forum.ziyouz.com
Yurtdosh => Hamyurtlar => Surxondaryo viloyati => Mavzu boshlandi: muxbir 20 Yanvar 2010, 14:12:55
-
СУА ХОАДАА А ВИЛОЯТИ - ЎзА таркибидаги вилост. 1941 й. 6 мартда ташкил стилган (1925 й. 29 июндан Сурхондарё окрути бслган). 1960 й. 25 снв.да Қашқадарё вилости билан қсшилган. 1964 й. фев.да қайтадан ташкил қилинди. А еспубликанинг жан.шарқида, СурхонШеробод водийсида жойлашган. Жан.дан Амударё бсйлаб Афғонистон, шим., шим. шарқ ва шарқдан Тожикистон, жан.ғарбдан Туркманистон, шим.ғарбдан Қашқадарё вилости билан чегарадош. Майд. 20,1 минг км2. Аҳолиси 1874,7 минг киши (2004). Таркибида 14 қишлоқ тумани (Ангор, Бандихон, Бойсун, Денов, Жарқсрғон, Музработ, Олтинсой, Сариосиё, Термиз, Узун, Шеробод, Шсрчи, Қизириқ, Кумқсрғон), 8 шаҳар (Бойсун, Денов, Жарқсрғон, Термиз, Шарғун, Шеробод, Шсрчи, Қумқсрғон), 7 шаҳарча (Ангор, Дсстлик, Какайди, Сариосиё, Сариқ, Албаён бекати, Ҳуррист), 114 қишлоқ фуқаролар йиғини бор (2004). Маркази — Термиз ш.
Табиати. Св. рельефи тог ва текисликлардан иборат, шим.дан жанубга қисланиб ва кенгайиб боради. Тоғлардан оқиб тушадиган кспданксп дарё ва сойлар дара ҳосил қилган. Сурхондарё ва Шерободдарё оқиб стадиган текислик шим., ғарб ва шарқдан баланд Ҳисор тизмаси (снг баланд жойи 4643 м) ва унинг тармоқлари (Бойсунтоғ, Ксҳитангтоғ, Боботоғ) билан сралган. Тоғлар, асосан, юқори палеозой ва мезозой даврлари жинсларидан, текислик қисми сса тсртламчи давр ётқизиклардан таркиб топган. Бу ерда неотектоника жараёнлари давом стмоқда: теварак атрофдаги тоғлар кстарилиб, ботик, чскиб бормоқда. Тоғлар билан текислик орасида адир ва тоғ олди зонаси жойлашган. Тоғлар шим. совуқ ҳаво оқимларини тссиб туриши натижасида субтропик ссимликлар сстириш учун қулай иқлим шароити вужудга келган. Тоғ зонаси ва адирларда, асосан, галла етиштирилади, чорва учун ёзги сйлов. Мутлақ бал. 300—500 м бслган СурхонШеробод текислигида пахта скилади, боғ токзорлар барпо қилинган. Жан. қисми кенг қумликлар билан қопланган. Фойдали қазилмалардан нефть ва газ (Ховдоғ, Какайди, Лалмикор, Амударё бсйи текисликлари), тошксмир (Шарғун, Ҳисор, Бойсун, Ксҳитанг тоғларининг стаклари), полиметалл (Сангардак), ош тузи (Хсжаикон) конлари бор. Гипс, гранит, аргиллит каби қурилиш материаллари, минерал сувли булоқ ксп. Текислик қисмининг иқлими қуруқ субтропик. Ази жазирама иссиқ ва узоқ, қиши илиқ ва қисқа. Йиллик сртача тра 16°—18°. Июлнинг сртача т-раси 28°.—32°, снв.ники 2,8°—3,6°. Ўзбекистонда снг иссиқ тра ҳам шу вилост ҳудудида кузатилган (1914 й. 21 июнда Термизда 49,5° иссиқ бслган). Баъзи йиллари қиш анча совуқ (—20° ва ҳатто ундан ҳам паст). Йил давомида булутсиз кунларнинг ксп бслиши ва қуёш нурининг тик тушиши сффектив тралар йиғиндиси юқори бслишига олиб келади. 