Tomog’i tushdi. Bu narsa biror narsaga, yegulik — ichgulikka ko’zi tushib, og’zi suv ochib, havasi kelsayu topib yeyolmasa, unga yetisholmay qolganda aytiladi. Ona, bolamning uzumga tomog’i tushdi deydi. Tomog’i tushish ma’lum ne’matga yetisholmay, tomoqning sun’iy ravishda tushib ketishi, so’lak oqishi kabilardir. Xotin — qizlarga nisbatan (homiladorlik) boshqorong’i bo’lish deb ham yuritiladi.

Tomog’ida tosh paydo bo’ldi. Bu holat sevinch yoki xafalikdan, hissiyotlarning junbushga kelishidan hosil bo’ladi. Odam, kattadir — kichikdir, biror narsadan ko’ngli erib, yumshab, yig’lab yuborishi oldidan, shunday, tomog’iga bir nima, tosh tiqiladi. Nafas o’tmay, hiqildoq liqillab, tomoqqa tiqiladi. Shunday holatni "œfalonchining tomog’ida tosh paydo bo’ldi" deyishadi.

Tomog’i taqillamoq. Laylakning tanglayi taqillaydi. Insonga nisbatan bu birikma asosan ichuvchi "œpiyonista" larga nisbat berib aytiladi. Tomog’i taqillash — ichkilikni, sharobni qo’msash, chaqirishdir. Taqillagan tomoq albatta sharob yutishi, o’ziga kelishi kerak. Aks holda, kasallik xuruj qilib, "œbemor"ni ado etadi.

Tomoqqa yamoq. Obrazli birikma bo’lib, tomoq, nafsni qondirish uchun taom, ne’mat, yegulik — ichgulik talab qilinadi. Tomoqqa yamoq — tiriklik, moddiy hayot manbaidir.


Tomog’ini moylamoq. To’g’ri ma’nosida o’zi yo o’zganing tomog’ini moylash, ho’llash, choy, ovqat iste’mol qilish, shaxsiy manfaati yo’lida unga pora berish, yedirib — ichirib, kiydirib, xullas, shu yo’l bilan ish tutib, kerakli shaxsni ko’nglini topish, uni xursand qilish. Tomoq moylash aroq ichirish, yaxshi ziyofat qilish, qo’liga tutqazib yuborish yo’llari bilan amalga oshiriladi.

Tomog’idan qiydi. Yeyish — ichishdan o’zini tiydi. Davolanish, iqtisod, tejamkorlik, kambag’allik vajlaridan bo’lishi mumkin. Tomog’idan qiyish o’ziga yaqin kishiga rizq — nasiba ilinish sababidan bo’lishi ham mumkin. Odatda, ota — ona, bobo — buvi o’z bolalari, nevaralariga tomoqlaridan qiyib uzum, nok, xuemo, qand — qurs asrab qo’yadilar. Keyin qo’yarda — qo’ymay bu ne’matlarni bola, nabiralariga yediradilar.

Tomog’idan o’tmadi. Bu o’rinda ham asosan, ota — onaning farzand ueyagunga qadar biror taom tomog’idan o’tmaydi. Ilinj ishtahani qochiradi. Bu iboraning ikkinchi ma’nosi ham bor. Insonning joni uzilish oldidan tomog’idan luqma, hatto suv ham o’tmay qo’yadi.

Yirtiq tomoq. Teshik tomoq, degan iboraning muqobili bo’lib, xalq teshik, yirtiq tomoqni to’ldirib bo’lmaydi, ro’zg’or — g’or deganday, to tirik ekansan, qancha yeb — ichganing bilan teshik , yirtiq tomoqni to’ldirib, bas qilib bo’lmaydi, degan hayotiy falsafani yaratgan.

Tomoq yemoq. Tomoqni yeb bo’lmaydi. Bu o’rinda tomoq taom, luqma, ne’mat, ovqat ma’nolarida ishlatilib, taom iste’mol qilish mazmunini beradi.

Tomog’i yirtildi. Qichqirish, baqirib — chaqirish, tomoqni yirtgudek bo’lish. Tomog’i yirtildi, degan iborada salbiy ohang bor.

Tomog’i titramoq. Tovushi titradi, ovozi, ko’ngli buzildi ma’nolarini beradi. Tomog’i titramoq hissiy, ruhiy hayajon natijasidir.

Tomog’i xirilladi. Shamollaganda, uyquda xurrak tortganda, tomoq xirillaydi. Bo’g’izlangan odam, qo’y va hokazolar ham shunday xirillash ovozi chiqaradi.

