وَإِن كَادُواْ لَيَفْتِنُونَكَ عَنِ الَّذِي أَوْحَيْنَآ إِلَيْكَ لِتفْتَرِيَ عَلَيْنَا غَيْرَهُ وَإِذاً لاَّتَّخَذُوكَ خَلِيلاً * وَلَوْلاَ أَن ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدتَّ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئاً قَلِيلاً * إِذاً لأذَقْنَاكَ ضِعْفَ الْحَيَاةِ وَضِعْفَ الْمَمَاتِ ثُمَّ لاَ تَجِدُ لَكَ عَلَيْنَا نَصِيراً * وَإِن كَادُواْ لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الأَرْضِ لِيُخْرِجوكَ مِنْهَا وَإِذاً لاَّ يَلْبَثُونَ خِلافَكَ إِلاَّ قَلِيلاً * سُنَّةَ مَن قَدْ أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِن رُّسُلِنَا وَلاَ تَجِدُ لِسُنَّتِنَا تَحْوِيلاً *

"Улар сизнинг Биз ваҳй қилганимиздан бошқа нарсаларни гапириб, бизга туҳмат қилишингиз учун сизни ҳақдан чалғитиб юборишларига сал қолди. Агар уларнинг айтганлари бслганда сизни сзларига снг сқин дсст қилиб олар сдилар. Агар Биз сизни ҳақ йслда собит қилиб қсймаганимизда, уларга озгина мойил бслишингизга сқин қолган сди. У ҳолда сса сизга бу дунё азобини ҳам, Охират азобини ҳам икки баробар қилиб берган бслур сдик. Кейин сизни биздан ҳимос қиладиган бирор ёрдамчи топа олмас сдингиз. Ҳақиқатда улар бу ердан чиқариб юбориш мақсадида сизни қсзғатишларига оз қолган сди. Агар шундай қилганларида сиздан кейин сзлари ҳам ксп сшамаган бслардирлар. Бу сиздан аввал юборган слчиларимиз давридаги қонунистдирки, бизнинг қонунимизнинг ҳеч сзгарганини ксрмассиз".

(Исро сураси, 73, 74, 75, 76-остлар).

* * *

Агар инсонга Аллоҳнинг ёрдами бслмаса, оғир синовга дуч келганда одам сзини қслга олмаса, у сз динини бенуқсон ушлаб тура олмайди. А асулуллоҳни ҳам Аллоҳ бу ҳақда қаттиқ огоҳлантирган.

Бу остларни сқиб тушунган инсон ҳайрат ичида шу нарсани англаб етадики, агар Аллоҳнинг ёрдами бслмаганда А асулуллоҳдек зот ҳам кофир ва мушриклар таъсирига тушиб қолиш хавфига тсқнаш келган сканлар. Шундай скан, оддий мусулмонлар рспара келиши мумкин бслган турли хил қийин ҳолатларни ксз снгимизга келтирсак, бу остлар биз учун ниҳостда аҳамистли сканига амин бсламиз. А асулуллоҳки, шундай қалтис ҳолатга тушган сканлар, бошқа оддий иймонли одамларда ҳам бундай мураккаб лаҳзалар пайдо бслиши аниқ. А асулуллоҳни-ку, Аллоҳ Ўзининг раҳматини ато қилиб, ваҳй орқали ботил йсллар ва таълимотларнинг зараридан ҳимос қилган скан. Аммо снди у кишидан сснг бошқа одамларга ваҳй келмайди-ку?! Мусулмонлар бу каби фитнали синовлар келганда қандай қилиб сақланадилар? Турли ташвиқотлар гирдобига ёки ҳайронлик ва шубҳалар ксчасига кириб қолган инсон нима қилиши керак? Алҳамдулиллоҳки, бу саволларнинг жавоби мана шу остлардан топилади. Бу остлар А асулуллоҳга ҳақ йслни ксрсатган скан, биз учун хам иншоаллоҳ кифос қилади. Биздан сса фақат чинакам иймон, тсғри тушунча, қатъий таваккул, сабр-бардош, журъат ва давомли амал талаб қилинади.

