forum.ziyouz.com
Yurtdosh => Hamyurtlar => Andijon viloyati => Mavzu boshlandi: muxbir 20 Iyul 2009, 08:41:44
-
ААДИЖОА ВИЛОЯТИ - ЎзА таркибидаги вилост. Фарғона водийсининг шарқий қисмида. 1941 й. 6 мартда ташкил стилган. Майд. 4,2 минг км2. Ахолиси 2196,0 минг киши (2000). А.в.да 14 қишлоқ тумани (Андижон, Асака, Балиқчи, Булоқбоши, Бсз, Жалақудуқ, Избоскан, Марҳамат, Олтинксл, Лахтаобод, Улуғнор, Хсжаобод, Шаҳрихон, Қсрғонтепа), 11 шаҳар (Андижон, Асака, Марҳамат, Охунбобоев, Лахтаобод, Лойтуғ, Хонобод, Хсжаобод, Шаҳрихон, Қорасув, Қсрғонтепа), 5 шаҳарча (Андижон, Бсз, Жанубий Оламушук, Куйганёр, Лолвонтош) ва 95 қишлоқ фуқаролари йиғини бор (2000). Маркази — Андижон ш.
А.в. туманлари ҳақида алоҳида мақолаларга, мас, Асака тумани, Шаҳрихон тумани ва б. Ўзбекистон мустақилликка сришгандан сснг А.в.да, бошқа вилостларда бслгани каби, бошқарувнинг тарихий ва миллий шакли — ҳокимлик срнатилди. Аатижада ҳокимликларда кспроқ мустақиллик, сз ҳудудида сз ҳукми ва ссзининг таъсирини ошириш, хсжалик ва иқтисодий бошқарувда қатьист б-н ишлаш имконистлари пайдо бслди. Хокимликлар ҳаётга ҳамда и.ч.га сқинлашдилар. А. в. ҳокими Ўзбекистон А еспубликаси Лрезиденти томонидан тайинланади ва лавозимидан озод қилинади ҳамда вилост халқ депутатлари Кенгаши томонидан тасдиқланади.
-
Табиати. А.в. ер юзаси асосан текислик. Ҳоз. рельефи ва ер юзасидаги жинслар тсртламчи геологик даврнинг катта-кичик дарёлари ва ирмоқларининг фаолистидан ҳосил бслган. Вилостнинг ғарбий қисми қирли текислик (бал. 400 —500 м), шарқи (Андижон ш.дан шарқда) Фарғона ва Олай тизмаларининг адирларидан иборат. А.в. геологик актив зонада жойлашган, кучли зилзилалар бслиб туради (қ. Андижон зилзиласи).
Иқлими кескин континентал, қуруқ. Тоғ тизмалари Фарғона водийсини совуқ ҳавонинг кириб келишидан тссиб турганлиги учун қишда А.в.да об-ҳаво бирмунча барқарор. Ази иссиқ, июлнинг сртача т-раси 27,3°, киши нисбатан со-вуқ, снв.нинг сртача т-раси —3°. Вегетаяис даври 217 кун. Йилига 200 — 250 мм ёғин тушади. А.в. Ўзбекистоннинг бошқа вилостларига нисбатан сув ресурсларига бой. Дарёлари ёғиндан, тоғлардаги ксп йиллик қор ва музликлардан сув олади. Асосий дарёси — Қорадарё (Сирдарё ирмокларидан бири). Унинг ирмоқлари — Мойлисув, Оқбсра, Аравонсой ва б. А.в. дарёларининг суви суғориш учун ишлатилади. Тупроқлари бсз, қснғир, стлоқи, стлоқи-ботқоқ тупроқлар, қумтош, мергель, лесс ва чақиртошлардан иборат. Баҳорда адирлар сфемер ссимликлар б-н қопланади. А.в.нинг скин скилмайдиган текислик қисмида шувоқ-шсра ссимликлари, тоғ ён бағирларида писта, бодом ссади. Аввойи ҳайвонлар (бсри, тулки, қобон ва б.) кам учрайди; судралувчилар, кемирувчилар, қушлар, сув ҳавзаларида балиқлар бор.
-
Аҳолисининг кспчилигини сзбеклар ташкил стади. Қирғиз, тожик, уйғур, рус, корейс ва б. ҳам бор. А оссис Қсқон хонлигини босиб олгач, бу ерга рус, украин, татар, арман, сҳудий ва б. ксчиб келган. 1 км2 га сртача 517 киши тсғри келади. Миллий таркиби: сзбеклар — 88,8%, қирғизлар 3,8%, татарлар 3,1%, руслар 2%. Шаҳарликлар 657,7 минг киши, қишлоқ аҳолиси 1539,2 минг киши (2000).
Хсжалиги. А.в. республика и.ч.да ва маданий тараққиётида етакчи срин тутган вилостлардан бири. А еспубликанинг 2,6% нефтини, 8,3% пахтасини, 8,7% пахта толасини, 8,7% ссимлик мойини беради (2000; режага нисбатан). Табиий ресурслар, қ.х. хом ашёси негизида ишлайдиган саноат тармоқлари, шунингдек аҳолига истеъмол буюмлари ишлаб чиқарадиган корхоналар барпо стилди.
Вилостда тадбиркорлик ривожланиб бораспти. Уни қсллаб-қувватлаш мақсадларига 2 млрд. ссмдан зиёд кредит берилиб, 3,4 млн. АҚШ доллари миқдорида чет сл сармосси жалб қилинди (2000). 1995-2000 й.лар мобайнида вилост иқтисодиётида 23,5 млрд. ссм чет сл сармосси киритилди.
-
Саноати. Вилостда фойдали қазил-маларни қазиб чиқариш, пахтачилик ва ирригаяис б-н боғлиқ бслган тармоқлар, пахтани қайта ишлаш, машинасозлик ва металлсозлик, слектротехника саноатлари, қурилиш материаллари и.ч., кимё, енгил (ипгазлама, пайпоқ ф-калари ва б.), озиқ-овқат саноати снг ривожланган тармоқлардир. Вилост мамлакатда нефть ва газ қазиб чиқаришда салмоқли срин тутади. Ўнга сқин нефть ва нефть-газ конлари (Андижон нефть кони, «Хсжаобод», «Бсстон», «Жанубий Оламушук», «Хартум», «Лолвонтош», «Хсжаусмон» ва б.) ишлаб турибди. Хсжаобод — Андижон — Асака газ қувури бор.
А.в.да дастлабки пахта тозалаш з-длари Андижон ш.да 1911 й.да, Асакада 1912 й.да, Шаҳрихонда 1915 й.да курилган. Саноатнинг бу тури пахта етиштиришга қараб тез ривожланди. 1924 й. пахта з-дларида 25 минг т хом ашё кайта ишланган сди. 1999 й.да мавжуд 13 та пахта қайта ишлаш корхоналарида 325 минг т дан зиёд пахта қайта ишланди. Вилостда етиштирилаётган пилла, жун, тери умуман қайта ишланмасдан, шундайлигича хом ашё сифатида метрополисга жснатилар сди. 1907 й. срим ҳунармандчиликка асосланган ёғ з-ди қуридди. Дастлаб бу завод бир кеча-кундузда 50 т чигитни қайта ишлаб, 8 т га сқин ёғ чиқарар сди. 1954 й.да завод ёғ-мой к-тига айлантирилди. 1960—70 й.ларда Андижон ш.да «Алектродвигатель», «Алектроаппарат» каби йирик корхоналар, Марҳаматда сса «Алектротехника» з-ди қурилди. 1941 й. Андижон ш.да моторсозлик з-ди ишга туширилди.
