Шайх Муҳаммад Содиқ:
КИА ОАТЛАА ВА КОА ИЛАА
Сиз илмий асосга сга бслмаган гапни айтмокдасиз. Бу мавзудаги илмий бахсни такдим стишга ижозат бергайсиз.
А асулуллох соллаллоху алайхи васаллам Куръони Каримни Аллох таолонинг хузурида кандок бслса сшандок холида Жаброил алайхиссаломдан кабул килиб олганлар. У зотга Куръони Каримни Жаброил алайхиссаломдан кабул килиб олишни Аллох таолонинг Ўзи Куръони Каримнинг сзида сргатганини аввал срганиб стдик.
Аабий соллаллоху алайхи васаллам Жаброил алайхиссаломдан Куръони Каримни сшитиб срганиш билан бирга у кишига скиб хам берар сдилар. У зот хар йили А амазон ойида бир марта Куръони Каримни Жаброил алайхиссаломга бошидан охиригача скиб берар сдилар. Аабий соллаллоху алайхи васаллам сзлари вафот стадиган йиллари Куръони Каримни бошдан охиригача икки марта скиб берганлар.
Ўз навбатида сахобаи киромлар хам Мухаммад соллаллоху алайхи васалламдан Куръони Каримни Аллох таолонинг хузурида кандок бслса сшандок холида кабул килиб олар сдилар.
Аста-секин сахобаи киромларнинг ичида кироат бсйича ксзга ксринганлари зохир бсла бошладилар. Улар бошка сахобаи киромларга Куръони Карим кироатидан дарс хам берадиган бслдилар.
Ўша кироатда устоз бслган сахобаи киромлардан хазрати Усмон, хазрати Али, Убай ибн Каъб, Зайд ибн Собит, Абу Дарда, Ибн Масъуд ва Абу Мусо Ашъарий розисллоху анхумларни мисол тарикасида зикр килишимиз мумкин.
Катта сахобийлар кичикларига ва кейинрок Исломга кирганларига кироатни сргатар сдилар.
Убай ибн Каъб розисллоху анху Абу Хурайра, Ибн Аббос, Абдуллох ибн Соиб ва бошка сахобаи киромларга кироатдан устоз бслганлар.
Ўз навбатида сахобаи киромлардан кейинги авлод тобеъинлар хам Куръони Каримни Аллох таолонинг хузурида кандок бслса сшандок холида кабул килиб олдилар. Аста-секин тобеъинларнинг ичида кироат бсйича ксзга ксринганлари зохир бсла бошладилар. Улар бошка ларга Куръони Карим кироатидан дарс берадиган бслдилар.
Тобеъинларнинг вактига келиб Ислом ксп ерларга таркалган, мусулмонларнинг сони кспайган ва хар бир слка сз кориларига схтиёж сезиб колган сди.
Шунинг учун хам тобеъинлардан кироатга мохир ва устоз бслганлар хакида маълумот олмокчи бслсак уларни турли слкаларга бслиб зикр килинганини ксрамиз.
Тобеъинлардан Куръони Карим кироати ва устозилиги билан Мадийнада машхур бслганлари; Ибн Масаййиб, Урва, Солим, Умар ибн Абдулазиз, Сулайман ибн Ясор, Ато ибн Ясор, Муоз ибн Хорис, Абдуррохман ибн Хурмуз, Ибн Шихоб Зухрий, Муслим ибн Жудуб, Зайд ибн Аслам ва бошкалар сди.
Тобеъинлардан Куръони Карим кироати ва устозилиги билан Маккада машхур бслганлари; Убайд ибн Умайр, Ато ибн Абу А абох, Товус, Мужохид, Икрима, Ибн Абу Малика ва бошкалар.
Тобеъинлардан Куръони Карим кироати ва устозилиги билан Куфада машхур бслганлари; Алкама, Ал-Асвад, Масрук, Убайда, Амр ибн Шурхабийл, ал-Хроис ибн Кайс, Амр ибн Маймун, Абу Абдуррохман Силмий, Саъид ибн Жубайр, Иброхим Аахаъий, Шаъбий ва бошкалар.
Тобеъинлардан Куръони Карим кироати ва устозилиги билан Басрада машхур бслганлари; Абу Олис, Абу А ожа, Ааср ибн Осим, Яхъс ибн Яъмур, Хасан, Ибн Сийрийн, Катода ва бошкалар.
Юзинчи хижрий санага келиб худди акоид, фикх каби бошка сохаларда мусулмонларни сонлари, миллатлари, ирклари, тиллари ва схтиёжларининг хаддан ташкари кспайгани сътиборидан кироат бобида хам алохида илмий асосга суснган йсналишлар пайдо бслди. Бу давр ва шароит талаби сди.
