshob qilishni man etganlari ta’dib (adab) uchundir, tahrim (harom qilish) uchun emas. Chunonchi, Abdulloh ibn Mas’uddan mana bunday deganlari rivoyat qilingan: «Odobga zid bo‘lgan harakatlardan biri tik turib peshob qilmoqlikdir».

9-BOB
MAVZU: TIK TURIB KICHIK QAZOI HOJAT QILISH RUXSATI

13. Huzayfa (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam bir qavmning supurindilar tashlanadigan joyiga kelib koldilar-da, tik turib peshob qildilar. U kishiga tahorat suvi keltirdim. Chetlanish uchun orqamga qaytib ketayotgan edim, meni (yonlariga) chaqirdilar. (U kishiga) shu qadar yaqinlashdimki, xuddi tovonlarining yonida edim. Tahorat qildilar va mahsilari ustiga mash tortdilar».
Bu hadisni ayni paytda Ahmad (ibn Hanbal), Buxoriy, Muslim, Abu Dovud, An-Nasoiy va Ibn Moja rivoyat qilishgan. Ayrimlari tik turib bavl qilish joizligini, Oisha onamizning hadisi bilan mansux (bekor) bo‘lgan deb da’vo qilishadi. Oisha onamiz hadisi sakkizinchi bobda o‘tdi. Hofiz ibn Hajar «Al-fath» kitobida bunday deydi: «Aslida mansux emas, Oishaninng hadisi esa uning o‘z bilimiga (shohidligiga) tayangan. Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning o‘tirib bavl qilganlari uylaridagi hojatxonalarga tegishli. Uylaridan tashqarida esa Oisha onamiz Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning holatlariga guvoh emaslar. Keyin bu hadisni Huzayfa rivoyat qilganki, u sahobalarning oldingilaridandir.
(Ilova: Bu supurindi xas-cho‘plari tashlanadigan joy bir devorning orqasida edi. Xuzayfa (roziyallohu anxu) u kishini pana qilib turganlar. O’tirishga joy topilmagan paytda tik turib peshob qilish joiz, deyiladi).
Al-Joruddan eshitdim; aytdiki, Vaki’ bu hadisni Al-A’mashdan rivoyat qilganini va keyin bunday deganini eshitdim: «Bu hadis Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan mash tortish borasida naql qilingan eng sahih hadisdir».
Abu Ammor Husayn ibn Huraysdan ham eshitdim: u ham «Vaki’dan eshitdim», dedi va deyarli xuddi shu narsani zikr qildi.
Mansur hamda Abu Ubayda Ad-Dabbiy bu hadisni Abu Voil orqali Huzayfadan, xuddi Al-A’mashning rivoyatidek, rivoyat qilishdi. Hammod ibn Abu Sulaymon hamda Osim ibn Vahdala esa bu hadisni Abu Voildan, Al-Mug‘iyra ibn Shu’badan, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan rivoyat qildilar. Abu Voilning Huzayfadan qilgan rivoyati yanada sahihroq.
Ilm ahlidan ayrimlari tik turib peshob qilishga ruxsat berganlar.
Ibrohim An-Naxoiy (hadisni) Ubayda ybn Amr As-Salmoniydan rivoyat qilganki, bu kishi tobe’inning eng oldingilaridandir. Ubaydadan bunday deb naql etgani rivoyat qilinadi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning vafotlaridan ikki yil oldin musulmon bo‘ldim». Ibrohimning birodari bo‘lgan Ubayda Ad-Dabbiyning ismi - Ubayda ibn Muattib Ad-Dabbiy, kunyasi esa - Abu Abdulkarim.