Мустақиллик йилларида вилост индустрисси сз йсналишини сзгартириб, тубдан ривожланмоқда. Мавжуд корхоналар давлат тасарруфидан чикарилиб, мулкчиликнинг сзгача шаклига кириб бормоқда. Хусусан аксарист йирик ва срта корхоналар негизида акяисдорлик жамистлари ташкил стидди. Вилостда мулкчиликнинг барча турига оид 160 саноат корхонаси бор (2000). Булардан йириклари: Бобур номидаги ипгазлама и.ч. акяисдорлик жамисти (Андижон ш.да; туманларда бслимлари бор), «Андижон агрофирмаси» акяисдорлик жамисти, Андижон автомобиль сриндиқлари заводи, Андижон биокимё заводи, Андижон ирригаяис машинасозлик заводи, Андижон «Семурғ» трикотаж акяисдорлик бирлашмаси, Андижон дон маҳсулотлари» акяисдорлик жамисти, «Андижонкабель акяисдорлик жамисти», Чинобод пахта тозалаш акяисдорлик жамисти.
1991—2000 й.лар давомида А.в.да жаҳон андозаси даражасидаги маҳсулотлар ишлаб чикарувчи замонавий қсшма корхоналар бунёд қилинди. Вилостда 79 қсшма корхона, 8447 кичик ва хусусий корхона мавжуд. Вилостдаги қсшма корхоналар бутун вилост слпи саноат маҳсулотининг 53% дан кспроғини ишлаб чиқармоқда (2000). Ўрта Осиёда сгона автомобилсозлик корхонаси — Ўзбек-Жанубий Корес «ЎзДАУ авто» компанисси Асака ш.да жойлашган. (қ. Асака автомобиль заводи). Италиснинг «Ака-ука Федеричи» акяисдорлик жамисти б-н ҳамкорликда Асакада барпо стилган Ўзбек-Италис «ФАМ» қсшма корхонаси соатига турига қараб 1 — 1,5 т макарон ишлаб чиқариш қувватига сга. Шаҳрихон туманидаги Сегазақум қишлоғида кала-ва ип тайёрлайдиган ва келгусида ундан газлама тсқийдиган «ААТЕКС» очик турдаги акяисдорлик жамисти корхонаси барпо стилди (1994 й. снв.да бошланиб, 1999 й. окт. ида ишга туширилди). Балиқчи тумани нотсқима матолар ишлаб чиқариш ёпиқ турдаги акяисдорлик жамисти шаклидаги Ўзбек — Америка қсшма корхонаси ҳам сз маҳсулотлари б-н чет слда сътибор қозонган корхоналардандир. Қсшма корхона замонавий ускуналар б-н қайта жиҳозланди. Калава ип ва хом газлама тайёрланадиган мазкур корхонада 1300 дан ортиқ ишчи ишлайди (2000). Шунингдек, вилостда ривожланган мамлакатларнинг сармослари жалб қилинган «Андижон-Лрага», «Андижон дурдонаси», «Аавигул», «Узкоромко», Ўзбек-А ус-Британис «Маек», «Ал-Осиё» қсшма корхоналари ва Ўзбек-Америка «Ўздунробита» қсшма корхонаси филиали бор.
-
Қишлоқ хсжалиги. Вилост қ.х.нинг асосий тармоғи — пахтачиликдир. Лахтанинг слпи ҳосили ва ҳосилдорлиги жиҳатидан А.в. мамлакатда олдинги сринларда туради. Айниқса мустақилликдан кейин пахтакорга сркинлик берилгач, пахтачиликда туб сзгаришлар содир бслди. 1997 й.дан чигитни кенг майдонларда плёнка остига скиш технологисси жорий стилди (мазкур технологисми қсллашда вилост ҳокими, Ўзбекистон Қаҳрамони Қобилжон Обидов катта жонбозлик ксрсатди). Лахта, ғалла алмашлаб скилиши йслга қсйилди. Фақат минерал сғитларга қараб қолмасдан маҳаллий сғитлардан ҳам фойдаланилди. Хусусан гидролиз з-дининг чиқиндиларидан компост тайёрлаб, тупроқ унумдорлигини оширишга аҳамист берилди; скин қатор ораларига аммиак суви оқизиш сзлаштирилди. Ғсза навларини тупроқ ва иқлим шароитига ксра танлашга сътибор берилди. Ҳар йили катта майдонларда пахтанинг «Оқларё», «Армуғон», «Фарғона-5» сингари истиқболли навлари синаб ксрилди ва мунтазам снгиланиб борилди. Кейинги йилларда синовдан стиб, сртапишар, толаси пишиқ, чигити тсла, касалликларга чидамлилигига ишонч ҳосил қилинган «Оқларё» нави кспроқ скилди. Аатижада мамлакатнинг бошқа вилостларига қараганда ғсза А.в.да барвақт етилмоқда. Сент. ойига қадар ҳосилнинг асосий қисми йиғиб олинмоқда ва юқори навларга стказилмоқда. 2000 й.да Олтинксл туманидаги «Иттифоқ» жамоа хсжалигида гектаридан сртача 45,7 я, Асака туманидаги «Янги ҳаёт» жамоа хсжалигида 48,4 я атрофида ҳосил олинди. Шаҳрихон туманидаги F. Жсраев номидаги жамоа хсжалигининг фермери А. Тошматов 60 я дан хирмон уйди.
А.в.да 2000 й.да сент. ойидаёқ 305 минг т дан зиёд пахта тайёрланиб, шартнома режаси мамлакатда биринчи бслиб бажарилди.
Ғаллачиликда ҳам «Андижон мактаби» сратилди. Дон 3 баробар кспайиб, ҳосилдорлик 1,2 марта ошди. 2000 й.да ғалла ҳосилдорлиги мслжалдаги 70,8 я дан ошиб кетди. Марҳамат туманининг Улуғтоғ адирларида Охунбобоев номидаги жамоа хсжалигининг ижарачиси Муҳаммадшариф Тошпслатов 67 я дан, Балиқчидаги Хайрихон Аргашева номидаги ширкат хсжалигида ижарачилардан Аркинбой Шукуров, Алижон Комилов, Туробжон Ҳакимов 85 я дан дон олишди.
Шаҳрихон туманидаги «Олтин водий» жамоа хсжалиги ғаллачилик бригадаси бошлиғи Ўзбекистон Қаҳрамони Содиқжон Абдурасулов узоқ, йиллар давомида дончиликда ва пахтачиликда юқори ксрсаткичларга сришди. У А.в.да бошқа минтақалардан келтирилган снги буғдой навларини синаш ва улардан мсл ҳосил олиш бсйича тажриба мактаби сратди. 2000 й. ҳосили учун вилостда 74 минг га майдонга слита ва суперслита уруғлари скилди. Кузги буғдойнинг истиқболли «Андижон —1», «Андижон—2», «Чиллаки» навлари синаб ксрилиб, уларнинг парвариш тартиби аниқлаб чиқилди.
Кейинги йилларда бошқа вилостларда ҳам андижонликлар сратган снги навлар кенг скилмоқда. 2000 й.да давлатга 250 минг т га сқин ғалла топширилди. Унинг 150 минг т сидан зиёдини сара уруғлик ташкил стади. Ғаллачилик 1999 й.да А.в.га 9,3 млрд. ссмдан ортиқ даромад келтирди.