10° дан юқори трали кунлар текислик қисмида 290— 320 кун давом стади. Бу сса вилостда снг иссиқсевар скинлар (шакарқамиш, ингичка толали пахта) ва мевалар етиштиришга имкон беради. Вилост тоғлар орасидаги берк ботикда жойлашганидан бу ерда ёғин кам. Вилостнинг жан. текисликларида йилига 130— 140 мм, Ҳисор тоғлари ён бағирларида 445—625 мм ёғин ёғади. Ағиннинг асосий қисми қиш ва баҳорда тушади. Ғарбий, жан.ғарбий ва шим.шарқий шамоллар ксп ссади. Вилостнинг жан.шарқий қисмида ссадиган Афғон шамоли иқлимга салбий таъсир стади. Вилостнинг асосий сув артерислари — Сурхондарё ва Шерободдарё ҳамда уларнинг Қоратоғдарё, Тсполондарё, Сангардакдарё, Хсжаипок каби ирмоқлари. Тоғ қор ва музликларидан, ёғиндан тсйинадиган бу дарёлар вилост ҳудудининг шим. қисми, тоғ ва тог олди зоналаринигина сув билан таъминлай олади, жан.даги кенг текисликларда доимий сув танқислиги кузатилади. Ер ости (артезиан) сувларидан тобора кенг фойдаланилмоқда. 1957—58 й.ларда Учқизил, 1959— 62 й.ларда Жан. Сурхон ва Дегрез сув омборлари, Жарқсрғон гидротугуни қурилди. Ҳазорбоғ, Дайтслак, Қумқсрғон, Занг каналлари, Шеробод, АмуЗанг машина суғориш каналлари барпо стилди. Тупроғи текисликларда тақирсимон ва шсрхок оч бсз тупроклар, тоғ ён бағрида турли хил бсз тупрокдар. Ўсимликлар дунёси хам табиий шароити билан боғлиқ. Жан.даги скин скилмайдиган қумлоқ жойларда қандим, оқ саксовул, черкез, тароқбош, слтирбош, снтоқ, бутасимонлар; дарё бсйларида юлғун, жийда, туранғил, терак, савағич, қиёқ, қамиш; адир ва тоғларнинг пастки ён бағирларида бир йиллик сфемерлар (лолақизғалдоқ, нс‹хатак); 1200—2500 м баландликларида сфемерлар билан бирга арча, писта, қайин, тол, ёнгоқ, олма, заранг срмонлари учрайди. Боботоғ тизмаси ён бағирларида республиканинг снг йирик табиий пистазорлари жойлашган. Баланд тоғ зонаси субальп ва альп стлоклари билан банд. Ҳайвонот дунёси анча бой: бури, тулки, чисбсри, айиқ, жайран, қобон, ёввойи счки, архар, тсқайларда буғу, тсқай мушуги, каламуш, қсшоёқ, юмронқозиқ, ксрсичқон, геккон калтакесаги, ксзойнакли илон (кобра), сқ илон, жайра, қушлардан улар (тоғ куркаси), қирғовул, майна, қалдирғоч, ғоз, срдак, ссфитсрғай, чил, каклик бор. Дарё ва сув омборларида ҳар хил балиқ ксп.
Св. ҳудудида Сурхон давлат қсриқхонаси жойлашган.
-
Аҳолиси, асосан, сзбеклар (78%), шунингдек, тожик, рус, туркман, қозоқ ва б. миллат вакиллари ҳам сшайди (2004). Аҳолининг сртача зичлиги 1 км2га 93,3 киши. Шаҳар аҳолиси 364,8 минг киши, қишлоқ аҳолиси 1509,9 минг киши (2004).
Хсжалиги. Яқин стмишда вилост иқтисодиётида қишлоқ хсжалиги. етакчи мавқеда сди. Кейинги даврда снги тармоқлар вужудга келди. Вилостнинг табиий географик срни қулай, меҳнат ресурслари ҳам етарли. Саноат ишлаб чиқариш. (енгил ва озиқ овқат саноати), қишлоқ хсжалиги. (пахта ва буғдой етиштириш, қорамолчилик ва қсйчилик), транспорт (айниқса, т.й. ва автомобиль транспорти) салмоқли срин тутади.
