-
«Иқтисодчилар ва сиёсий файласуфларнинг тсғри ғослари ҳам, хато ғослари ҳам биз сйлаганимиздан каттароқ таъсир кучига сга». Жон Мейнард Кейнс
Дастлабки иқтисодий назарислар
Меркантелистлар. XVI аср билан XVIII аср оралиғидаги даврда Европадаги асосий мамлакатлар меркантелизм иқтисодий назариссининг остида сдилар. Меркантелистлар, миллатлар худди савдогарлар сингари фойда олиш учун бир бирлари билан рақобат қилишлари керак, деб ҳисоблардилар. Демак, ҳукумат, уларнинг фикрича, саноатни иш ҳақи ва бошқа ресурслар харажати кам бслиб, скспорт (товарларни бошқа мамлакатларга сотиш) ҳажми ксп бслишига қаратилган қонунлар билан қсллаб-қувватлаши керак сди. Шу тарзда «қулай савдо баланси»га сришиш мумкин.
Акспорт импортдан ортиқ бслган вазист «Қулай савдо баланси» деб аталарди. Савдогар фойдасига монанд бслган ана шу ортиқчалик миллий; олтин ва кумуш захирасининг кспайишига олиб келади. Ўша замондаги кспчилик одамларнинг фикрича, бундай захира миллат фаровонлигининг аниқ слчови сди.
Европадаги асосий давлатлар қулай савдо балансига сришиш учун сзга мамлакатларни босиб олиб, мустамлака (колонис)га айлантиришга интилишарди. Улар метрополисни арзон ишчи кучи, хом ашё билан таъминлаши ва ишлаб чиқарилган товарларни сотиш учун бозор вужудга келтириши мумкин деб ҳисоблардилар. Масалан,. Англис Америкадаги сз колонисларида ана шу мақсадларга сришиш учун Аавигаяис тсғрисида қонун қабул қилган сди. Бу қонун колонисларга қалпоқ, жундан тсқилган буюмлар, тобланган темир ва бошқа товарлар ишлаб чиқаришни таъқиқлаб, Британис саноатини ҳимос қилар сди. Қонунда Англисдан бошқа бирорта мамлакатга сотилиши мумкин бслмаган «алоҳида товарлар» (асосан хом ашё) рсйхати бор сди.
Бу қонун шу қадар ғазаблантирдики, уни мустақиллик учун урушнинг асосий сабабларидан бири деб аташди. Ҳозир ҳам мамлакат қулай савдо баланси учун курашиши лозим, ҳукумат импортни мумкии қадар қаршилик ксрсатиб, скспортни рағбатлантириш керак, деб ҳисоблайдиган одамлар бор. Шу сабабли уларни неомеркантелистлар ёки «снги» меркантелистлар деб аташади.
-
Физиократлар. XVIII асрда франяуз файласуфлари ва иқтисодчиларидан бир гуруҳининг таклифига ксра жамист бизнес ва саноатни қсллаб-қувватлашдан воз кечиб, уларга сътибор бермаслиги керак сди. Булар физиократлар сди.
Физиократлар қишлоқ ҳсжалик маҳсулотлари ва бошқа табиий ресурслар бойликнинг ҳақиқий манбаи деб ҳисоблар сди. Зеро, худо томонидан сратилгани туфайли ҳукумат бизнес ва саноатга фойдани кспайтириши учун алоҳида сабаблар йсқ. Шу мулоҳазаларга асосланиб улар ҳукуматнинг «қулай. савдо баланси»га сришиш йслидаги уринишларига қарши чиқдилар.
Бошқача қилиб айтганда, ҳақиқий бойлик «ер»дан келиб чиққанлиги сабабли, снг муҳими, ҳар қандай ҳукумат тадбиркорларга тегмасдан, воқеаларнинг табиий тарзда ривожланишига имкон бериши лозим. Бу ғос «Laisser faire» (одамлар хоҳлаган ишларини қилишга имкон беринг) деган ссзларда ифодаланган.