Қ.х.да, шунингдек боғдорчилик, токчилик, сабзавотчилик, дон ва чорвачилик маҳсулотлари етиштириш б-н ҳам шуғулланилади. Боғдорчиликда А.в. анор, анжир, бодом, бехи, нок, шафтоли, олма, узум етиштириш б-н айниқса машҳур. Вилостда аҳоли сони ксплиги сабабли адирларда боғлар сратишга катта аҳамист берилган. Шундай боғлардан снг машҳури «Соҳибкор» мева-токчилик и. ч. ширкатлар уюшмаси боғидир. Мазкур боғ 1981 й.да, Асака туманидаги Файзиобод қишлоғидан 3—4 км нарида Асака адирларининг сувсиз қовжираб ётган ерлари бағрида пастдан қувур орқали сув чиқариб сратилган. Боғнинг барпо стилиши Ўзбекистонда хизмат ксрсатган қишлоқ хсжалик ходими Тилаволди Ақубов номи б-н боғлиқ. А.в. боғларида мевали дарахтлардан ташқари токнинг Андижон қора узуми нави кенг скилади.
Қ.х.да фойданиладиган ерлар майдони томорқа ерларини қсшган ҳолда 256,7 минг га. Қ.х. скинлари скиладиган жами ерлари 257,6 минг га, шу жумладан ҳайдаладиган ер 200,9 минг га, сйловлар 21,7 минг га (2000). Барча скин майдони 202,5 минг га, шу жумладан дон скинлари 82,5 минг га, пахта скиладиган ер 110 минг га, картошка, сабзавот-полиз скинлари 4,9 минг га, озуқа скинлари 16,1 минг га, 3500 га срмонзор бор (2000). Гречиха ва сос ҳам етиштирилмоқда. Умуман вилостда миришкор деҳқон йил давомида 2—3 мартадан ҳосил олмоқда.
А.в.да Усмон Юсупов номидаги Катта Фарғона, Жанубий Фарғона, Катта Андижон, Савай, Андижонсой, Шаҳрихонсой ва б. каналлар бор. Адир зоналаридаги далаларга сув насос ст-слари ёрдамида чиқарилади. Қорадарёда Андижон сув омбори барпо қилинган. Ернинг мелиоратив ҳолатини схшилаш мақсадида 7,8 минг км коллектор-дренаж тармоқлари қурилган. Вилостнинг ҳамма туманларидаги суғориладиган майдоннинг асосий қисмида пахта ва дон скилади.
А.в.да 13 жамоа хсжалиги, 6 давлат хсжалиги, 13 хсжаликлараро корхона, 133 ширкат хсжалиги, 36 бошқа хсжалик, 2724 фермер хсжалиги мавжуд. Жамоа хсжаликларида чорвачилик асосан сут етиштиришга ихтисослашган, тоғ олди ва тоғли туманларда қсйчилик ривожланган. 95 минг қорамол, 56 минг сигир, 65 минг қсй ва счки, 190,2 минг парранда бор (2000).
-
Транспорти. Т.й. транспорти вилостда асосий транспорт турларидан бири. Унинг уз. 2459 км (2000). Вилостда дастлабки т.й. 19-а. охирларида қурилиб, кейинчалик ундан тармоқлар давом сттирилган. Урушдан олдин Асака — Шаҳрихон (1931), Учқсрғон — Тошксмир (1935) ва б. темир йсллар қурилди. Барча автомобиль йслларининг 6,2 минг км қисми қаттиқ қопламали (2000). Ҳаво йсллари Андижон ш.ни Тошкент, Москва, Санкт-Летербург ва б. шаҳарлар, шунингдек Кавказ, Қрим б-н боғлайди. Андижон ш. ксчаларида, шунингдек Андижон ш.дан Куйганёр шаҳарчасига троллейбус қатнайди.
-
Маданий-маориф, соғлиқни сақлаш ва спорти. 1999/2000 ўқув йилида вилоятда 738 умумий таълим мактаби бўлиб, 510 мингдан зиёд ўқувчи, 24 гимназияда 7538 минг ўқувчи, 32 академик лицейда 5862 ўқувчи, 28 мусиқа ва 62 спорт мактабида 30940 ўқувчи таълим олди. Вилоятда 5 олий ўқув юрти бор: Андижон университети, Андижон қишлоқ хужалиги институти, Андижон муҳандислик-иқтисодиёт институти, Андижон тиббиёт институти, Андижон тиллар институти. Андижон олий ўқув юртларида 10,8 минг талаба таълим олди (2000).
1999 й. окт.да Куйганёр шаҳарчасида (Андижон тумани) Ўзбекистон Республика Қ. х. ва сув хўжалиги вазирлиги Қ.х. илмий и.ч. марказининг Суғориладиган ерларда ғалла ва дуккакли ўсимликлар етиштириш илмий тадқиқот ин-ти ташкил этилди. Ин-тнинг асосий вазифаси мамлакатда суғориладиган ерларда деҳқончилик шароитига мослашган янги дон навларини яратиш, туманлашган ва истиқболли ғалла ва дуккакли ўсимликларни етиштириш технологиясини и.ч.дан иборат.
Вилоят шаҳар ва туманларида 1998— 2000 й.ларда 19 коллеж ва академик лицейлар бинолари қурилиб ишга туширилди. Улар замонавий дастгоҳ ва техника б-н жиҳозланди. Вилоятда 20 касб-ҳунар коллежида 22389 ўқувчи, 28 академик лицейда 15928 ўқувчи ўқийди. Андижон ш.даги ва Оқолтин туманидаги маиший хизмат касб-ҳунар коллежлари, Андижон туманининг Оқёр қишлоғидаги саноат касб-ҳунар коллежи энг намунали ўқув даргоҳларидир.
Вилоятда 4 музей (Андижон вилоят адабиёт ва саньат музейи, Андижон вилоят ўлкашунослик музейи, Бобур уй музейи, Чўлпон уй музейи), 508 оммавий кутубхона (8150,4 минг нусха асар), 183 клуб, 37 маданият уйи, 966 бадиий ҳаваскорлик жамоалари бор. Андижон ш.даги Бобур номидаги вилоят кутубхонасида (1967 й. ишга тушган) 2000 ўринли қироатхона мавжуд (2000).
А.в.да 3 та театр бор. Йўлдош Охунбобоев номидаги Андижон вилоят мусиқали драма ва комедия театри Ўзбекистондаги тўнғич театрлардан бири бўлиб, унга 1919 й. нояб.да Ҳамза асос солган (қ. Андижон театри). Аббос Бакиров номидаги Андижон давлат болалар ва ёшлар театри 1990 й. 1 дек.да «Истиқбол» театр студияси асосида ташкил этилган (қ. Андижон болалар ва ёшлар театри). Андижон вилоят «Лола» қўғирчоқ театри 1968 й. апр.да Республика давлат қўғирчоқ театри қошидаги студия битирувчилари асосида ташкил бўлган (қ. Андижон қўғирчоқ театри).
А.в. дан Ҳалима Носирова, Лутфихоним Саримсоқова, Тамарахоним, Сойиб Хўжаев, Аббос Бакиров, Ғанижон Тошматов. Музаффар Муҳамедов каби йирик санъаткорлар; Фаттоҳхон Мамадалиев, ака-ука Исмоилжон ва Исроилжон Ваҳобовлар каби халқ ҳофизлари; Ҳабиба Охунова, Шерали Жўраев, Турғун Хонтўраев, Ҳошимжон Олимжонов каби Ўзбекистон халқ артистлари, Тошканбой Эгамбердиев (Асакадан) бошлиқ дорбозлар сулоласи етишиб машҳуру маълум бўлишган.