Саноатининг етакчи тармоқлари: пахта тозалаш, пахтани қайта ишлаш корхоналаридир. Йирик саноат корхоналари: «Жарқсрғоннефть» бошқармаси, Шеробод керамика бадиий буюмлар, Денов ёғскстракяис, Сариосиё тош саралаш з-длари, Шсрчи ун к-ти, Жарқсрғон йигирувтсқув, Термиз тикувчилик ф-калари, Шарғун ксмир, Хсжаикон туз конлари корхоналари ва б. С.в.да 40 га сқин қсшма, 4000 дан зиёд кичик ва хусусий корхона ишлаб турибди. Жумладан, Афғонистон билан ҳамкорликда ташкил стилган халқ истеъмоли моллари ишлаб чикариладиган «Аамаф» ва «Афрсз», «Сурхонтекс» ва б. қсшма корхоналари фаолист ксрсатмоқда. Ҳиндистон — Термиз «Фармед» қсшма корхонасида маҳаллий гиёҳлар асосида доридармон, Туркис— Термиз «Лслат» қсшма корхонасида миллий гиламлар, палослар тайёрланади. Туманларда қишлоқ хсжалиги. маҳсулотлари қайта ишланадиган кичик корхоналар, яехлар ташкил стилмоқда.
Қишлоқ хсжалиги нинг асосий тармоқлари: пахтачилик, ғаллачилик, боғдорчилик, пиллачилик, лимончилик. Тоғ стакларида лалмикор деҳқончилик (асосан, буғдой ва арпа) билан шуғулланилади. Ўзбекистонда снг ксп ингичка толали пахта С.в.да тайёрланади. Вилостнинг тоғолди туманларида боғдорчилик ва токчилик ривожланган. Чорвачиликда қорамол, қсй (қораксл ва ҳисор қсйлари), счки, йилқи, парранда, қуён боқилади. Жаҳон мсйна ва тери аукяионларида жуда қадрланадиган «Сурхон сури» қораксл териси етиштирилади.
Деҳқончиликда фойдаланадиган ерлар майд. 284,3 минг га, шундан суғориладиган ерлар 271,6 минг га, шу жумладан, 120,8 минг га ерга пахта, 129,7 минг га ерга дон скинлари, 9,1 минг га ерга сабзавот, 1,8 минг га ерга полиз, 5,5 минг га ерга картошка, 16,2 минг га ерга ем-хашак скинлари скилади. 33,5 минг га ер ксп йиллик дарахтзорлар, 12,7 минг га ер мевазор, 5,2 минг га ер тутзор, 15,1 минг га ер токзорлар билан банд. 854,2 минг га ерни сйловлар сгаллаган. Ернинг мелиоратив ҳолатини схшилаш мақсадида коллектордренаж тармоклари қурилган. Вилостда 151 ширкат, 4715 фермер хсжаликлари бор. Вилост жамоа ва шахсий хсжаликларида 487,2 минг қорамол (шу жумладан, 227,7 минг сигир), 1042,0 минг қсй ва счки, 1052,5 минг парранда, 12,2 минг от боқилади (2004).
-
Транспорти. Вилостда т.й. транспортининг салмоги катта. Сурхондарёда дастлабки т.й. 1915 й.да (Когон— Термиз) қурилган. Бу вилостни бошқа регионлар билан боғлайдиган дастлабки муҳим йсл бслди. 1925 й.да 248 км ли Термиз—Душанба т. й.ни қуришга киришилди. Бу йслнинг қурилиши Термизни Ўрта Осиёнинг йирик шаҳарлари — Тошкент ва Душанба билан боғлади. 1971 й.га келиб С.в.ни Тожикистоннинг жан. туманлари билан боғловчи Термиз—Қсрғонтепа — Яван т.й.ини қуришга киришилди. Ғузор — Бойсун — Қумқсрғон т.й.нинг қурилиши скунланмоқяа. Амударё устидан Ҳайратон т.й. ксприги қурилган. Вилост ҳудудидан Москва — Душанба, Ашхобод — Душанба т.й.лари стган. Термиз — Тошкент, Термиз — АмуЗанг, Термиз — Сариосиё, Термиз — Болдир йсналишларида поездлар кдтнайди. Шунингдек, Термиз оркали Душанба — Астрахон, Душанба — Конибодом, Қсрғонтепа — Конибодом, Кслоб — Астрахон йсналишларида поездлар қатнайди. Вилостдаги т.й.ларнинг уз. 300 км. Вилостнинг ички транспорт алоқаларида автомобиль йслининг аҳамисти жуда муҳим. С.в.даги қаттиқ қопламали автомобиль йслларнинг уз. 2,7 минг км. Вилостнинг асосий автомобиль йсли —Катта Ўзбекистон трактс. Автомобилда мамлакатлараро юк ташиш хизмати корхонаси юкларни қсшни Афғонистонга етказиб бермоқда. С.в.нинг йирик шаҳарлари (Термиз ва Денов)дан бир қанча хорижий мамлакатлар ва Ўзбекистоннинг ички туманларига автомобиль транспорти қатнайди. Термиз — Қарши, Термиз — Ҳайратон (Афғонистон), Термиз — Душанба, Термиз — Тошкент, Денов — Қарши, Денов — Шаҳрисабз, Денов — Ғузор, Денов — Урганч, Денов — Самарқанд йсналишлари шулар жумласидан.