Tekintomoq. Tomoqning o’zining kishi a’zosi sifatida tekinu pulligi bo’lmaydi. Biroq ko’chma ma’noda alohida mazmun kasb etadi. Tekintomoq deganda, xalqimiz xasis, qurumsoq va is chiqqan joydan qolmaydigan, tekinxo’r, sur, mechkay odamlarni ko’zda tutadi.
  Tekintomoq kishilar o’zgalar hisobidan kun ko’rishni xush ko’rishadi, mehnatdan qochishadi. Bu yo’lda hatto insoniy sha’nlarini, qadr — qimmatlarini ham oyoqsoti qilishadi. Bunday odamlar haqida xalq "œtekon kafan topilsa, o’lishga ham tayyor" deb ta’rif berishadi.

Siron tomoq (shirin tama’). Oilada shirinlikni: qand — qurs, meva —cheva, murabbo va hokazolarni yaxshi ko’radigan bolalarga nisbatan (ba’zan ayrim kattalarga ham) ishlatiladigan ibora. Shirintomoqning yana bir kinoyaviy ma’nosi bor. Bu kishi juda shirintomoqlar, deyilganda, mazkur kishining nozikta’b, nozikmijozligi ta’kidlanadi.

Baqbaqa to’ram. Xalq haromxo’r, tekintomoq odamlardan hamisha nafratlanib kelgan. Baqbaqa to’ram iborasida tanqid, kinoya, istehzo ohanglari bo’lib, o’zgalar hisobidan kun ko’rib, huzur — halovatda yurgan odam masxara qilinadi. Odatda, odamning birdan ko’zga tashlanadigan tashqi alomatlari bo’ladi. Birovning o’zidan oldin xonaga qorni kiradi, boshqa kishi yuzidagi xoli, dog’i bilan ajralib turadi. Tomoqdan tumshuqqacha bo’lgan masofada joylashgan baqbaqa ham ba’zi kishilarning "œbezagi"dir. Bu "œdavlat" egasining anchayin loqayd, o’zganing dardi bilan ishi yo’q, o’zidan, hayotdan mamnun ekanligidan dalolat beradi. Shuning uchun ham xalq "œbaqbaqa" yoniga "œto’ram"ni qo’shib, bir atama yaratarkan, ma’lum toifa kishilar timsolini yaqqol ko’z o’ngizmiga keltiradi.

Keyingi mavzu: "Yelka tutmoq"

Yelkasi yerga tegmagan. Bu iborani ishlatganda kishilar hech qachon kurashda yengilib, yiqilib, yelkasi, kuragi yerga tegmagan polvonlarni olqishlashadi. Ibora faqat kurash, musobaqani ko’zda tutadi. Negaki, har qanday devsifat, pahlavon ham ma’lum vaqtlarda uxlaydi, orom oladi, demakki, "œyelkasi yerga — ko’rpa-gilamga tegadi".

Yelkasi yo’q. Insonga nisbatan qo’llanadi. Odamning keng bo’lsin, tor bo’lsin, yelkasi bo’lmasligi mumkin emas. O’zbek, yelkasi yo’q, deganda nozikta’blik bilan, yaltoqi, xushomadgo’y, o’z manfaati yo’lida, boshliqqa uchrasa, patagi paytava bo’ladigan, shilqim odamni ko’zda tutadi. Bu bilan yelkasi yo’q, ilonday ichingga kirib ketadi, degan istehzo, kinoya, kesatiq ifodasi berilgan. Yelkasi yo’qlarning millati, vatani, qavmi, qarindoshi bo’lmaydi. Ular uchun shaxsiy manfaatdan muqaddas kuch yo’q.

Yelkasi tirishdi. Ensasi qotdi, peshonasi tirishdi iborasining muqobili. Yelkasi tirishish biror buyurilgan ish, vazifa, taklif, iltimosni istamaslik, yoqtirmaslik, og’rinish, ko’ngilga og’ir olish, o’z mavqeidan past ko’rishdir. Yelkasi tirishishning ikki ma’nosi bor. Kishi haqiqatan ham o’z sha’niga nomunosib, haqoratomuz taklifdan og’rinishi, buni hazm qilolmasligi mumkin. Ikkinchisi tanbal, ishyoqmas, tekintomoqligi sababidan bu taklifdan norozi bo’lishi ham kuzatiladi.

Yelkasi oftob ko’rmagan. Mudom kiyim ichida yurgan yelka oftob ko’rmaydi, oq bo’ladi. Bu ibora ko’chma ma’noda bo’lib, yelkasi oftob ko’rmaslik hayotda kun ko’rmaganlik, ro’shnolikni bilmaganlik, kosasi oqarmaganlik ko’zda tutiladi. Yelkasi oftob ko’rmagan — peshonasi yorlaqamagan, boshiga baxt qushi qo’nmagan, omadi chopmagan, ishi yurishmagan iboalarining ayni muqobili hisoblanadi.