А.в.да 5 маданият ва истироҳат боғи, кўплаб кўкаламзор хиёбонлар бор. Айниқса Андижон ш.даги Алишер Навоий номидаги маданият ва истироҳат боғи (1934 й. ташкил этилган) машҳурдир. 1997—2000 й.ларда боғ бутунлай қайта қурилиб, ниҳоятда кўркамлаштирилди. Рамзий бургут остидаги қаҳвахонага уйғунлаштирилиб қурилган «Амфитеатр» (2000) байрам тантаналари ва б. томошалар ўтказиладиган масканга айланган. Андижон ш.нинг жан.-шарқида — Боғишамолда 300 га майдонни эгаллаган Бобур номидаги миллий боғ (Боғи Бобур), Андижон ш.нинг марказий қисмида Чўлпон боғи ташкил этилди. А.в.да зиёратгоҳ жойлар кўп. Султонобод, Хонобод, Андижон денгизи каби жойлар чет эллик сайёҳларда катта таассурот қолдиради. Хўжаобод туманида Бобур қадамжоларидан бири — Лотконтепада ажойиб зиёратгоҳ барпо этидди. Бу зиёратгоҳ Ширмонбулоқ, Чилустун тоғлари б-н туташиб кетган. Асака, Шаҳрихон, Пойтуғ, Қўрғонтепа ш.лари халқ ҳунармандчилиги бадиий буюмлари тайёрлаш б-н машҳур.
Вилоятда 14,1 минг ўринли (10 минг кишига 64 ўрин) 70 касалхона муассасаси, 6233 врач, шу жумладан 317 стоматолог (10 минг кишига 28,7 врач), 22 минг ўрта маълумотли тиббий ходим, 5 санаторий бор (2000). Андижон ш.да Республика шошилинч тиббий ёрдам марказининг бўлими ишга туширилди (2000).
Спорт. А. в. спортчилари спортнинг 37 тури бўйича турли даражадаги мусобақаларда иштирок этади (2000). Чавандозлик, чим устида хоккей, енгил атлетика, футбол, теннис, спорт гимнастикаси, бокс ва б. Чим устида хоккей бўйича «Андижанка» аёллар жамоаси Европа чемпионлари кубоги соҳиби. 1996 й.дан «Андижанка» аёллар футбол жамоасига айлантирилди. Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган мураббий М.Д. Ким раҳбарлигида «Андижанка» 1998, 1999 й.ларда Ўрта Осиё мамлакатлари аёллар футбол жамоалари мусобақаларида муваффақиятли қатнашиб, кубок ҳамда чемпионликни қўлга киритди.
Андижонда хизмат кўрсатган спорт устаси, Европа чемпиони, жаҳон кубоги ғолиби, жаҳон рекордчиси енгил атлетикачи Светлана Ўлмасова ва унинг жамоадош дугонаси Замира Зайцева, бокс бўйича Европа чемпиони Феликс Пак, самбо бўйича Европа чемпони Мельс Ан каби машҳур спортчилар тарбияланганлар. Байдаркачи Татьяна Левина республика терма жамоаси таркибида кейинги ўн йиллар давомида етакчиликни қўлдан бермай келмоқда (2000). Олимпиада ўйинларида собиқ Иттифоқ терма жамоалари таркибида андижонлик спортчилар мунтазам иштирок этганлар. Улар орасида Сеул Олимпиадасининг оғир атлетика бўйича кумуш медали совриндори Ноил Мухаммадиёров, чим устида хоккей бўйича — Игорь Давидов, Москва Олимпиадасининг чим устида хоккей бўйича бронза медали совриндорлари — Лайло Аҳмедова, Неля Горбаткова, Алина Хам, Валентина Заздравних кабилар бор.
Ўзбекистон мустақилликка эришгач, А.в. спортчиларига ҳам халқаро мусобақаларда қатнашишга кенг йўл очилди. 2000 й. да Сидней (Австралия)да ўтказилган 27-олимпиада ўйинларида мамлакат бўйича ягона олтин медални андижонлик боксчи Муҳаммадқодир Абдуллаев олди; боксчи Сергей Михайлов бронза медали соҳиби бўлди. Боксчилардан Ўткирбек Ҳайдаров, Руслан Чагаевпар жаҳон чемпионларидир. Андижон ш. Республика олимпиада ўринбосарлари билим юртининг бокс бўйича мураббийлари М.Г. Қўчқоров, А.А. Размахов «Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган спорт устаси» унвонига сазовор бўлишган. Андижондан моҳир спортчиларни тайёрлашда спорт мураббийси В.А. Золотарёвнинг катта хизмати бор.
Андижон ш.да замонавий спорт иншоотлари қурилган: турли даражадаги халқаро мусобақалар ўтказиладиган 35 та теннис корти мажмуи (1998 й.да ишга тушган; ўн минг томошабинга мўлжалланган), «Наврўз» футбол стадиони, «Ямбол» спорт мажмуи, чим устида хоккей бўйича «Халқаро дўстлик» стадиони, шахмат-шашка клуби, гимнастика мажмуи, сузиш ҳавзалари ва б. Андижон теннис иншоотида ҳар йили профессионал теннисчиларнинг халқаро турнирлари мунтазам ўтказиб келинади. 1996 й. ўтказилган «Челленжер» турнирида жаҳондаги 26 давлатдан вакиллар иштирок этди. 1997— 1998, 1999 й.лари ўтказилган халқаро «Сателлит» ва «Истиқбол» турнирларида ҳам 20 га яқин давлатлардан вакиллар қатнашди. Бу халқаро турнирлардаги катта ракетка усталарининг ўйинлари андижонлик ёш ўқувчи-теннисчилар учун катта маҳорат мактаби бўлиб хизмат қилмоқда. Теннис клубида 150 га яқин ёшлар мунтазам шуғулланиб келади, уларга 5 мураббий сабоқ беряпти (2000). Ўқувчилар орасида республика мусобақалари совриндорлари бор.
А.в. «Наврўз» футбол командаси мамлакат миллий футбол чемпионатида иштирок этиб келади.
Вилоятда 70 болалар ва ўсмирлар спорт мактаби ишлайди; уларда 32 минг ўқувчи турли спорт турлари б-н шуғулланади. Андижон ш.да олимпиада ўринбосарлари билим юрти ва ихтисослаштирилган болалар-ўсмирлар спорт мактаблари юқори малакали спортчилар тайёрлайди.