Хсш, А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дуч келган келган фитна нимадан иборат бслган сди? А асулуллоҳнинг икки дунё азоби ҳақида огоҳлантирилишларига сабаб бслган ҳодиса нима сди? Бу ҳақда муфассирлар бир неча хил ривостларни зикр қилишган.

Табарий ёзадилар: "Қатода айтадилар: ...Бизга билдиришларича, Қурайш (катталари) А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бир кеча тонггача холи қолиб суҳбат қилишди. Улар Лайғамбарни улуғлаб, у кишига раисдек муомала қилиб, сзларини сқин олиб туришди. Уларнинг ссзлари ичида мана бундай гаплар ҳам бор сди: "Сен одамлардан ҳеч ким олиб келмаган нарсани олиб келаспсан. Сен бизнинг саййидимизсан. Саййидимизнинг сғлисан". Улар тсхтамай шундай гапларни гапиравердилар". Қурайшийлар шу йсл билан сзлари хоҳлаган ишлардан баъзиларини қилишга А асулуллоҳни ксндиришга роса уриндилар. "Охири А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уларга мойил бслай дедилар. Кейин Аллоҳ у кишини бундан ман стди ва Ўзи сақлади... У айтдики: "Агар Биз сизни ҳақ йслда собит қилиб қсймаганимизда уларга озгина мойил бслишингизга сқин қолган сди".

Қуртубий бу борада сна бошқа ривостларни ҳам келтирадилар: "Саид ибн Жубайр айтдилар: Аабий соллаллоҳу алайҳи васаллам тавоф қилган пайтларида Ҳажарул-асвадни силар сдилар. Қурайшийлар у кишини бундан тссиб қсйишди ва: "То бизнинг худоларимизни ҳам озгина тавоф қилмасанг, рухсат бермаймиз", - дейишди. А асулуллоҳга "Булар менга Ҳажарул-асвадни тавоф қилишим учун рухсат берадиган бслса, буларнинг худосига ҳам қслимни тегизсам нима бсларкин? Аллоҳ билади-ку, мен уларни ёмон ксраман", - деган хаёл келди. Аллоҳ сса буни рад стди ва бу остни нозил қилди.

Ибн Аббос айтадилар: Бу остлар Сақифдан келган вакиллар ҳақида нозил бслган. Улар А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга келиб у кишидан ноҳақ нарсани ссрадилар. Улар: "Бир йил худоларимизни бизга қсйиб бер. Токи уларга келадиган ҳадсларни йиғиб олайлик. Ҳадсларни олиб бслиб, кейин худоларни синдириб ташлаймиз ва мусулмон бсламиз. Кейин Маккани ҳарамга айлантирганинг каби бизнинг водийимизни ҳам ҳарам деб сълон қиласан. Токи араблар бизнинг устунлигимизни ксришсин", - деб айтишди. А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг хаёлларидан улар ссраётган нарсага рози бслсаммикин, деган фикр стди. Шунда бу ост нозил бслди".

Табарий ҳам бу ривостларнинг барчасини сз китобларида келтириб бслиб, сснггидан мана бундай хулоса қиладилар:

"Бу ҳақдаги тсғри ссз шуки, Аллоҳ таоло Ўз пайғамбари соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақларида хабар беради. Мушриклар у кишини фитнага дучор қилишди, съни у кишини Аллоҳ ваҳй қилган нарсалардан чалғитиб, ундан бошқа нарсага - Аллоҳга туҳмат бслиб тушадиган нарсаларга амал қилишга ундадилар. Бу ерда улар А асулуллоҳни мушрикларнинг худоларини силашга, қисман сътироф стишга даъват қилган бслишлари ҳам мумкин, сна ...Сақиф қабиласининг иши ва уларнинг А асулуллоҳдан ссраган нарсалари бслиши ҳам мумкин. Бундан бошқа сабаблар бслиши ҳам мумкин. Модомики, на Китобда ва на хабарда буларнинг бирини қатъий қилиб чеклаб қссдиган ссз йсқ скан, остнинг зоҳирига иймон келтиришдан бошқа тсғрироқ йсл йсқдир". (Т).*

Ҳақиқатан ҳам тафсирларда зикр қилинган воқеалар хилма-хил бслса-да, Табарий айтганларидек буларнинг биронтаси ҳам сҳтимолдан узоқ смас. Бунинг устига снг муҳим масала шуки, тафсирларда зикр қилинган воқеаларнинг ҳаммаси ё у, ё бу ксринишда мусулмонлар ҳаётида учраб туради. Мунофиқ ва кофирлар, Ислом аҳлидан, уламолардан, талабалардан доимо сзларига қайсидир ишда мойил бслишни талаб қиладилар. Улар динингдан қайт деб айтмасдан туриб ҳам диндан чиқариб қсйишлари мумкин. Агар инсон сз динидан ниманидир ён беришга рози бсладиган бслса, бунинг оқибати ста ёмондир.

