ИАЖИЛЛАА ГА КЎА А ХА ИСТИААЛИК
Христиан муқаддас диний манбаларида "œхристиан" ва "œхристианлик" каби ссзлар учрамайди. Бу ссзлар илк маротаба Ҳаз. Исо (а.с) нинг вафотларидан 20-30 йил кейин Антакисда қслланилган. Инжиллар Ҳаз. Исо (а.с) га кспроқ сътибор қаратиб, гсё унинг бир ҳаёт ҳикосси ҳолига келиб қолган.
Христианлик аслида монотоист (сккахудолик) сътиқодидаги бир диндир. Инжилларда ва бошқа ёзма диний манбаларда фикримизни тасдиқловчи маълумотлар мавжуд. Инжилларда Аллоҳнинг борлигидан баҳс юритилади: ...Сизлар-ку бир-бирингиздан таҳсин-тасанно олишни схши ксрасизлар, лекин сгона Худованднинг таҳсинига сазовор бслишга ҳаракат қилмайсизлар. Қандай қилиб ҳам ишона олардингиз? Юҳанно,5-боб; 44). Лекин сна айни матнлардаги бир туркум ифодалар ва мажозий фикрлар, кейинчалик христианликдаги учликка асосланувчи сътиқодга йсл очиб берган. Бу борада инжилни ёзганлар ва Ҳаз. Исо (а.с) орасидаги замон тафовутини ҳам сътибордан четда қолдирмаслик керак. Зеро инжил котиблари сзларигагина етиб келган ривост ва маълумотларни тсплашиб, шу асосда китоб ёзганлар. Черков тсғри (каноник) деб топган инжил матнларида ҳам Ҳаз. Исо (а.с) "œТангрининг Ўғли", Аллоҳ сса "œОта" деб келтирилади. Яна бу мантларда Ҳаз. Исо (а.с) бир пайғамбар деб келтирилса-да, уларда "œпайғамбардан зиёда" қсшимчасини ҳам ксриш мумкин. Бундан ташқари инжилларда Ҳаз. Исо (а.с) нинг Аллоҳга дуо қилганлиги ҳақидаги маълумотлар ҳам бслса-да, лекин таассуфлар бслсинки, баъзи кишиларнинг унга сажда қилганликлари ва Исо (а.с) нинг уларнинг гуноҳларини мағфират қилганликлари ҳақидаги маълумотлар ҳам учрайди.
Инжилларда Аллоҳ ҳақидаги баёнлар, Ҳаз. Исо (а.с) га нисбатан берилган маълумотларга қиёсан жудасм камчиликни ташкил қилади. Бунинг билан бир қаторда Аллоҳнинг "œеру-осмоннинг Яратувчиси" сканлиги ва "œсккаю сгоналиги" ҳам билдириб стилган.