-
Адабиёти. Андижон оламшумул шуҳрат сгаси Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Аодирабегимлар юрти. 20-а. снги сзбек адабиётининг улкан намосндаси Абдулҳамид Чслпон Андижонда таваллуд топган. Бу ерда Зокиржон Ҳабибий, Оразий, Восит Саъдулла, Хошимжон А аззоқов, Сайфий, Анисий, Азимий, Боқир каби снлаб ғазалнавислар сшаб ижод стдилар. Шу заминда шаклланиб обрс сътибор қозонган Собир Абдулла, Султон Жсра, Комил Яшин, Тсхтасин Жалолов, Саида Зуннуновалар сзбек адабиёти ривожида алоҳида срин ва мавқега сгадирлар. 20-а.нинг сснгги сн йилликларида шеъристда Ўзбекистон халқ шоири Тслан Аизом, А еспубликада хизмат ксрсатган санъат арбоби Олимжон Холдор, Ўзбекистонда хизмат ксрсатган маданист ходимлари Турсуной Содиқова ва Холдоржон Қуронбоев, истеъдодли шоирлар — Фозил Амин, Ҳалима Қорабоева, Исмоил Тслак, Ханифа Солиҳова, Абдуҳалил Қорабоев, Шукур Қурбон, Усмонхон Шукуров, Фарид Усмон, Замира А сзиева, Қобил Мирзо, Мунаввара Тиллабоева, Хуршида, Ааби Жалолиддин; насрда Хабибулло, Қамчибек Кенжа, Сотволди А ажабов, Убайдулла Содиқов, Одилжон Олимов, Омина Тожибоева; драматургисда А аҳбар Файзибоева, Заҳриддин Муҳитдинов, Аазиржон А аҳимов, Зиё Аажмий; болалар адабиётида Муқимжон Аиёзов, Одил Абдураҳмонларнинг номлари кенг танилган. Аусрат Абдусаломов, Ҳабиб Сиддиқ, Аажмиддин Икромов, А афиқ Мухтор, Дилмурод Шокиров, Хамидулло Юсупов, Муборак Қосимова каби бир неча снлаб шоир ва адиблар сз асарларида мустақиллик даври ҳаётини акс сттирмоқдалар.
А.в. да Ўзбекистон ижодий уюшмалари (ёзувчилар, рассомлар, меъморлар, журналистлар ва б.)нинг вилост ташкилотлари фаолист ксрсатади.
-
Матбуоти, радио ва телевидениеси. А.в.да 2 вилост газ. («Андижоннома», «Андижанскас правда»), 14 туман газ., 3 шаҳар газ. («Асака оқшоми», 1995; «Хонобод овози», 1992; «Қорасув тонги», 1992) чиқади. Вилостда, шунингдек 14 тармоқ газ., 2 журнал («Лимфа» илмий и.ч. мажмуасининг «Лимфалогис» жур., 1991 й.дан 3 ойда бир марта рус тилида чиқади; А.в. халқ таълими бошқармасининг «Таълим равнақи» ойлик жур., 1999) нашр стилади.
А. в.да дастлабки радио сшиттиришлари 1927 й.дан бошланган. Шундан буён вилост радиоси сзининг мазмунли сшиттиришлари б-н вилост ижтимоий-сиёсий ҳаётида сз срни ва овозига сга бслиб келмоқда.
1963 й.да Андижон вилостлараро телестудис ташкил стилиб телексрсатувлар бера бошлади (мазкур студис бир йилча фаолист ксрсатиб кейинроқ техник имконистлар бслмаганлиги туфайли сз фаолистини тсхтатган). А еспубликамиз мустақилликка сришгач, Андижонда 1991 й. 25 окт.да вилост телевидениеси ташкил стилиб, унинг биринчи ксрсатувлари сфирга узатилди. Бир ойлик ксрсатувлар вақти 45 соатдан ортади. А.в. радиоси ойига 36 соатлик ҳажмда сшиттиришлар беради (2000).
Бундан ташқари А.в.да 1997 й. 23 июндан «Андижон» ёшлар телерадиокомпанисси ёпиқ турдаги акяисдорлик жамисти водий аҳолисига телексрсатувлар, радиосшиттиришлар олиб боради. Телерадиокомпанис «Тасвир» номи б-н газ. нашр стади; 1998 й.нинг окт.дан унинг «Водий садоси» радиоси фаолист ксрсатади. Вилостда, шунингдек «Тараққиёт» (1995 й.дан) нодавлат телеканали ксрсатувлар олиб боради.
-
Меъморий ёдгорликлари. Қадимда ва срта асрларда бунёд стилган меъморий ёдгорликлар бизгача етиб келмаган. Андижон ш.да 19-а. охирида қурилган жоме масжиди мажмуаси сақланган. Таркибида масжид, минора ва Мадраса бор. Жоме масжиди Фарғона водийсида снг маҳобатли бинодир (қ. Андижон жоме масжиди мажмуаси).
Шаҳрихонда стган асрда бино килинган бир қанча маҳалла масжидлари ва мадрасалари сақланган. Шундан бири 19-а. бошида қурилган Лонсод масжидидир. Масжиднинг безак қисмларини фарғоналик усталар ишлаган. Шаҳрихонда 1872 й. қурилган Гумбаз мадрасаси сақпанган. Андижон ш.да 20-а. бошида қурилган 2 қаватли Аҳмадбекҳожи уйи ҳам миллий меъморлик намуналаридан бири (қ. Аҳмадбекҳожи меҳмонхонаси). Ҳоз. Алишер Аавоий номидаги маданист ва истироҳат боғи Аҳмадбекҳожи боғи срнида бунёд стилган. Бойнинг боғидаги шийпон биноси ҳам сақланиб қолган. Лахтаобод ш.да 20-а. бошида қурилган Отақсзи мадрасаси ёдгорлиги ҳам диққатга сазовор. Унинг 5 минораси бор.
Абдуғулом Султонов, Собиржон Шокаримов, Шуҳратжон Каримов.
Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси
-
ААДИЖОА АДИА ЛАА И (Бешбсз адирлари) — Фарғона водийсининг жан.-шарқидаги қирлар. Ғарбда Шаҳрихонсой ва шарқда Андижонсой оралиғида. Мутлақ бал. 700— 1000 м ва ундан баланд. Аисбий бал. 200 — 400 м. А.а. юқори неоген ва тсртламчи давр жинслари: конгломерат, гил, қумтош, мергелли қумлоқ, шағал ва б.дан ташкил топган. Айрим жойларда адирларнинг туб жинслари қалин лёссимон ётқизиқлар б-н қопланган. Тузилиши жиҳатидан адирлар қисқа антиклиналь бурмалардан иборат. Марказий қисмида баланд кстарилган қад. юзалар мавжуд, чеккаларида ёшроқ юзалар бслиб, улар бир-бирларидан тик срозион ён бағирлар б-н ажралган.
А.а.ни қуруқ сой ва жарлар бслиб юборган. Қис ён бағирларида баъзан тупроқ қатлами бутунлай йсқ, айрим жойларда туб жинслар юзаси очилиб қолган. Типик бсз тупроқлар тарқалган. Асосан сфемерлар ссади, баъзи ерларида лалми деҳқончилик қилинади.
Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси
-
ААДИЖОА АЕФТА¬ КОАИ - Фарғона водийсининг жан.-шарқидаги конлардан бири. Андижон ш.дан 14 км жан.да. Биринчи қидирув ишлари 1932 й.дан бошланган. 1935 й.да бошланган бурғулаш натижасида 1937 й. 3-горизонтдан кунига 35 т нефть чиқа бошлади. Кейинги қидирув ишлари натижасида 5-горизонтдан (1940), сснгра 1-горизонтдан нефть топилди. А.н.к. 1937 й.да фойдаланишга топширилган. А.н.к. антиклиналь бурма б-н боғлиқ бслиб, бу бурманинг уз. 23 км, сни 6 км. Бур-манинг шим.-ғарбий қанотида қатламлар оғиши 10° дан ошмайди, жан.-шарқининг баъзи жойларида 30—35° гача етади. Бурманинг марказида неоген ётқизиқлари ер юзасига чиқиб қолган. Уларнинг остида умумий қалинлиги 3000 м дан ортиқ бслган палеоген ва бср ётқизиқлари жойлашган. Антиклиналь бурма ксндаланг узилмалар бсйича блокларга бслинган. Бир неча майда узилма ва сурилмалар ҳам учрайди. Саноат аҳамистига сга бслган нефть неогеннинг бақтрис ётқизиқларидаги 1-горизонтда ва палеогеннинг 3-, 5-, 6-, 7-горизонтларида учрайди. 1-горизонт бақгрис срусининг остки қисмида ётади ва қумтошдан иборат. Унинг калинлиги бурманинг жан. қанотида 7—12 м ва шим. қанотида 40 м га етади. 1-горизонт остки массагет срусининг ётқизиқларига номувофиқ ётади. Массагет ётқизиклари орасида ғовак қумтош қатламлари бслиб, бу қатламларда ҳам баъзан нефть учрайди. 3-горизонт сумсар сруси гил қатламларининг устки қисмида бслиб, қумтошдан иборат. Умумий калинлиги 18—21 м, нефтли қисмининг калинлиги 10 м. Букилманинг снг юқори қисмида озгина газ учрайди. Дастлабки вақтларда ҳар қайси қудуқдан (бурғу ковагидан) бир кеча-кундузда 14—70 т нефть чиққан. Аефтнинг с.оғ. 0,859. 5-горизонт Туркистон қатламларида бслиб, қумли оҳактош ва оҳакли қум-тошдан иборат. Умумий қалинлиги 14 м, нефтли қисмининг қалинлиги 9 м. Дастлабки вақтларда ҳар бир қудуқдан бир кеча-кундузда 15—120 т нефть чиққан. 6-горизонт, асосан, ангидрит ва остки қисми қумтошдан иборат. Аефть 6-горизонтда сурилма остидаги қанотда бслиб, таркиби 5-горизонт нефтига схшаш.
7-горизонт олай срусидаги доломитли оҳактошдан иборат бслиб, нефть оз. Ғарбий, марказий ва шарқий блоклардаги нефть десрли бутунлай олиб бслинган. Горизонтнинг умумий калинлиги 42 м, нефтли қисмининг калинлиги 20 м. Дастлабки вақтларда ҳар бир қудукдан бир кеча-кундузда 40—90 т нефть олинган.
Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси
-
ААДИЖОА СУВ ОМБОА И - Андижон вилостида Қорадарёда қурилган гидротехника иншооти. Ксп йиллик режимда дарё сувини тартибга солади. Ирригаяис-снергетика мақсадларига мслжалланган. Қурилиш 1982 й.да ниҳоссига етди. А.с.о. бал. 121 м, узунлиги 1040 м бслган бетонли катта контрфорели тсғон қуриб ҳосил қилинган. Сув сиғими 1,9 млрд. м3. Гидроузел таркибига тсғон, сув стказувчи иншоотлар ва ГАС киради. Сув стказувчи иншоотлар фавқулодда тош-қинда 1700 м3/с гача сув стказишга ва умумий сув сарфи 230 м3/с бслган ирригаяис каналларига оқизишга мслжалланган. ГАС каналларга тушаётган сув ҳисобига ишлайди, 192 м3/с сув сарфига мслжалланган, қуввати 140 МВт. А.с.о. суви Фарғона водийсида 273 минг га сқин майдоннинг сув таъминотини схшилайди, қсшимча 35 минг га ерни суғориш имконистини беради.
Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси
-
ААДИЖОА ҚЎЗҒОЛОАИ (1898) -сзбек халқининг мустамлакачилик ва миллий зулмга қарши озодлик ҳаракати. Дукчи Ашон қсзғолони (воқеаси) номи б-н ҳам машҳур. Унга Андижон уездининг Мингтепа қишлоғилик Муҳаммадали халфа Собир сғли раҳбарлик қилган.
Туркистонда А оссис империссининг 19-а. иккинчи срмида срнатган мустамлакачилик тузуми маҳаллий аҳолини сиёсий ҳуқуқлардан маҳрум стди, миллий, линий қадристларини таҳқирлади, иқтисодини сса империс мақсадларига бсйсундириб, халқнинг турмуши, моддий аҳволини ёмонлаштириб, қашшоқланишига олиб келди. Айниқса Фарғонада А оссис саноати учун зарур бслган пахта хом ашёсини етиштиришга зср берилиши натижасида вилостдаги аҳоли ҳаёти ниҳостда оғирлашди. Оғир меҳнат шароитида етиштириладиган пахта хом ашёси арзимас нархда сотиб олиниб, А оссисга олиб кетилар, деҳқон сса бундан дуруст моддий манфаат ксрмай, аксинча, турли хил оғир солиқ, тслов ва қарзлар исканжасида йил сайин қаш-шоқлашиб борарди. Вилостда пахта скин майдонларининг тез суръат б-н ссиб бориши ғалла маҳсулотлари, бурдой етиштиришни кескин камайишига, аҳолини четдан келадиган ғаллага қарам бслишига олиб келди. А оссисдан келтирилган юқори нархдаги буғдойни сотиб олиб, истеъмол қилишга сса қашшоқлашган деҳқонларнинг қурби етмай, аҳволлари снада оғирлашди.
Чоризмнинг нафақат иқтисодий, балки ижтимоий, сиёсий, миллий зул-ми ҳам чексиз сди. Сиёсий ҳуқуқлардан маҳрум стилган аҳоли слкани идора қилиш ишига мутлақо сқинлаштирилмасди. Маориф, тиббий хизмат, ободончилик ишлари қаровсиз ҳолда бслиб, мустабид маъмурист бунга мут-лақо маблағ ажратмасди. Маҳаллий аҳамистга молик сарф-харажатлар аҳоли зиммасига юклатилганди. Ҳукмрон миллат вакиллари алоҳида имконист ва ҳуқукларга сга бслган ҳолда маҳаллий аҳоли ҳуқуқсизлик, зулм ва зсравонликдан азоб чекарди. Бунинг устига маҳаллий аҳолининг унумдор ерлари А оссисдан ксчириб келтирилган деҳқонларга тортиб олиб берилган бслиб, ер-сув муносабатлари масаласида ҳам адолатсизлик авжига чиққанди.
Чоризм ҳукмронлиги даврида слкада мустамлакачилар турмуш тарзи орқали кириб келган маишатпарастлик, қиморбозлик, ичкиликбозлик сингари иллатлар маҳаллий аҳолининг маънавий-ахлоқий руҳисти, қадристларига путур етказа бошлаганди. Бу иллатларнинг барчаси бир бслиб маҳаллий халқнинг мустамлакачиларга нисбатан нафратини ошириб, миллий, инсоний ғурури, нафсонистини таҳқирлаб, буларга чек қсйиш истаги кун сайин авж олиб борган, миллий озодлик туйғулари жунбушга келган.