С.в.да республикада сгона бслган Термиз даре порти жойлашган. Термиз ва Сариосиёда асропорт бор. Термиз асропортидан Тошкент, Москва, Ашхобод, Олмаота, Самарқанд, Ааманган, Бухоро, Андижон ва б. йсналишларда йсловчилар ташувчи самолётлар қатнови йслга қсйилган.
Маданий-маориф, соғлиқни сақлаш ва спорт. Сурхондарё водийси илк ибтидоий одамзод макон топган жой сифатида таърифланади. Бойсун тизмаларидан срта палеолит даврига (мил. ав. 100— 40 минг й.ликларга) оид ибтидоий одам манзилларининг қолдиклари топилган.
Сурхондарё тоғларида тош даврининг сснгги босқичи—юқори палеолитга (мил. ав. 40—12 минг йилликлар) доир топилма хам куп. Шулардан бири Тешиктош унгуридан қазиб олинган 8—9 сшар бола сускларидир (антрополог М.М. Герасимов томонидан қиёфаси тикланган). Ушбу топилма «неандерталь одам» номи билан машҳур бслиб Ўзбекистоннинг, умуман, Ўрта Осиёнинг ҳоз. замон одами (кроманьон) шаклланган минтақага тааллукли сканини исботлашга далил бслди. Воҳада қад. маданистга мансуб Айритом, Далварзинтепа, Холчаён, ундан кейинги даврларга оид Сопомитепа, Миршоди, Мслали, Кампиртепа, Жарқсрғон, Болаликтепа ва б. археологик ёдгорликлар топилиб срганилди.
Ксҳитанг тоғларида аниқланган Зараутсой қостош расмлари мезолит ёки неолит даврига тегишли. Зараутсойдаги ғор шифтлари ва деворларида охра бсёғи ёрдамида раем чизилган. А асмларнинг асосий қисми ёввойи буқаларни сеҳржоду йсли билан овлаш манзарасини акс сттиради.
Мил. ав. 2минг йилликнинг 1-срмида ҳоз. Ўзбекистон жан.га Амударё ссл соҳилидан келган қабилалар Ксҳитанг ва Бойсун тоғолди худудларини сзлаш.тириб Сополлитепа, Жарқстон, Мслалитепа аҳоли манзилгохларига асос солдилар.
Мил. ав. 329—327 й.ларда вилост ҳудуди македонислик Искандар томонидан босиб олинган. Кейинчалик Салавкийлар давлати таркйбига кирган. Ўрта асрларда Буюк ипак йулинанг бир тармоги Сурхондарё (Термиз) орқали стган.
Кушон подшолиги ҳудудига кирган Далварзинтепа ва Холчаёнда стказилган археологик қазишмалар, Аски Термиздан топилган Будда ибодатхоналари шахарларнинг нақадар ривожланганлигини ксрсатади. Бу даврда ҳунармандчилик ва қишлоқ хсжалиги.нинг тараққий топиши, товарпул муносабатларининг ривожланиши, меъморчилик, монументал ҳайкалтарошлик, рассомлик ва б. санъатларнинг юксалиши кузатилади.
-
С.в.нинг ҳозирги қудуди, 3—4-а.ларда Кушонлар давлати парчаланиб кетгач, сфталийлар давлати, 5—8-а.ларда Тохаристон таркибида, кейин Турк ҳоқонлиги қсл остида бслди.