Аабий соллаллоху алайхи васалламнинг даврларида сахобаи киромлар соф ва фасих араб тили сохиблари сдилар. Улар учун Куръони Каримни сзлаштириб олиш кийин смасди. Улар хаммалари юкори даражадаги олим кишилар сдилар.
Анди сса арабмас мусулмонлар араблардан кспайиб кетган сди. Араблар хам аввалгиларига схшамас сди. Ушбу ва сна бошка бир неча омиллар Куръони Карим кироати бсйича алохида илм пайдо бслишига ва илмнинг имомлари пайдо бслишига олиб келди.
Бир вактлар кироатлар ва корилар анча кспайиб кетди. Аста секин уларни тартибга солиш бошланди. Ўн тсрт кироат, сн кироат ва нихост етти кироатга иттифок килинди. Бу кироатларнинг бир-биридан фарки баъзи бир ссзларни талаффузида ва шунга схшаш кичик нарсаларда сди, холос. Улар худди бир канча фикхий мазхаблардан тсрттаси танлаб олинганга схшайди.
Анди сша иттифок килинган етти кироат ва уларнинг имомлари кимлар сканлиги хакида кискача маълумот олайлик.
1. Амр ибн ал-Алоъ кироати.
Имом Зайён ибн ал-Алоъ Мозаний Басрий. 154 хижрий санада вафот килган.
У кишининг икки ровийлари; Даврий ва Сусийлар бор.
Кироат имомининг ровийси унинг кироатини илмий равишда кабул килиб олиб бошкаларга етказишда хизмат килган бслади.
Даврий-Абу Амр Хафс ибн Умар ибн Абдулазиз Даврийдир. 246 хижрий санада вафот стган.
Сусий-Абу Шуъайб Солих ибн Зиёд ибн Абдуллох Сусийдир. 261 хижрий санада вафот килган.
2. Ибн Касир кироати.
Имом Абдуллох ибн Касир Маккий. 120 хижрий санада вафот килган.
У кишининг икки ровийлари; Баззий ва Кунбуллар бор.
Базий-Ахмад ибн Мухаммад ибн Абдуллох ибн Абу Базза Маккий. 250 хижрий санада вафот стган.
Кунбул-Мухаммад ибн Абдуррохман ибн Мухаммад ибн Холид ибн Саъид Маккий. 291 хижрий санада Вафот стган.
3. Аофеъ кироати.
Имом Абу А увайм Аофеъ ибн Абдуррохман ибн Абу Ауъайм Лайсий. 169 хижрий санада вафот стган.
У кишининг икки ровийлари; Колун ва Варшлар бор.
Колун-Ийсо ибн Минсс Маданий. 220 хижрий санада вафот стган.
Варш-Усмон ибн Саъид Мисрий. 197 хижрий санада вафот стган.
4. Ибн Омир кироати.
Имом Абдуллох ибн Омир Яхсибий. 118 хижрий санада вафот стган.
У кишининг икки ровийлари; Хишом ва Ибн Заквон бор.
Хишом-Хишом ибн Аммор ибн Аусайр Козий. 245 хижрий санада вафот стган.
Ибн Заквон-Абдуллох ибн Ахмад ибн Башир ибн Заквон Караший. 242 хижрий санада вафот стган.
5. Осим кироати.
Имом Осим ибн Абу Аажжуд Куфий. Имом Осимнинг кунслари Абу Бакр. У киши машхур кори бслганлар. Мухаррирлик, балогат, фасохат ва ширин овоз ила кироат килиш билан машхур бслганлар. Имом Осим тобеъинлардан бслиб Куръони Карим кироатини Зирр ибн Хубайш ва Абудллох ибн Масъуд розисллоху анхулардан олганлар.
У киши сна имом Хасан ва Хусайн розисллоху анхумоларнинг устозлари Абу Абдуррохман Абдуллох ибн Хабиб Силмийдан хам Куръони Карим кироатини олганлар. Бу киши сса кироатни хазрати Али розисллоху анхудан олганлар. У киши А асулуллох соллаллоху алайхи васалламдан олганлар.
Имом Осим ибн Абу Аажжуд Куфада 128 хижрий санада вафот стганлар.
У кишининг икки ровийлари; Хафс ва Шсъбалар бор.
Хафс-Хафс ибн Сулаймон ибн Мугийра ал-Баззоз Куфий. Кунсси Абу Амр. Бу киши имом Осимнинг сгай сгли бслган. У кишининг тарбиссида ссган. Аш болалигидан имом Осимдан Куръони Карим кироатини срганган. Шунинг учун кироатни жуда хам дакик равишда срганган.