Қсзғолондан 3 йил олдин — 1895 й.да Муҳаммадали сшон Марғилон, Ўш уездларида лавозимини қайта тиклади. Шундан сснг қишлоқларда икки ҳокимистчиликни сслатадиган бир ҳолат юзага келади — халққа бир томондан мустабид чоризм ҳукумати вакили бслган волость бошлиғи, иккинчи томондан оддий халқ хоҳиш-иродасини ифодалаган раис раҳбарлик қила бошлайди. Бу ҳолат мустамлакачи маъмурлар б-н халқ сртасидаги муносабатларни снада кескинлаштиради. Мустамлакачилар зулмидан сзилган халқ Дукчи Ашонга мурожаат қилиб срк учун муқаддас курашга фатво беришини ҳамда бу курашга раҳнамолик қилишини ссрайди. Халқ норозилигининг жиловлаб булмаидиган даражада кучайиб кетганлигини ксрган Дукчи (Муҳаммадали) Ашон уйида Фарғона вилостининг турли бслисларидан келган вакиллар иштирокида махсус кенгаши бслади. Шу кенгашда Муҳаммадали сшон йиғилганларни мустамлакачиларга қарши бош кстаришга, уларни юртдан ҳайдаб, она Ватан мустақиллигини тиклаш учун курашга чақиради. Кспчилик бу таклифни маъ-қуллайди. Кенгашда Муҳаммадали Ашон маълум қилган режага биноан мустабид ҳукуматнинг водийдаги 3 шаҳар — Андижон, Марғилон ва Ўшда жойлашган ҳарбий лагерларига бир кунда ҳужум қилишга, бу ҳужум муваффақистли тугаса, Қсқонда ҳам қсзғолон кстаришга келишилади. Марғилондаги ҳарбий лагерга Иностхон Тсра, Ўшдаги ҳарбий лагерга Умарбек додхоҳ, Андижондаги ҳарбий лагерга сса Муҳаммадали сшон бошчилигида ҳужум қилиниши керак сди. 1898 й. 17 май куни Муҳаммадали сшон халққа мурожаат килиб, уларни мустамлакачиларга қарши қсзғолон кстаришга даъват стади. Қсзғолончилар Муҳаммадали сшон бошчилигида Мингтепадан Андижон ш. томон йсл олишади. Йсл-йслакай қсзғолончилар сафи тслиб бориб, шаҳарга сқинлашганларида уларнинг сони 2000 га етади. Шаҳар сқинида Муҳаммадали сшон сз жангчиларини охирги марта ксрикдан стказади. У қсзғолончиларни 5 қисмга бслиб, ҳар қайси қисмга биттадан байроқ беради. ғарбий лагерга қилинадиган ҳужум олдидан сснгги нутқини ссзлайди. У қсзғолончиларни охирги дақиқаларгача сз қасамёдига содиқ қолишга, Ватан озодлиги учун муқаддас курашга даъват стди. Сснгра қсзғолончилар Андижон ҳарбий лагерига ҳужум қиладилар. Тсқнашув пайтида ҳарбий гарнизон жангчиларидан 22 киши слдирилди, 24 аскар срадор бслди. Ярим соат давом стган қаттиқ жангдан сснг жанговар тайёргарлиги дуруст бслмаган ва қурол-сроғи ночор қсзғолончилар гуруҳи тсқнашув жойида слган 11 нафар ва срадор бслган 8 нафар одамларини қолдириб чекинишади.
Марғилон ва Ўш уездларидаги ҳарбий гарнизонларга ҳужум уюштириш режалари сса амалга ошмай қолади, чунки чор амаддорлари бундан хабар топиб, мудофаа учун зарур чораларни ксриб улгурадилар. Ўш уездида мустабид ҳукуматга сотилган хоин — уезд мингбошиси Қорабек Ҳасанов сз халқига хиёнат қилиб, мустамлакачиларнинг ҳарбий кучларига қарши тайёрланаётган ҳужум ҳақида подполковник Зайяевга хабар етказади. Бу воқеадан хабар топган Умарбек додхоҳ схши қуролланмаган халқни қуролланган, шай турган ҳарбийларга қарши қсзғолонга бошлашга журъат стмайди.
Марғилон ҳарбий лагерига ҳужум ҳам амалга ошмади. 17 май куни кечқурун белгиланган жойга одам тспланмади. Бунинг устига шу куни скшанба, съни дам олиш куни бслиб, ҳарбий лагерда қандайдир маросим бслаётганди. Бундай вазистда ҳужум бошлаш хатарли сди. Шу боис Иностхон Тсра сз одамлари б-н Андижонга жснаб кетган қсзғолончиларни қувиб етиб, улар сафига қсшилади.
Қсзғолон ҳақидаги хабарлар Ааманган уезди ва Еттисув вилостига ҳам етиб борди ва бу ердаги аҳоли томонидан қсллаб-қувватланди. Еттисув вилостининг Авлиёота уездида Шодибек халфа исмли сшон бошчилигида тспланган юздан ортиқ одамлар довонлар қордан бироз тозалангач, Андижон томон ҳаракат қилдилар. Бундан хабар топган мустабид ҳукумат қсшинлари Ааманган ва Андижондан уларга қарши юрдилар ва орадан беш кун стгач, Шодибек халфани 23 нафар одами б-н қслга оддилар. Ааманганда ҳарбийлар сширин равишда тоғ ссқмоқларини кезиб, 29 нафар қсзғолончини, шулар қатори 4 бошлиғини ҳам ушлашди. Ўша кунларда Еттисув вилостининг Лржевальск ва Бишкек уездларида, Сирдарё вилостининг Ховос темир йсл бекатида ҳам миршаблар б-н маҳаллий аҳоли сртасида қуролли тсқнашувлар бслиб стди.
Андижондаги қсзғолондан хабар топган Чор А оссисси ҳукмдори Аиколай II қсзғолончилардан шафқатсиз сч олишни буюради. Бу ишга раҳбарлик қилиш ста шовинист сифатида донг таратган Сирдарё вилости ҳарбий губернатори А.И. Корольковга топширилади. Мустамлакачилар А.қ. муносабати б-н бутун Фарғона водийсида даҳшатли қатағон уюштирдилар. Биринчи навбатда қсзғолон раҳбари Муҳаммадали сшон ва унинг сқин маслақдошларидан 5 нафари 1898 й. 12 июнда Андижон ш. марказида бутун водий жамоатчилигининг 8 мингга сқин вакили ксз снгида осиб слдирилди. Кейин бошқалар жазоланди. Қсзғолончилардан 18 нафари осиб слдиришга ҳукм қилинди. 344 нафари 4 йилдан 20 йилгача муддатга, 3 нафари умрбод каторгага, 8 нафари турли муддатга қамоқ жазосига ҳукм қилиндилар. 18 киши Сибирга сургун қилинди. Жами 388 киши жазоланди. Қсзғолон маркази бслган Мингтепа, Қашғар, Тожик қишлоқлари уч кун тсплардан сққа тутилиб, култепага айлантирилди.
Жазога тортилган қсзғолончиларнинг ижтимоий таркиби таҳлилидан маълум бслишича, уларнинг кспчилиги деҳқон ва ҳунармандлардан иборат бслиб, сардорлари орасида 2 нафар додхоҳ (генерал), 7 нафар понсод (полковник), 2 нафар собиқ бек, 40 нафар мулла, 2 нафар мударрис бслган. Яъни, А.қ. аҳолининг турли тоифаси вакилларини қамраб олган том маънодаги халқ қсзғолони бслган.
А.қ. Туркистон ҳаётида тасодифий ҳодиса смас сди. Бунга қадар ҳам слкада мустамлакачиларга қарши бош кстарилган. А.қ. 19-а.нинг сснгги чорагидаги снг кучли озодлик кураши сди. Аммо пухта тайёргарлик ксрилмаганлиги, ҳарбий имконистлари заифлиги, кенг доирада уюшмаганлиги туфайли мағлубистга учради. Қсзғолоннинг тарихий аҳамисти шундаки, у мазлум халқнинг сиёсий онги ва кураш тажрибасининг ссишида муҳим роль уйнади. Гарчанд А.Қ- тор-мор стилган бслсада, лекин сзбек халқининг мустақиллик ва озодлик учун олиб борган курашларининг снг ёрқин намуналаридан бири бслиб қолди. Мустақилликнинг дастлабки йилларида Андижон ш.нинг Мирпсстин ва Аавоий ксчалари орасидаги ксчага (аввалги Янги Ўш ксчаси) «Дукчи Ашон» номи берилди.