667 й.да араблар дастлаб Чагониён ва Термизга ҳужум қилиб бу шахарларни фақат 8-а.нинг 2-срмидагина тслиқ босиб олишга сришдилар. Ўзбекистон жан.даги ерлар Ла.гача Чагониён давлати қслида бслган. 11-а.да Чагониён ва Термизни сгаллаш учун Ғазнавийлар ва Қорахонийлар сзаро курашадилар. Термиз Ғазнавийлар давлатига қсшиб олинади, сснгра Хоразмшохлар давлати таркибида бслади. 1220 й.да мсғуллар босиб олди. 1370 й.дан Амир Темур салтанати таркйбига кирди. Сурхондарё ксҳна тарихи, қад. маданисти, ёдгорликлари билан машҳур.
Сурхон водийсидаги олимларнинг кспчилиги «Термизий» тахаллуси билан ном чиқарганлар. Улар, тарих, геог., фалсафа, ҳуқуқшуносликка оид асарлари билан танилган. АлҲаким атТермизий, Шаҳобуддин Собир Термизий, Муҳаммад ибн Ҳамид Термизий, Абу Бакр Варрок, Термизий ва б. алломалар шу воҳадан етишиб чиққанлар. С.в.да машҳур санъаткорлар, бахшилар, халқ артистлари, рассомлар восга етган.
Вилостда 2003/04 сқув йилида 827 умумий таълим мактаби, 2 интернат мактаби, Меҳрибонлик уйи, 18 лияей, 4 гимназисда 517,5 минг сқувчи таълим олди. 2003 й.да «АКСЕЛС» халқаро ташкилотининг «Ўқишга аълочилик дастури» танловида вилостнинг ғолиб чиққан сқувчилари сқишни хорижда давом сттирмоқдалар. 2004 й.да ҳам таълим соҳасидаги халқаро ҳамкорлик ишлари давом сттирилиб «АЙА ЕКС» халқаро ташкилотининг «Бутун олам Сизнинг синфингизда» танловида Термиз тумани сқувчилари республика ғолиби бслишди.
1998—2003 й.ларда 35 та касбҳунар коллежи ва 2 академик лияей қурилиб фойдаланишга топширилди. Бу сқув муассасаларида 80 дан ортиқ мутахассислик бсйича таълим-тарбис берилмоқда. Вилостдаги 5 сқув юртида 9,9 минг скувчи сқийди. 16 болалар мусиқа мактабида 1443 сқувчи, 1 олий сқув юрти (Термиз давлат ун-ти)да 6,5 минг талаба билим олмоқда. С.в.да Шредер номидаги боғдорчилик, токчилик ва виночилик илмий тадқиқот ин-тининг Жан. Ўзбекистон субтропик ссимликлар селекяисси ст-сси фаолист курсатади. Сурхондарё археологис музейи, Сурхондарё вилост слкашунослик музейи, мусиқали драма театри, болалар қсғирчоқ театри мавжуд. 413 жамоат кутубхонаси (китоб фонди 3,6 млн. нусха), 146 клуб муассасаси, 2 маданист ва истироҳат боғи, болалар боғи, Термиз ҳайвонот боғи, ёшлар мажмуи, халқ ижодиёти ва маданий-маърифий ишлар вилост услубист маркази бор. 4 халқ драма театри, 2 қсғирчоқ халқ театри, 10 ашула ва рақс дастаси, 6 фольклор стнографик халқ дастаси, миллий дорбозлар гуруҳи ва б. маданий муассасалар ишлаб турибди. Жумладан, Бойсун туманидаги «Шалола», Шсрчи туманидаги «Кумуш тола», Узун туманидаги «А оҳат» ашула ва рақс халқ дасталари Буюк Британис, Туркис, Афғонистон ва Ҳиндистонда бслиб стган халқаро фестивалларда иштирок стишган.
С.вда Ўзбекистон халқ рассоми А сзи Чориев, Ўзбекистонда хизмат ксрсатган санъат арбоби М. А авшанов, Ўзбекистон халқ бахшилари Ш. Болтаев ва А. Лоёное, Ўзбекистонда хизмат ксрсатган маданист ходими А. Иброқимов, Ўзбекистонда хизмат ксрсатган артистлар Г. А авшанова, А . Маматалиев, Ҳ. Орипов, М. Махмудова, А. Аарзуллаев, Й. Мирқурбонов, С. Қосимова, А. Алланазаровлар восга етганлар.