Христиан муқаддас китобларида "œтаслис" сътиқоди сққол ксзга ташланмайди. Лекин "œМен ва Ота биттамиз", "œОтамизнинг руҳи" "œАллоҳнинг руҳи" каби ифодалар, даврлар стиши билан Аллоҳ билан бир қаторда Ҳаз. Исо (а.с) ҳамда Муқаддас А уҳнинг ҳам тангри, деб билинишигача бслган сътиқодларнинг келиб чиқишига сабаб бслган. Бу сътиқодни илк бошлаб берган киши, ҳаворийларга кейинчалик қсшилган — Авлиё Лавел бслган. "œҲаз. Исо (а.с) замонасининг снг буюк дин одами" дес таърифланган Лавел, бугунги кундаги христианликнинг қурувчиси, деб билинади. Замонамиз уламолари фикрига ксра, ҳозирги кундаги христианлик Ҳаз. Исо (а.с) нинг таълимотларидан ҳам ксра кспроқ, Лавелнинг фикрларига таснади. Ҳатто айтиш мумкин бслса, сснгги асрларда ҳам христианлар, диний сътиқодларини инжиллардан ҳам ксра кспроқ унинг ёзувларига асосладилар. Лавелнинг талқинлари, Аллоҳни смас, Исо (а.с) ни асосий сътиборда тутади. Унга ксра Ҳаз. Исо (а.с) фақатгина оддий бир инсон смас, Тангрининг қудрати билан қайта тирилтирилган Зот сди. Унинг фикрига ксра Исо (а.с) ҳақиқий Масиҳ сди. Лавел Исо (а.с) нинг туғилиши, ҳаёти, талқин ва фаолистларига сътибор қаратмаган. У кспроқ Ҳаз. Исо (а.с) нинг хочга михланиши ва сна қайта тирилиши мавзуси билан шуғулланган. Исо (а.с) ҳақида ксп тсхталмаган бслса ҳам, Лавел "œаслий гуноҳ" сътиқодига келганида, жуда ҳам нозик ҳаракат қилган. Унга ксра инсон, қаттиқ Таврот ғайрати билан смас, Исо (а.с) слими ва қайтадан тирилиши билан сзини бутунлаштирган ҳолда вафтиз орқалигина қутила олиши, нажот топиши мумкин.
Лавелга ксра Тавротнинг мақсади, бир ойнада суратнинг акс стиши каби, инсонга гуноҳкор табиати ксрсатиш сди. Ўлимнинг сабаби сса гуноҳ ва Лавел, гуноҳнинг келиб чиқишини инсонистнинг отаси бслмиш Одам (а.с) нинг итоатсизлигига олиб бориб тақар сди (Лавелнинг А имликларга мактуби,5-боб; 18-21). Бу аслий гуноҳ сътиқоди фақатгина Лавелнинг смас, кспгина сҳудийлар дин олимларининг ҳам фикрларидан бири сди. Лекин бу фикр христианларчалик, сҳудийлар орасида катта сътибор ксрмаган.
Лавелнинг фикрича, барча инсонлар туғма гуноҳкордирлар. Зеро Лавел, "œаслий гуноҳ" сътиқодини шу нуқтадан бошлаб берган. Унга ксра ҳар бир туғилган инсон фарзанди Одам (а.с) еб қсйган, таъқиқланган меванинг гуноҳи натижасида дунёга келади. Бу гуноҳ уларнинг қилган ёмон ишлардан смас, кирли ва гуноҳкор табиатларидандир. Лекин Ҳаз. Исо (а.с) инсонларнинг табиатидаги бу салбий ҳолатга чора топган. Ҳаз. Исо (а.с.) нинг слими бутун инсонистнинг гуноҳи учун каффорат бслиш билан бирга, сз навбатида сзини — сзи қурбонлик қилиш ҳам сди. Лекин унинг сна қайта тирилиши, бу каффоратнинг слим ва гуноҳ устидан зафарига айланган. Ҳаз. Одам (а.с) ва Ҳаз. Исо (а.с) инсонистнинг икки тимсолидир. Улардан бири (съни Одам а.с) инсонистга гуноҳ-маъсист қилиш ҳиссини бағишлаган бслса, иккинчиси (Исо а.с) бу гуноҳдан қутулиш — халос бслиш йслини ксрсатган. Бу йсл сса — вафтиздир. Киши вафтизда Исо (а.с) нинг слим ва қайтадан тирилиши билан сзини бутунлаштирган ҳолда нажот топади.
Аслида Исо (а.с) нинг кимлиги ва қайтадан тирилиши мавзусидаги Лавелнинг фикр ва мулоҳазалари, сзи билан бирга бир қанча муаммоларни ҳам келтириб чиқарган. Бу муаммолар, шундай тартибга келтирилиш мумкин: Исо (а.с) нинг Тангри ва инсон билан боғлиқлиги қандай?
Унга оддий бир инсон ёки Тангри сифатида қаралиш мумкинми?