Yelkasida tegirmon toshi o’ynatmoq. Pahlavon kelbat, kuch quvvati mislsiz, juvonmard shaxslar ta’rifi. Ikki ma’noda: 1.Ijobiy polvon, pahlavon, mard. 2. Birovga zug’um qilib, uning yelkasiga og’ir, tegirmon toshidek zil zambil yukni ortmoqlamoq. Atayin o’zgaga yomonlik ravo ko’rish.

Yelka tutmoq. Ko’p ma’noli ibora. 1. Yukka yelka tutmoq. 2. KO’rishmoqchi bo’lgan keksa kampirga engashib (yelkaga qoqishi uchun) yelka tutmoq. 3. Kurashda raqibning yelkasidan tutish. 4. Do’st, g’arib, miskin kishi og’irini yengil qilish uchun unga yelkadosh bo’lish, ko’maklashish, yomon kunga yarash. 5. Tobutkashlik, so’nggi yo’lga kuzatilaypotgan marhum tobutiga yelka tutish (tanish — notanishligidan qat’iy nazar). Barcha ma’nolarida ham yelka tutishgan shaxs odamijon, juvonmard, imon — insofli, diyonatli inson sifatida ulug’lanadi.

Yelka qoqmoq. Qop ko’targach, yelkangizni qoqasiz. 2. Kampirlar so’rashganda (Toshkentda) yelkangizga qoqishadi. 3. Daf’atan tomog’ingizga bir nima (ovqat, suv) tiqilib, yo’talib qolsangiz, yelkangizga qoqib, o’tkazishadi. 4. Bolalardan bir gap so’rasangiz,bilmadim degan ma’noda yelka qoqishadi. 5. Kishi o’ynaganda — raqsga tushganda yelka qoqishi mumkin. 6. Kurashda polvonlar yelka qoqishadi.

Yelka burmoq. Yuz o’girmoq, ters bo’lmoq, qo’l siltamoq, iboralari muqobili. Yelka burish — norozilik, ensa qotish, jahl chiqishi ifodasi.

Yelkasi yag’ir bo’lmoq. Ibora asl ma’noda mudom og’ir yuk tashigandan va xalacho’p zarbidan yelkasi — bo’yni yag’ir, yara, kir-chir bo’lgan eshakka nisbatan ishlatiladi. Kir — chirlik, isqirtlik ham yag’irlik muqobili. Ko’chma ma’noda, odamga nisbatan qo’llanganda, birovning xizmatini qilaverib kosasi oqarmagan, mehr — oqibat ko’rmagan, sho’rpeshona shaxs ko’zda tutiladi.

Yelkasi yamoq. Kambag’alning choponi qirq yeridan yamoq bo’ladi. Etagi, yengi, tirsagi, yoqasi,"¦ Yelkasi yamoqligi — kishining haddan ziyod kambag’al, nochor, bechoraligidan dalolatdir. Yelkaning yamoqligi yukning ko’pligi beto’xtov , zil — zambilligi, himoyasizlik, chorasizlik daragidir
Keyingi mavzu: Qo'li yengil

Qo’l olmoq. Qo’l olishning ma’nolari ko’p.Qo’l olib ko’rishish, so’rashish, qo’l olib ish boshlash, qo’l olib murid bo’lish, sig’inish, qo’l olib raqs (tansa) ga tushish. Qo’l olib ustaga shogird bo’lish va hokazolar. Qo’l olinadi (qo’lning yaroqdan xoliligini isbotlash). Qo’l bergan eshon, pirining kaftini tutib, etagini o’pib, murid bo’linadi. Qo’l olib bir necha yil shogird bo’lgach, to ustaning oq fotihasini olguncha sidqidildan xizmat qilinadi. O’zbek "œqo’l olish" iborasiga ilohiy hurmat bilan munosabatda bo’ladi. Qo’l bergan piriga, ustoziga shakkoklik qilishi uning ko’nglini og’ritishi, ranjitishni gunoh sanaydi.

Qo’li uzun (qisqa). Qo’lning o’lchovini yuqorida aytdik. Aslida odamlarning yoshi — bo’y — bastiga qarab, qo’llari ham shu yosh va gavdaga munosib bo’ladi. Ular bir — birlaridan uzun — qisqalikda tabiiy ravishda juda kam farq qiladilar. Ko’chma ma’noda esa bu borada yer bilan osmonchalik tafovut bor. Qo’li uzunlar qurbi yetadigan, davlati, oshna — og’aynisi, demakki, jamiyatda mavqei ko’p baland shaxslardir. Ular zar yo zo’rlari bilan ko’pda g’ayriqonuniy ishlarni ham xamirdan qil sug’urgandek silliq bajarib keta oladilar. Qo’li qisqalarning — mol — mulki, mavqei, zariyu zo’ri bo’lmaganlarning ahvoli achinarli. Ular arzimagan to’sqinliklar oldida ojiz qolib, ranglari za’faron bo’ladi. Amaldorning tomog’ini moylashga qurblari yetmaydi. Ishlarini bitkazolmay xunob bo’ladilar. Bora — bora bu holga ko’nikib, o’zlarini "œqo’li qisqalar" safiga qo’shib, keyin "œko’rpalariga qarab oyoq uzatadigan" bo’ladilar.