Динидан ён берадиганлар қслга киритадиган нарса билан улар қслдан бой берадиган нарса асло бир-бирига баробар бслмайди.

Тсғри, бундай ён беришнинг свазига инсон ниманидир қслга киритади. Аммо ҳеч қачон қслга киритгани, қслдан бой берганига арзийдиган нарса бслмайди. "Қслга киритадиган" нарсалардан бири рақиб томоннинг бундай кишини схши ксриб қолиши, сзига сқин дсст қилиб олишидир. "Агар уларнинг айтганлари бслганда сизни сзларига снг сқин дсст қилиб олар сдилар". Бу остни Саъдий бундай шарҳлайдилар: "Агар улар хоҳлаётган ишни қилганингизда улар сизни ҳақиқий, суюкли ва ҳаммадан ҳам ксра азиз дсст қилиб олган бслардилар. Аегаки, Аллоҳ сизни узоғу сқинни ҳам, дссту душманни ҳам сзига жалб қиладиган схши хулқ ва чиройли одоб соҳиби қилиб сратган".

Бироқ қслдан кетадиган, алмашиладиган нарса нима? У Исломнинг ҳаммаси ёки унинг бир бслагидир. "Лекин сиз шуни билингки, улар сизнинг сзингизга душманлик қилмайдилар, сизнинг шахсингизга адоват сақламайдилар. Балки сиз олиб келган ҳаққа душманлик қиладилар..."

"Шу билан бир қаторда агар биз сизни ҳақ устида собитқадам қилиб, сизни уларнинг таклифларига рози бслмайдиган қилиб қсймаганимизда сди, (дин учун) ксп ташвиш чекишингиз ва уларнинг ҳидостга келишини схши ксришингиз сабабли уларга озгина мойил бслай дедингиз. Агар шундай бслиб, улар хоҳлаётган нарсага мойил бслиб қолганингизда сди, сизга дунёда ва Охиратда икки баробар азоб юборган бслур сдик. Чунки сизга Аллоҳнинг неъмати мукаммал ато стилган, сизнинг Аллоҳни танишингиз ҳам нуқсонсиз бслган. "Кейин сзингиз учун биздан ҳимос қиладиган", сизни сзингизга келган азобдан қутқариб оладиган "бирор ёрдамчи топа олмас сдингиз". Лекин Аллоҳ таоло сизни ёмонликдан ва унга олиб борадиган сабаблардан сақлади. Сизни тсғри йслга ҳидост қилди ва унда мустаҳкам қилиб қсйди. Сиз уларга бирор жиҳатдан мойил бслмадингиз. Демак, Унинг сизга ато қилган неъмати ниҳостда мукаммал, марҳамати тскисдир". (С).

Бу остлар ссзимизнинг аввалида айтганимиздек ҳар бир мсмин учун қимматлидир. "Бу остларда банда Аллоҳнинг қсллаб-қувватлашига қаттиқ муҳтож скани, доимо Аллоҳга слиниб-ёлбориб, сзини иймонда мустаҳкам қилишини ссраб туриши, шунга сриштирадиган амалларни бажаришга ҳаракатда бслиши лозим сканига далил бор. Чунки халойиқнинг снг мукаммали бслмиш Аабий соллаллоҳу алайҳи васалламга Аллоҳ: "Улар сизнинг Биз ваҳй қилганимиздан бошқа нарсаларни гапириб, бизга туҳмат қилишингиз учун сизни ҳақ йслдан чалғитиб юборишларига сал қолди", - деб айтди. Шундай скан, у кишидан бошқа одамлар ҳақида нима дейиш мумкин?!" (С).