Шуниси қизиқки, иқтисодиётни бошқариш тарафдорлари билан «Laisser faire» издошлари сртасидаги 200 йиллик баҳс шу пайтгача тсхтагани йсқ. Бу муаммолар айрим одамларга (қашшоқлик ва ишсизлик сингари) ёк ташкилотларга (бизнеснинг ссиши ёки банкнинг синиши сингари) тааллуқли бслишидан қатъи назар муаммони ҳал стишга давлат аралашишининг тарафдорлари ҳам, «Laisser faire» съни иқтисодий кучларга сркинлик бериш тарафдорлари ҳам топилади.
-
Адам Смит ҳамда
«Халқлар бойлигининг табиати ва сабаблари тсғрисида тадқиқот»
1776 йилда Англисда замонамизнинг снг муҳим китобларидан бири — «Халқлар бойлигининг табиати ва сабаблари тсғрисида тадқиқот» нашр стилди. Шу китоб унинг муаллифи Адам Смитни «иқтисодиёт отаси» унвонига сазовар стди.
Смит сз давридаги снг муҳим қарашларни рад стди. У бойликнинг бирдан-бир манбаи фақат ердир деб ҳисобловчи физиократлар фикрига қарши чиқди. У миллатнинг бойлигини пул миқдори билан слчаб, «қулай савдо баланси»га сришиш мақсадида иқтисодитга давлатнинг аралашишини талаб қилувчи меркантилистлар фикрига ҳам қсшилмади.
Смит нуқтаи назаридан миллатнинг бойлиги фақат қишлоқ хсжалик жараёнида смас, умуман ишлаб чиқариш жараёнида вужудга келтирилади. Ишлаб чиқарилган неъматлар миқдори инсон меҳнатининг ишлаб чиқаришдаги бошқа омиллар билан бирлашуви сифати билан белгиланади. Зотан, бундай бирлашув қанчалик самарали булса, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми ва миллат бойлиги шунча ксп бслади.
Смит таълимотининг марказий ғосси шундан иборат сдики, иқтисодиёт давлатдан холис қилинса, схшироқ амал қилади. Бундай шароитда иқтисодий худбинлик корхонани харидорларга керакли маҳсулотлар ишлаб чиқаришга ва бу ишни снг арзон нарҳда қилишга мажбур стади. Улар жамист фаровонлигини сйлаб смас, балки сз рақибларидан сзиб кетиш ва снг ксп фойда олиш мақсадида шундай қиладилар. Лекин бу худбинлик снг схши сифатли ва арзонроқ товарлар ва хизматлар билан таъминлаб, бутун жамистга фойда келтиради.
-
Иқтисодиёт давлат бошқарувидан халос бслса, бутун жамист ютиб чиқишининг сабабларини тушунтириш учун Смит, «ксринмас қсл» ифодасидан фойдаланди. «Ҳар бир алоҳида одам сз капиталини унинг маҳсулоти снг ксп қийматга сга бсладиган тарзда ишлатишга интилади. Одатда у жамист фойдасига ёрдам беришни ксзда тутмайди, балки фақат сз манфаатини ксзлайди... Аммо бунда, ксп ҳолларда бслганидек, у ксринмас қсл билан унинг мслжали доирасига мутлақо кирмайдиган мақсад томонга йсналтирилади. У сз манфаатларини ксзлаган ҳолда жамист манфаатларига снг схши хизмат қиладиган ҳаракатларни албатта афзал ксради».
Биз ҳозир талаб ва таклиф деб атайдиган иқтисодий кучларни Адам Смит «ксринмас қсл» деб атаган сди. У «қулай савдо баланси»га сришиш мақсадида иқтисодиётни йсналтириб туришга даъват стган меркантилистлар фикрига мутлақо қсшилмаган сди.
Аксинча, Смит алоҳида одамлар ва корхоналар иқтисодиётда давлат ёки хусусий монополислар аралашувисиз иш олиб боришлари керак деювчи физиократларни ва уларнинг «laissez faire» коняепяиссини қсллаб-қувватлади.
«Халклар бойлигининг табиати ва сабаблари тсғрисида тадқиқот» асарида иқтисодий тизимнинг снг муҳим унсурлари баён қилинган.
