Boshqalar ham to'xtashga majbur bo'ldilar. Azizbek qarshisida qo'l bog'lab turg'an darboza begiga baqirdi:
— Nega qapab turasan, darboza ustiga chiq, kim ekan u it?!

Darboza begi yugurib qo'rg'on devoriga chiqdi:
— Taqsir, bir chol!
— Darbozanrni ochib, ichkariga ol!—dedi Azizbek. Darboza ochildi. Tashqaridan saman otini yetaklab Hasanali kirdi-da, kutilmagan ish ustidan chiqg'ani uchun qo'rqib, Azizbekka salom berdi.

17. YUSUFBEK HOJI

Rayimbek dodxohning yonidagi bizga tanish ola-bayroq to'nlik kishi Hasanalini ko'rishi hamono:
— Ha-a-a, bizning Hasanali-ku!—dedi,—kel, Hasan ko'rishaylik, Otabek esonmi?

Hasanali kelib ko'rishdi, Yusufbek hoji ko'rishar ekan, Azizbekka dedi:
— Bu bizning kishimiz taqsir, Marg'ilondan keladir.

Azizbek labini tishlab qoldi. Chunki darboza taqillatib, otini xurkitkan Hasanalini jallodga topshirish niyati, albat-ta yo'q emas edi. Yusufbek hojininr so'ziga javob bermay yo'lida davom etdi. Hasanali sipohlar orqasidan, Yusufbek hoji Aziz-bek ketidan o'rdaga qarab yurdilar. O'rda darbozasiga yetkandan keyin kutib turg'an o'rda beri Azizbekning qo'ltig'idan olib ot-dan tushirdi. Azizbek o'rda ichig'a kirmakda ekan, Yusufbek hoji otdan qo'nib so'radi:
— Menga ruxsatmi, bek?

Azizbek yo'l ustidan hojiga qaradi:
— Ruxsat, ertara choyni o'rdaga kelib iching.
— Yaxshi, taqsir.

Yusufbek hoji sipohlardan birining qo'ltiqlashi bilan otig'a minib, narida kutib turg'an Hasanaliga qarab yurdi. Sipoh-lar ham o'rda ichiga ot yetaklashib kira boshladilar.

Yusufbek hoji Hasanalining vaqtsiz ham Otabeksiz qaytishidan tashvishlangan va qanday bo'lsa ham bir falokat yuz berganiga ishong'an edi:
— Nera vaqtsiz kelding, Otabek sog'mi?— deb so'radi.

Yusufbek hoji Hasanaliga yetmasdanoq bu savolni berdi, Hasanali eshitmadimi yohud eshitsa ham eshitmaganga solindimi, har nuchuk javob bermadi.
— Nega indamaysan?
— Otabek salomat...
— Bo'lmasa nega vaqtsiz kelding, Otabek qani?

Otabekning qamalishidan xabar berish Hasanali uchun juda og'ir tuyilgan edi. Nihoyat ko'zidagi yoshini artdida:
— Otabek Marg'ilon hokimi tarafidan qamaldi,—dedi.
— Nega, nega?— dedi hoji, otidan sachrab yiqilishg'a yetkan edi.— Sababi nima?
— Sababi ma'lum emas.
— Astag'firulloh,—deb qo'ydi hoji, o'zini bir oz to'xtatkan edi.

Hasanali Otabekning Marg'ilon borg'anidan tortib, qamalishig'acha bo'lg'an hikoyalarini so'zlab ketdi. Yusufbek hoji bekning uylanishini ham oddiy gaplar qatorida eshitib o'tkardi.

— Marg'ilonda turib bir ish chiqarishg'a ko'zim yetmagandan keyin Toshkand kelishka majbur bo'ldim,—dedi Hasanali va shu gap bilan mojaroni so'zlab tugatdi. Hoji voqi'ani eshitib, chuqur bir mulohaza ichida borar edi. Uning qanday kishi bo'lg'anini Toshkandning yetti yosharidan etmish yosharig'acha bilganlikdan guzar va mahallalarda unga duch kelgan kishilar joylaridan turib salom berarlar, hoji bo'lsa javob qaytarishni bilmas, go'yo kishilarni ham ko'rmas edi. Nihoyat shu holda ko'b yurgach, orqasida kelmakda bo'lg'an Hasanaliga qarab otining boshini burdi va:
— Otabek bilan birga qamalg'anlarni necha kishi deding?— deb so'radi.
— Uch kishi: biri Mirzakarim qutidor, ikkinchi Ziyo shohichi, uchunchi Rahmat.
— Yaxshi, sen bu to'rtavining o'lturishlarida bo'lg'anmiding?
— Bo'lg'an edim.