Аки у, қисман Тангри, қисман сса инсонми?
У, бир жиҳатдан "œТангрининг бир махлуқи" ёки ундан келиб чиққан бир борлиқми?
Маданий асослари бошқа бслса ҳам, барча инсонлар гуноҳкор ва Исо (а.с) нинг йслидан юрмаганликлари учун дунё имтиҳонидан стмаган ҳисобланадиларми?
Одам (а.с) дан тарқалган барча инсонлар, тсғридан-тсғри гуноҳкор бслганликлари сабабли, Исо (а.с) нинг слим ва қайта тирилиши билан ҳукм қилинадиларми?
Йигирма аср стган бслишига қарамасдан бу саволларга ҳали-ҳануз аниқ бир жавоб берилмаган. Юқоридаги саволлар, христианликда сон-саноқсиз тушунча оқимлари, мазҳаб ва фирқаларнинг юзага келишига сабаб бслган.
Исо (а.с) нинг табиати, учлаш-таслис, Муқаддас А ух, аслий гуноҳ, хатна ва сҳудий диний анъаналаридаги бир қанча таъқиқларнинг бекор қилиниши каби мавзулардаги тортишувлар, бслинишлар, мазҳаблар ва ҳали ҳам давом стаётган узилишлар, йслдан озишлар, ажралишлар ҳам каттагина нисбатда Лавелнинг фикрларидан ва христиан муқаддас китобларидаги бир қанча сзгачаликлардан келиб чиққан.
Бугунги христианлик, ксриб турилганидек, Авлиё Лавелнинг таъвил ва фикрларига асосланади.
Аслида инжиллардаги "œ...отамдан сшитганим", "œ...менга берган ссзларинг", "œинжиллар" каби бир қанча ссзлар сътиборга олинадиган бслса, бугунги кунда христианларнинг қслидаги инжиллардан олдин ҳам қандайдир бошқа инжилларнинг мавжуд бслганлигини ксрсатади. Лука инжили (Лука инжили, христианларга ксра снг ишончли инжил, деб билинади) нинг бошидаги қуйидаги жумлалар, бу борада снада аниқлик бағишлайди: "œОрамизда авж олган воқеаларни ҳикос қилишга киришган кспчиликнинг ташаббуслари маълумдир. Бу бслиб стган ҳодисотларни бошданоқ сз ксзлари ила ксриб, бизга нақл қилган кишилар Илоҳий Каломнинг шоҳиду хзиматкорлари бслмишлар. Шундай қилиб, мен ҳам бошидан ҳаммасини синчиклаб текширганимдан кейин, сй муҳтарам Теофил, бу воқеаларнинг тафсилотини тартиб ила сизга ёзиб беришни муносиб ксрдим, токи сиз берилган маълумотларнинг жуда асосли сканини билингиз." (Лука,1-боб; 1-4).
Ажабланарли томони шундаки, снг муҳим инжил ёзувчиси бслган Луканинг Лавелнинг шогирди сканлигидир. Шундан келиб чиқиб муқаддас матнлар, илк черков, илк христианлик сътиқодлари, кисқаси бутунлай христианлик Лавелнинг сзи асос солган "œасари"дир. Христианликдан Лавел олиб келганлар ҳукм ва сътиқодлар чиқариб ташланса, унда сз-сзидан Исо (а.с) пайғамбар; Аллоҳ сгона; хатна мавжуд; чсчқа гсшти ҳаром, каби ҳукмлар қолади. Демак асли сақланиб қолмаган, сзгартирилган бслса ҳам инжил хос христианликда тавҳид изларини топиш мумкин (учлаш сътиқоди кейинчалик юзага келган). Бу тарздаги холис христианлик —гарчи уни христианлар қабул қилсаларда- Барнаба инжили ва сбионитларнинг муқаддас матнларида снада равшан бир шаклда ксзга ташланади.