Вилостда «Бойсун баҳори» ҳалқаро фольклорстнографик фестивали стказилиб борилади. 1999 й.да «Алпомиш» достонининг 1000 йиллиги, 2002 й.да Термиз ш.нинг 2500 йиллиги халқаро миқёсда нишонланди.
Соғлиқни сақлаш. Вилостда 92 касалхона (8715 срин), 366 поликлиника, амбулаторис ва б. тиббий муассасалар, 179 аёллар консультаяисм, 225 болалар поликлиникаси ва хоналари, 149 қишлоқ врачлик пункта, 398 фельдшеракушерлик пункти, 19 қишлоқ участка касалхонаси, 73 қишлоқ врачлик амбулаторисси мавжуд. Ушбу тиббий муассасаларда 4,2 минг врач (хар 10 минг аҳолига 24 врач), 17,6 минг срта тиббий ходим ишлайди.
Давлат дастурига асосан вилостда Давлат шошилинч тиббий ёрдам илмий маркази Термиз бслими (140 срин) ва барча туман марказий касалхоналари қошида унинг бслинмалари (340 срин) ташкил стилган, ғамда зарурий тиббий ва техник жиҳозлар билан таъминланган.
Вилост соғлиқни сақлаш бошқармаси сз фаолистида АҚШнинг Лрожект Хоуп, Карелифт Интернейшнл, Каунтепарт Интернейшнл ташкилотлари билан узвий алоқалар боғлаган.
Ўрта Осиё халқаро тараққиёт агентлиги (ЮСАИД) томонидан вилост соғлиқни сақлаш бошқармаси системасидаги ташкилотлар ва нодавлат ташкилотлари билан ҳамкорликда снги дастурни ривожлантириш, гиёҳвандликка қарши кураш, сил касаллигини даволаш ва уни олдини олиш бсйича ишлар амалга оширилмоқда. Вилостда ташкил стилган нодавлат муассасалар сони 75 та. С.в.да Хонжиза дам олиш уйи, «Жайранхона», «Учқизил» бальнеологик курорти, болалар ревматологис санаторийлари, Денов туманидаги «Ҳазорбоғ» санаторийси ишлаб турибди.
-
Спорт. Св. спортчилари спортнинг ксплаб турлари бсйича ҳар хил даражадаги мусобақаларда иштирок стмоқда (кураш, дзюдо, волейбол, футбол, теннис, бокс ва б.). Сурхондарёдан кураш бсйича Жаҳон ва Осиё чемпиони, Ҳаким атТермизий, Лрезидент соврини учун халқаро турнирлар ғолиби Тоштемир Муҳаммадиев, халқаро Ҳаким атТермизий турнири ғолиблари Ўрол Тсраев, А устам Аргашев, Арали Мамарасулов; бир қанча халқаро турнирлар ғолиби, Анталис мусобақаси жаҳон чемпиони Маҳтумқули Маҳмудов, дзюдо бсйича Осиё чемпиони, кураш бсйича халқаро турнирлар ғолиби Абдулла Тангриев каби машҳур спортчилар етишиб чиққан. С.в.да замонавий спорт иншоотларидан «Кураш саройи», стадион, «Дельфин» сув ҳавзаси, «Алпомиш» спорт мажмуи, турли даражадаги халқаро мусобақалар стказиладиган теннис корти мавжуд. С.в.да болалар ва ссмирлар спорт мактаби фаолист курсатади (2004).
Адабиёт. Сурхондарё қадимдан шоир ва уламолар, бахшилар тспланган воҳалардан биридир. Бу заминда халқ оғзаки ижоди ва ёзма адабиёт ривожланиб келган. «Алпомиш» достони сратилган макон сифатида шу воҳада байрам қилиниши, 40 дан ортиқ «Термизий», 10 дан ортик, «Чагоний» тахаллуси билан ижод қилган алломаларнинг илмий-адабий мероси буни тслиқ исботлайди.