— Nima va qaysi to'g'rilarda so'zlashdilar, Otabek qipchoqlarg'a qarshi so'zlamadimi?
— So'zlamadi. Boshqalarning ham bu to'g'rida so'zlari bo'lmadi.
— Ularning majlislarida bo'lmag'an vaqting ham bo'ldimi?
— Har bir o'lturishlarida men hozir edim.
— Yaxshi, sen ular bilan qay yerlarda o'lturishding?
— Birinchi martaba Ziyo akanikida bo'ldik, ikkinchi...
— To'xta, Ziyo akanikida mehmonlar necha kishi edilar?
— Qutidor, Otabek, andijonlik Akram hoji, men, Ziyo akaning qaynisi—Homid degan birav. Ziyo aka va uning o'gli... Hammasi yetti kishi.

Yusufbek hoji otining yolini qamchisi bilan tarar ekan, uch-to'rt daqiqa o'ylab qolib, so'ngra so'radi:
— Ikkinchi o'lturish qaerda bo'ldi?
— Ikkinchi o'lturish Ziyo akanikidan ikki kun so'ng qutidornikida bo'ldi. Bu majlisda ham o'sha birinchidagi kishilar edilar yolg'iz Homid yo'q edi.
   

— Tag'in qaerda o'lturishdingiz?
— Boshqa joyda o'lturishmadik... Mundan yigirma kundan ke-yin to'y bo'ldi. To'yda albatta bunday so'zlar gapurishilmaydir.
— Ikkinchi majlisingizda kim xali, Homid dedingmi, nega yo'q edi?
— Bilmadim, nega yo'q edi... Qutidor aytmagan bo'lsa kerak.
— Qamalruchilar: Otabek, qutidor, Ziyo aka, Rahmat; shundog'mi?
— Shundog', hoji.
— Seni ham qo'rboshi yigitlari qidirdilar?
— Qidirdilar.
— Akram hoji Andijon ketkan edi. Shuning uchun uni topolmadilar, shundog'mi?
— Shundog'.
— Homidni-chi?
— Uni qidirmadilar shekillik... Otabek q'amalg'andan so'ng alla qayerda ko'rgandek bo'laman.
— Bizga kelin bo'lmishni, go'zal, dedingmi?
— Ilohi Otabek salomat qutilsin, muhabbat qo'yg'anicha bor...

— Kelinning suluvligi Marg'ilonda ma'lum ekanmi?
— Ma'lum ekan, tillarda doston ekan.
— Homid uylangan yigitmi, bildingmi?
— Uylangan. Bizning hujraga kelganda, ikki xotini borlig'ini o'z og'zidan eshitkan edim.
— Homid sizning hujraga nima uchun kelgan edi?—deb so'radi hoji, nega buni boya so'zlamagan eding?
— Esimdan chiqibdir,—deb uzr aytdi Hasan, — Homid Rahmat bilan birga Otabekni Ziyo akanikiga taklif qilg'ali kelgan edi va biz ularga osh-suv qilib junatkan edik. Ammo ularning unday-bunday so'zlari bo'lmag'an, to'g'riliqcha kelib ketkan edilar.
— Yaxshi, o'sha Homidni sen qanday odam, deb o'ylaysan?
— Qo'lansa so'zlik, ichi qoraroq bir yigit edi, — dedi Xasanali, bir oz borg'ach so'radi: — Otabekning ishini og'ir, deb o'ylamassiz?

Hoji javob bermadi, Ul javob bergali ham qo'rqar edi. Uningcha ish juda nozik, g'oyatda qo'rqunch edi. Chunki, Marg'ilon zindonida yotg'uchi qipchoq dushmani bo'lg'an Azizbek otalig'ining o'g'li edi. Toshkandning isyon chikarg'an bir zamonida Otabekdek bir yigitning Marg'ilonda qanday gunoh bilan bo'lsa-bo'lsin ushlanishi har jihatdan ham mudhish edi.