Qo’lga qaragan. Birovning xasmi, shunga qarab qolgan, kim kelsa, qo’liga qaraydigan — tamagir, sulloh ma’nolarini tashiydi. Qo’lga qarash — insof, diyonat,xoksorlik,shukronalik belgisi sifatida ham ta’riflanadi. Ma’nolariga qarab muqobillari ko’p. Qo’lga qarab qolgan — keksa, bemor,ojiz, bechora. Qo’lga qaraydigan — nafsi hakalak otgan poraxo’r, tamagir xotin. Qo’lga qaragan — imon — insofli, yaxshi inson.

Qo’lga kirdi, qo’ldan chiqdi. Qo’l darvoza, qop — qanor, idish emas, unga narsa kirsa yo chiqsa. Ko’chma ma’noda qo’lga kirdi, deganda biror mulk,boylik, narsa,buyum, mol — holga ega bo’lish, uni qo’lga kiritish, o’z tasarrufiga olish tushuniladi. Iboraning teskarisi "œqo’ldan chiqdi"da aynan shu narsalarning kishi tasarrufidan chiqib, o’zganing, davlatning mulkiga aylanib ketishi yoki sovurilib, talon — taroj bo’lishi, xalq tili bilan aytganda, vafo qilmasligi, buyurmaganligi anglashiladi.

Qo’lini yuvib qo’ltig’iga artdi. Tasavvur qiling: yaxshi bir tanishingiz to’y — ma’rakada sizga ro’para kelib qoldi. Siz to’y egasining yaqini sifatida xizmatdasiz, tanishingizning qo’liga suv quymoqchi bo’ldingiz, u bunga qaramay jo’mrakni burab, o’zi qo’l yuvdi. Siz shoshib yelkangizdagi sochiqni unga tutdingiz. Oshnangiz sochiqni olmay, sizdan uzoqlashib borarkan, yo'’ -—yo'l’kay qo’lini cho’ntagiga, qo’ltig’iga artib ketdi. Bu nima, parishonlik, hardamxayollikmi? Yo’q, nimadir bo’lgan, o’zingiz bilib — bilmay do’stingiz ko’nglini og’ritgansiz. U sizdan xafa, o’pka — gina qilib yuribdi. Shundan qo’lini yuvib, qo’ltig’iga artdi. Mening bunday do’stim yo’q dedi. Muqobili: "œhafsalasi pir bo’ldi", "œvoz kechdi""¦

Qo’ldan berganga qush to’ymas. Bu iboraning ma’nosi birovning qo’liga qaramlik, qo’liga qarash kishini bemalol to’ydirib — ozdirmaydi, mustaqil, o’zing topib — tutib, yeb — ichganingga, kun ko’rganingga nima yetsin, deganidir. Qo’ldan berilganiga hatto shu kichik jig’ildon — qush ham to’ymaydi, agar o’zi emin — erkin terib yeb — ichib yursa, ham ozod, ham to’q — farovon yashaydi deyilmoqchi.


Qo’li qimirlaganning og’zi qimirlaydi. Bu degani mehnat bilan mashg’ul bo’lib, shundan ma’lum daromad topgan odamning tirikchiligi halol, beminnat, yaxshi o’tadi. Qo’li qimirlamay, olma pish, og’zimga tush, deb yotadigan bo’lsa, kuni o’tmay, og’zi qimirlamay, rizq — nasiba topolmasligi aniq. Hazrat Bahouddin Naqshband "œDil ba yoru dast ba kor" — ko’ngil Xudodayu, qo’l ishda bo’lsin, deganlarida aynan shu halol, foydali mehnatni ko’zda tutganlari rost.


Qo’li pok, xalqumi toza. Ko’chma ma’nodagi ibora. Hamma zamonlarda ham tamagir, jig’ildon bandasi, birovning haqi evaziga boylik, davlat orttirishga intilgan kimsalar bo’lgan, hozir ham bor. Ammo insoniyatning, jumladan o’zbek xalqining baxti, mustaqillik istiqboli shundaki, millatdoshlar orasida qo’li pok, xalqumi toza shaxslar ko’pchilikni tashkil qiladi. Iboraning ma’nosi: Qo’li pok — toza, tamagirlik, poraxo’rlik, qo’lini haromga bulg’amagan odam, xalqumi toza — tomog’idan jig’ildoni tomon haqom luqma, birovning haqi o’tmagan kishi. O’zgalarning rizqini qiyishdan, birovning haqiga xiyonat qilishdan hazar qiladigan shaxs.