10-BOB
MAVZU: QAZOI HOJAT VAQTIDA SATR QILISH (AVRATNI TO’SISH)

14. Anas (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam qazoi hojat qilmoqchi bo‘lganlarida cho‘kkalamasdan oldin etaklarini yuqori ko‘tarmas edilar».
Muhammad ibn Rabi’a bu hadisni Al-A’mashdan, Anasdan shu tarzda rivoyat qilgan. Vaki’ bilan Abu Yahyo Al-Himmoniy bu hadisni Al-A’mashdan, Ibn Umardan rivoyat qiladilar: Ibn Umar dediki, «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam qazoi hojat qilmoqchi bo‘lganlarida yerga cho‘kkalamasdan etaklarini yuqori ko‘tarmas edilar».
Har ikkala hadis ham mursaldir. Al-A’mash na Anasdan, na Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning boshqa sahobalaridan eshitgan, hech biridan eshitmaganligi aytildi. Holbuki, Anas ibn Molikni (Al-A’mash) ko‘rgan. «Uni namoz o‘qiyotganida ko‘rdim» deydi va namoz borasida undan bir voqeani naql etadi. Al-A’mashning ismi - Abu Muhammad Sulaymon ibn Mihron Al-Kohiliy. O’zi Al-Kohiliylarning mavlosi (ya’ni ozod etilgan qulidir). Otasi haqida bunday deydi: «Otam bir asrandi (qaramog‘dagi) kishi edi. Masruq uni o‘ziga merosxo‘r qildi».

11-BOB
MAVZU: O’NG QO’L BILAN ISTINJO QILISH (ARTIB, POKLANISH) KAROHAT EKANLIGI

15. Abu Qatodadan rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam kishining o‘ng qo‘l bilan zakarni ushlamog‘ini man’ etdilar».
Bu hadisda (zakarni o‘ng qo‘l bilan ushlashni) ma’n etish qat’iyan vorid bo‘lgan. Buxoriy bilan Muslimda esa peshob qilish holati bilan bog‘langan. Tolq ibn Ali, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan jinsiy a’zolarga qo‘l tekkizish hukmini so‘raganida, Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «U sening bir parchangdir, xolos», deganlar, demak, bu hadis zakarga qo‘l tekkizish joiz ekanligiga dalolat qiladi. Holbuki, Abu Qatodadan rivoyat qilingan sahih hadisda peshob qilish holati ko‘zda tutilgan. Boshqa holatlarda (zakarga qo‘l tekkizish) muboh bo‘ladi.
Bu bobda Oisha, Salmon, Abu Hurayra va Sahl ibn Hunayf (roziyallohu anhum)dan ham hadis rivoyat qilingan. Bu hadis hasan-sahih. Abu Qatoda Al-Ansoriyning ismi Al-Horis ibn Robi’.
Barcha ilm ahli nazdida amal shu hadis asosidadir. O’ng qo‘l bilan istinjo qilishni makruh deb topganlar.

12-BOB
MAVZU: TOSH BILAN ISTINJO QILISH (POKLANISH)

16. Abdurrahmon ibn Yaziddan rivoyat qilindi; dedi: Salmonga aytildiki, «Sizlarning Payg‘ambaringiz sallallohu alayhi va sallam hamma narsani, hatto qazoi hojat qilishni ham sizlarga o‘rgatdi-ya!. Salmon dedi: «Balli! (Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam) bizlarni, katta yoki kichik qazoi hojat qilganda qiblaga qarab o‘girishdan, o‘ng qo‘l bilan istinjo qilishdan, uchtadan oz tosh bilan poklanishdan, tezak yoki suyak bilan artinishdan qaytardilar!».
Bu bobda Oisha, Huzayma ibn Sobit, Jobir, Hallod ibn As-Soib va uning otasi (roziyallohu anhum)dan ham hadis rivoyat qilingan.
Salmonning bu bobdagi hadisi hasan-sahih. Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam sahobalaridan bo‘lmish ilm ahlining va sahobalaridan keyin kelgan ulamolardan aksariyatining so‘zi ushbudir: Suv bilan istinjo qilinmasa ham, tosh bilan qilingan istinjo yetarli, degan fikrdadirlar. Holbuki, najasning va siydikning yuqini (butkul) ketkazish kerak. As-Savriy, Ibnul-Muborak, Shofi’iy, Ahmad va Ishoqning qavli ham shudir.