Ul o'g'lining qutilishi yo'lida har bir mulohaza ko'chasiga kirib chiqmoqda, ammo har birisidan ham bo'sh va umidsiz qaytmokda edi. Eng so'ng o'g'lig'a hujum qilg'an bu falokatning tadbiridan aqli ojiz qoldi, miyasi ishlashdan to'xtadi va shundan so'ng — «Parvardigoro, keksaygan kunlarimda dog'ini ko'rsatma» dedi va ko'z yoshlari bilan soqolini yuvdi.

— Hasanali, zinhor uning qamalg'anini onasi bilmasin.
— Albatta.

Shundan so'ng otlarini yetaklashib ichkariga kirdilar.

18. JAR

... Bu kun soat o'n ikkida Otabek ila qutidorning isyonchiliq gunohi bilan dorg'a osilishlarini jarchi shaharga xabarlab yurar va xalq og'zida Otabeklarning emish-memish hikoyalari edi.

Homid ila birgalashib kirgan mirshabni qo'rboshi tashqarig'a chiqmoqg'a buyurdi-da, Homidni o'lturishka imladi.

Qo'rboshi nimanidir so'zlamoqchi bo'lsa ham, negadir uning tili osonlik bilan harakatka kelmas va o'zi ham bir turlik o'ngg'aysizlikda edi. Nihoyat qo'rboshi o'ziga bir turlik jasorat berdi:
— Bobolar: «Dunyoniki mirikam ikki» deganlar,—dedi,—to'g'risi ham shundog' o'zingni yuz yoqg'a ursang ham tiriklikning yana bir boshqa yamog'i chiqib turadir...

Tuyg'un Homid qo'rboshining nima maqsadi borlig'ini payadi:
— To'g'ri so'zlaysiz, taqsir,—dedi,—dunyoniki hamisha mirikam ikki, shu yetishmaslik balosidan to'yib, ba'zi vaqtlarda kishining dunyodan chiqib ketkusi kelib qoladir. Yaxshikim, dunyoda oshna, og'ayni degan kimsalar bor... Agar shular bo'lmasa-chi, kishi allaqachon dunyodan chiqib ketadir. Shuning uchun men og'aynilarni ko'zlarim ustida tutaman, ularni muhtojlik chog'larida ko'rsam, o'zimni garav qo'yib bo'lsa ham ehtiyojdan chiqarishg'a tirishaman.
   

Qo'rboshi tizzasi ustiga ko'ndalang ko'yg'an qilichining ikki tarafidan bosib, bir qo'zg'alib qo'ydi:
— Bali, bali, mulla Homid, munday og'aynilarning sadaqasi ketsang ham arzir, — dedi, tomoqlarini qirib qo'ydi.— Shu kunlarda o'g'ilchalarning yoshi etib, sunnati nabiyunani bajo keltirish taqozo etadir... To'y keraklaridan ko'pini tadorik qilg'an bo'lsam ham, yetishmagan yerlari ham ko'b. Shuni sizning kelishingiz oldida o'ylab o'lturar edim...
— Bek aka,— dedi Homid va tusiga yasama kulish chiqardi; — siz achchig'lansangiz ham aytay: beklar zoti kishiga sira ham oshna bo'lmas ekanlar. Ayniqsa siz hamon o'zinggizning beklig'ingizga borib, istig'nongizni eskicha olib borasiz. Boshingizda shunchalik qayg'ingiz bo'lur emish-da, bir og'iz menga aytmas emishsiz?

Qo'rboshi Homidning zakovatiga qoyil bo'lib iljaydi:
— Yo'q, yo'q, mulla Homid, — dedi, — bu yoqda gap bor: hukumat xizmatida turganingdan keyin yuz yoqning mulohazasini qilar ekansan...
— Tuzik, bek aka, ammo manim oshnachilig'im tamom boshqacha-dir,—dedi Homid va yonchig'ini chiqarib bir qo'lidan ikkinchi qo'liga oltinlarni sanab tushira berdi.