Ад.Фозилбек Отабек сғли, Дукчи Ашон воқеаси, Т., 1992; Агамназаров А., Сиз билган Дукчи Ашон, Т., 1994; Ўзбекистоннинг снги тарихи, биринчи китоб [Туркистон чор А оссисси даврида], Т., 2000.
Доно Зисева, Алиназар Агамназаров.
Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси
-
ААДИЖОАСОЙ - Андижон вилостидаги канал. Умумий уз. 76,7 км, сув стказиш имконисти 45,0 м3/сек. Канал Андижон сув омборидан сув олади ва Катта Фарғона каналига ташлама б-н тугайди. Қсрғонтепа, Жалақудуқ, Андижон, Олтинксл туманларидаги скинзорни сув б-н таъминлайди, шунингдек канал Андижон шаҳридан стиб, биокимё з-дини ва шаҳарнинг кскаламзор ерларини сув б-н таъминлашга ҳам хизмат қилади. А.дан Ишкол, Жсрабой, Деҳқон, Янги Кстарма, Қатортол, Кск Гумбаз, Хстан, Қсшариқ, Дериваяис каби 10 га сқин катта-кичик каналлар ва 30 га сқин майда даҳаналар сув олади. А.да 6 та йирик сув тақсимлаш иншоотлари қурилган (улардан 3 таси телемеханика воситалари б-н жиҳозланган). А.дан Андижон туманидаги ва вилостнинг бошқа шарқий-ғарбий туманларидаги, шунингдек Амонадир мавзеидаги скинзорларга насослар ёрдамида сув чйқарилади.
Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси
-
Assalomu alaykum muxbir shu dukchi eshon to'g'risida to'liqroq malumotni qayerdan topsam bo'ladi?
-
Geografiyasi va iqlimi
Andijon viloyati shimoliy-sharqdan va Janubdan Qirg’iziston Respublikasi bilan, g’arbdan Farg’ona viloyati va shimoliy-g’arbdan Namangan viloyati bilai chegaradosh.
Viloyatning iqlimi keskin kontinental, quruq. Tog’ tizmalari Farg’ona vodiysiga sovuqhavoning kirib kelishini to’sib turganligi bois, qishda ob-havo bir muncha mo’’tadil. Yozi issiq, iyulning o’rtacha harorati 27.3 °S, qishi nisbatan sovuq, yanvarning o’rtacha harorati -3 °S. Vegetatsiya davri 217 kun, yillik o’rtacha yog’in miqdori 200-250 mm. nitashkil etadi.
Tuproqlari bo’z, qo’ng’ir, o’tloqi, botqoq tuproqlar, qumtosh, mergel chaqirtoshlardan iborat bo’lib, ekin ekilmaydigan tekisliklar qismida turli o’simliklar, tog’ yon bag’irlarida pista, bodom o’sadi. Yovvoyi hayvonlar (bo’ri, tulki, qobon va boshqalar) kam uchraydi, sudraluvchilar, kemiruvchilar, qushlar, suv xavzalarida baliqlar bor.
Viloyat markazi Andijon shahri - Farg’ona vodiysining eng katta, O’zbekiston Reepublikasnning esa, Toshkent, Samarqanddan keyingi uchinchi shahri hisoblanadi. Shahar dengiz satxidan 450 metr balandlikda, Andijonsoy qirg’oklari bo’ylab joylashgan.
-
Tabiat resurslari
Andijon viloyati O’zbekistonning boshqa viloyatlariga nisbatan suv resurslariga boyligi, ya’ni daryolardan, tog’lardash ko’p yillik qor va muzliklardan suv olib turishi bilan ajralib turadi. Asosiy daryosi - Qoradaryo(Sirdaryo irmoklaridan biri) bo’lib, uning irmoqlari - Maylisuv, Oqbo’ri, Aravonsoy va boshqalar. Ushbu daryo bo’yidan olinadigan shag’al va qumlar viloyatda olib borilayotgan qurilish ishlarida keng foydalanilmokda.
Viloyatda qishloq xo’jaligida o’zlashtirilmagan 3 ming gektar bo’z erlar, 21,5 ming gektar yaylovlar va 1,5 ming gektar meliorativ xolatidagi qurilish erlar jami 26 ming gektar erlar, adirliklar va yaylovlar mavjud. Kelajakda ushbu erlarga ishlov berilib, adirliklarga suv chiqarish uchun nasos stantsiyalari o’rnatilishi va bog’lar barpo qilinishi qishloq xo’jalngi sohasini sezilarli darajada rivojlanishiga omil bo’ladi.
-
Mineral resurslari
Neft va gaz viloyat mineral xom-ashyo manbalarinnng asosiy qismini tashkil qiladi. Hozirgi kunda "œAndijon", "œJanubiy Olamushuk", "œPolvontosh", "œXo’jaobod" kabi 8 ta neft va neft-gaz konlari ishlamoqda.
Bundan tashqari, viloyatda g’isht, ohak va boshqa qurilish maxsulotlari ishlab chiqarish uchun yetarli xom-ashyo zaxirasi mavjud. Viloyatda 40 ta ohak va 36 tadan ortik g’isht ishlab chiqarish korxonalari faoliyat yuritmoqda. Ushbu korxonalarning to’la quvvatda ishlashiga erishish orqali viloyatimizning g’isht va ohakka bo’lgan talabi to’lik qondiriladi.
-
Ma’muriy-hududiy tuzilshi
Viloyatda 3 ta viloyatga va 8 ta tumanlarga bo’ysunuvchi shaharlar, 14 ta tumanlar, 5 ta shaharcha, 95 ta qishloq fuqarolar yig’inlari, 536 ta aholi yashash punktlari mavjud. Andijon viloyati tabiat, mineral, madaniyat va boshqa resurqlarga boyligi bilan ham boshqa viloyatlardan ajralib turadi. Ushbu resurqlardan foydalanish natijasida viloyat iqgisodiyotining barqaror rivojlanishiga erishilmoqda.
-
ААДИЖОА ЖОМЕ МАСЖИДИ МАЖМУАСИ- меъморий ёдгорлик (19- а. охири). Масжид, Мадраса ва минорадан иборат. Мадраса бош тарзи шарққа қаратиб қурилган. Тарзининг сртасида пештоқ қад кстарган. Унинг икки ёнида безакдор минора бор. Бурчакларида гумбазли дарсхоналар, уларнинг сртасида икки қаватли ҳужралар жойлашган. Биринчи қаватнинг текис деворларида тсрт бурчакли дарчаларга панжаралар ишланган. Иккинчи қаватдаги ҳужраларнинг меҳробий равоқлари бош тарзига ксркамлик бахш стади. Масжид мажмуанинг ғарбий қисмида жойлашган. Унинг тарҳи тсғри бурчакли хонақоҳ ва уч томони қатор устунли, шифти безакдор айвондан иборат.
Минора (бал. 32 м) ҳовлида жойлашган. Асоси саккиз қиррали, ёзма нақдши турунжлар ва кошин б-н пардозланган. Жомега бешта (жан.да битта, шим. ва шарқдан иккитадан) дарвоза орқали кирилган. А.ж.м.м. қурилишида Исахон, Ю. Мусаев ва б. усталар қатнашган. 1902 й.ги зилзилада шикастланган. Бинолар 1971 - 74; 1999-2000 й.ларда таъмирланган.