Масалан, Смит тсғноғич ишлаб чиқариш жараёнини таҳлил стиб, меҳнат тақсимоти ва машиналардан фойдаланиш тсғноғич ишлаб чиқаришни қай тариқа кспайтиришни ксрсатади.
«Бир киши симни чсзади, иккинчиси уни текислайди, учинчиси қирқади, тсртинчиси учини сткир қилади, бешинчиси иккинчи учини каллак срнатишга мослайди, каллакни тайерлаш учун ҳам икки учта турли операяисларни бажариш керак бслади».
Замонавий технологис тсғнағич ишлаб чиқаришни такомиллаштирган булса-да, меҳнат тақсимоти қоидалари сзгармай қолган. Худди шунингдек китобнинг ишлаб чиқариш омилларига, пулга, халқаро савдога бағишланган бошқа бслимлари ҳам улар ёзилган даврда қандай долзарб бслса, ҳозир ҳам шундайлигича қолмоқда.
-
Альфред Маршалл (1842—1924)
Аарх назариссининг асосчиси
Талаб ва таклиф ҳақида срганиш буюк инглиз иқтисодчиси Альфред Маршалл асарларида бошланган сди. Унинг «Сиёсий иқтисод приняиплари» дарслиги (1890) срим аср давомида — XX асрнинг 40-йилларигача иқтисодий таълим асоси бслиб келди. Маршалл умрининг катта қисмини Кембриж университетида (АҚШ) иқтисодиётдан дарс беришга бағишлади. Унинг снг машҳур шогирди Жон Мейнард Кейнс Маршаллни «XIX асрнинг снг буюк иқтисодчиси» деб атаган сди. Шуниси сътиборга сазоворки, Ж. Кейнснинг сзи XX аср иқтисодий тафаккурига снг ксп таъсир ксрсатган олим деб тан олинган.
А.Маршалл мумтоз мактаб иқтисодчилари: Адам Смит, Давид А икардо, Жон Стюарт Милль назарисларини умумлаштириш билан донг чиқарди (уларни замонавий иқтисодчилар мумтоз деб атадилар, чунки «Халқлар бойлигининг сабаблари тсғрисида» асари сълон қилинганидан кейин 75 йил мобайнида уларнинг назарисси ҳукмрон бслиб келди). «Сиёсий иқтисод приняиплари» сълон қилинган пайтдан бери 100 йил стган бслса-да, бу китобда баён стилган бозор кучларининг таҳлили иқтисодий ҳодисаларни тушунтириш учун ҳамон долзарб бслиб қолмоқда.
-
А. Маршалл назариссига биноан иқтисодий жараёнлар мувозанат бозор нархлари атамаси билан изоҳланиши мумкин. Қисқа муддатли ва узоқ муддатли таклиф ва талаб сртасидаги тавофут ҳақидаги қоида иқтисодий назарисга Маршалл қсшган катта ҳисса булди. У ана шу иккита омилни қайчининг икки пичоғига қибс қилиб, омиллардан бирортаси иккинчисисиз ишлай олмаслигини исботлади. Лекин қайчининг пичоқлари сз мавқеига сраша турлича харакат қилганидек талаб ва таклиф таъсирининг кучи ҳам даврий сзгариб туради. Қисқа муддат давомида ишлаб чиқариладиган товарлар миқдори ҳар ҳолда доимийроқ бслади (скилган скинлардан кутилган ҳосил, корхонанинг маҳсулот ишлаб чиқариш режаси ва ҳоказо). Демак, уларнинг нархини белгилашда талабнинг ортиб-камайиб туриши катта роль сйнайди. Узоқ муддатли истиқболда аксинча бслади. Фермерлар ҳам, тадбиркорлар ҳам ишлаб чиқариш қувватларини бозор талабларига мувофиқ кспайтиришлари ёки қисқартиришлари мумкин. Бундай ҳолда таклиф бозор нархлари шаклланишига кспроқ таъсир ксрсатади.
(http://i644.photobucket.com/albums/uu163/Abdulloh90/3-dars/qaychi.jpg)