Хафс ибн Сулаймон рахматуллохи алайх 150 хижрий санада вафот стган.
Айнан имом Осимдан Хафс ривост килган кироат хозирги кунда бутун олам бсйлаб таркаган. Бизнинг диёримизда хам кадимдан шу кироат жорий бслган. Бизнинг кироат имомимиз имом Осим, ровиймиз Хафсдир.
Шсъба-Абу Бакр Шсъба ибн Аббос ибн Солим Куфий. 193 хижрий санада вафот стган.
6. Хамза кироати.
Имом Хамза ибн Хабиб ибн Аммора Зайст Таймий. 156 хижрий санада вафот стган.
У кишининг икки ровийлари; Халаф ва Халлодлар бор.
Халаф-Халаф ибн Хишом Баззоз. 229 хижрий санада вафот стган.
Халлод-Халлод ибн Холид Сайрафий Куфий. 220 хижрий санада вафот стган.
7. Кисоий кироати.
Имом Али ибн Хамза Кисоий. 189 хижрий санада вафот стган.
У кишининг икки ровийлари; Абу Хорис ва Хафс Даврийлар бор.
Абу Хорис-Лайс ибн Холид Багдодий. 240 хижрий санада вафот стган.
Хафс Даврий-Абу Амр Хафс ибн Умар ибн Абдулазиз Даврийдир. 246 хижрий санада вафот стган.
Баъзи бир уламолар мазкур етти кироатга сна учни ксшиб сн кироат, сна бошкалар снга тсртни ксшиб сн тсрт кироат хам килишган. Аслида сса улардан бошкалари хам бслган.
Бу кироатлар, уларнинг хусусистлари, ораларидаги фарклари ва сна шунга схшаш нарсалар хакида алохида-алохида китоблар хам ёзилган.
Агар кироатлар орасидаги фарклар асосан баъзи бир ссзларни талаффуз килиш охангида сканлигини сътиборга оладиган бслсак, мусулмон умматининг Куръони Каримга канчалар ахамист берганига коил колмай илож йск. Факат Куръони Каримнинг талаффузи учун шунчалар катта ва мислсиз илмий ишларни амалга ошириш хеч бир китобнинг, хеч умматнинг тарихида бслмаган.
Хозирга келиб мазкур кироатлар ичида кспчилик томонидан кабул килиниб, амалда колгани иккитадир.
Биринчиси Имом Осимдан Хафс ривост килган кироат.
Бу кироат Ислом оламининг машрик ва марказий тарафининг барчасига кенг таркалган.
Иккинчиси Имом Аофеъдан Варш ривост килган кироат. Бу кироат Ливисдан бошлаб Ислом оламининг магрибига таркалган.
Бу икки кироатдаги фаркларни факат мутахасис бслган одамлар аник фарклашлари мумкин. Фаркли жойларнинг сзи хам жуда оз. Мисол учун Осим кироатида «Яаа аююханнабиюю» деб скилса, Аофеъ кироатида «Яаа аююханнабийъу» деб скилади. Осим кироатида «Ваззухаа» деб скилса, Аофеъ кироатида «Ваззухее» деб скилади. Холбуки, бу ссзлари мусхафи шарифда бир хил ёзилади.
Албатта, хар бир кироатнинг имоми сз устозидан сшитганини шогирдларига айнан сзини накл килган. Бирор харфнинг талаффузида бошкача бслишга йсл ксйилмаган. Шундок тарзда силсила давом стиб келаверган.
Кайси бир талаба кироатни тсгри киладиган бслиб етишса устози унга «ижозат» деб аталувчи хужжат берган. Ўша хужжатда А асулуллох соллаллоху алайхи васалламгача етиб борадиган сз устозлари санади хам аник келтирилган. Бу сса хар бир корининг А асулуллох соллаллоху алайхи васалламга богланишини таминлаган. Устоздан расмий шаходатнома олган кори Аабий соллаллоху алайхи васалламга етадиган санадга сга бслган.
Шунинг учун хам устоз ксрмаган, сзича Куръони Каримни скиб олган ёки устозидан «ижозат» олмаган кишилар кори деб хисобланмаган.
Бу борада мусулмон уммати килган тенги йск улкан мехнат хар канча мактовга сазовордир.
Бу борада мусулмон уммати килган тенги йск схтиёткорлик хар канча мактовга сазовордир.
Бу борада мусулмон уммати килган тенги йск фидокорлик хар канча мактовга сазовордир.
Дунёда хеч бир китоб бу шаклдаги схтимомга сазовор бслган смас.
Дунёда хеч бир уммат сз китобига бу шаклда фидокорлик килган смас.