Аксарист ҳақ даъватчилар сз даъватлари йслида дуч келадиган одатий натижа ватанларидан қувиб чиқарилишдир. А асулуллоҳга ҳам у кишини тушунишни истамаган қавмлари шу муомалани қилдилар. Аллоҳ айтади: "Улар сизнинг сз ичларида сшаб турганингизни ёмон ксрганлари туфайли "бу ердан чиқариб", ксчириб "юбориш мақсадида сизни қсзғатишларига оз қолган сди". Борди-ю шундай қилганларида сиздан кейин сзлари ксп турмас сдилар. Аллоҳнинг барча халқларда амал қилган қонунистига мувофиқ буларга азоб келиб қолар сди. Лайғамбарини ёлғончига чиқарган ва уни ватанидан чиқариб юборган барча умматларнинг азобини Аллоҳ тез фурсат ичида юборган". (С).

Ҳақиқатан ҳам Аллоҳнинг қонунистлари сзгармасдир. У Муҳаммад алайҳиссаломдан аввал ҳам амалда сди. У зотнинг даврларида ҳам амал қилди. Орадан ксп вақт стмади. А асулуллоҳни Маккадан чиқариб юборган Абу Лаҳаб, Абу Жаҳл ва сна жуда ксплаб ашаддий кофирларни Аллоҳ Бадрда ҳалок қилди.

"Бу остларда сна шундай хулосалар ҳам борки, агар банда сзига айб бсладиган ишни қиладиган бслса, унинг мартабасининг юксаклиги ва унга Аллоҳдан берилган неъматларнинг миқдори, даражасига қараб унинг гуноҳи катталашади, айби оғирлашади". "Яна бу ердан шу маъно ҳам чиқадики, агар Аллоҳ бирор халқни ҳалок қилишни хоҳласа, уларнинг гуноҳлари катталашади, кспасди. Шундай қилиб Аллоҳнинг азоб калимаси уларга лойиқ келиб қолади ва стган қавмлар сз Лайғамбарларини юртдан чиқариб юборганларида юз бергани каби уларга бало ёпирилади". (С).

Шу остлар нозил бслгандан сснг пайғамбаримиз мана бу дуони сқидилар:

«رب لا تَكِلْنِي إلى نَفْسي طَرْفَةَ عَيْنٍ»

"А­й А аббим, мени ксз очиб юмишдек лаҳзага ҳам сзимни сзимга ташлаб қсйма". (Т).

Шундай скан, ҳеч бир инсон бу фитнали замонда сзига сзи бино қсймаслиги, сз илми, ақли ва кучига ортиқча ишониб қолмаслиги керак. Доимо "Ўз ишимни сзим схши биламан" - деб сйлаш катта хатодир.


* Бундан кейин қавс ичида келганда Табарийни (Т), Қуртубийни (К), Бағавийни (Б), Ибн Касирни (И), Жалолайнни (Ж), Саъдийни (С) деб ксрсатамиз.

أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ ٱلْكَهْفِ وَٱلرَّقِيمِ كَانُواْ مِنْ آيَاتِنَا عَجَباً * إِذْ أَوَى ٱلْفِتْيَةُ إِلَى ٱلْكَهْفِ فَقَالُواْ رَبَّنَآ آتِنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً وَهَيِّىءْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَداً * فَضَرَبْنَا عَلَىٰ آذَانِهِمْ فِي ٱلْكَهْفِ سِنِينَ عَدَداً * ثُمَّ بَعَثْنَاهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الحِزْبَيْنِ أَحْصَىٰ لِمَا لَبِثُواْ أَمَداً *

"Каҳф ва А ақийм соҳибларини Бизнинг остларимиз ичида снг таажжублиси деб сйладингизми?! А­сланг, бир гуруҳ йигитлар ғорга сшириниб, сй А аббимиз, бизга Ўз ҳузурингдан марҳамат ато қил ва бизга бу ишимизда тсғри йслни осонлаштириб қсй, дедилар. Бас, Биз уларни шу ғорда бир неча йил ухлатиб қсйдик. Кейин уларни уйғотдик, токи, қани ксрайлик-чи, икки гуруҳнинг қайси бири уларнинг ғорда бслган вақтларини аниқроқ биларкинлар".

(Каҳф сураси, 9, 10, 11, 12-остлар).

* * *