Аски Термизда ислом назариётчиси, муҳаддис алҲаким атТермизий сшаб ижод килган. «Илал ашшариат ва хатм улАслиёт» асари ислом назариётчилари томонидан снг ксп ссланадиган китоблардан бири. Бошқа муҳим асарлари «Китоб аннаҳи» («Йсриқнома китоби»), «Китоб алфуруҳ» («Оллоҳдан қсрқувчилар ҳақида китоб»), «Ааврсзномаи Хожа Ҳаким Термизий».У Абу Али алЖузжоний, Абу Бакр Варроқ ва б. машҳур олимлар устозидир. Андалусислик йирик исломшунос Муҳйиддин ибн алАрабий (1165—1240) сзини Ҳаким Термизийнинг шогирди деб ҳисоблаган.
С.в.да сшаган машҳур муҳаддис Имом Термизий ҳадисларни тсплаб бир қанча асарлар сратган. «АлЖомиъ ассаҳиҳ» ёки «Сунани Термизий», «Китоб алилал», «Китоб аззухд» ва б. шулар жумласидандир. У Имом Бухорийнинг машҳур шогирди ва издоши ҳисобланади.
Сурхондарёнинг Олтинсой ҳудудида тасаввуф илмининг пирларидан бслган Ссфи Оллоё'р, Хсжаипок oma (асл номи — Абдураҳмон бин Авф Абу алКурайший азЗуҳрий), Сайд ибн Ваққос, Мавлоно Зоҳид Халифа бобо кабиларнинг хоклари бор.
Сурхон воҳасида 10—12-а.ларда сшаб стган Дақиқий, Фарруҳий, Адиб Собир Термизий каби йирик шоирлар машҳур. Чингиз босқини таназзулидан кейин, 16—19-а.лардан сна Термизий тахаллуси билан бир туркум шоирлар пайдо бсдди. Улар Умар атТермизий асСуфий, Мавлоно Қудсий Термизий Махжуб, Хожа Самандар Термизий, Абдуллоҳ Термизий, Тақий Термизий, Ссфи Оллоёр ва Масиҳо Бойсунийлар сди.
Воҳанинг қад. Шеробод досшончилик мактабид&н сзбек достончилигининг машҳур ижрочилари етишиб чиққан, айни шу мактаб Аурота ва Булунгур достончилик мактабларига ҳам ижобий таъсирини стказиб турган. 18-а.да бу мактабдан Бобо шоир, Қосим оқинлар, 19-а.да Олим бахши, Холер бахши, Аиёзали бахши, Шерна бахшилар, 20-а.да сса Шотсра бахши, Мардонакул бахши, Мамарайим бахши, Бсрибой бахши Аҳмедов, Юсуф Ўтаган сғли, Чоршам бахши А аҳматулла сғли, Тошмурод бахши, Хушбоқ бахши Мардонақул сғли, Қора бахши, Шоберди бахши Болтаев, Боборахим баҳши Мамарайим сғли, Абдуназар бахши, Шодмон бахшилар етишиб чиққан. Булардан снг истеъдодлилари «Алпомиш» ва «Гсрсғли» туркумидаги достонларни мукаммал биладиган Бобо шоир, Шерна бахши, Мардонақул Авлиёқул сғли ва Чоршам бахши А аҳматулладир.
20-а.нинг 50—80й.ларида Шукур Холмирзаев, А аъно Узоқова, Аркин Аъзам, Саттор Турсунов, Теша Сайдалиев, Карим Маллаев, Исомиддин Отақулов, Менгзиё Сафаров, Озод Авлиёқулов, Усмон Азим, Аизомжон Ларда, Юсуфжон Вализода, Исмат Аорбоев, Шафоат А аҳматулло Термизий, Тоғай Мурод, Болтажон Содиқов, Хуррам Мак,садқулов, Сирожиддин Саййид, Ғулом Агамшукур, Болта Ариев, Аарзулла Ссфиев, Арбоб Чош, Ашқобил Шукур, шоир ва педагог Холмуҳаммад Қулниёзов, Аодир Аорматов, Мирзо Кенжабек, 20-а.нинг кейинги йилларида Аомоз Аргашев, Зоир Мамажонов, Гуландом Тоғаева ва б.нинг шеърий ва насрий асарларида севги, схшилик, меҳроқибат, адолат туйғулари, шунингдек, воҳа кишиларининг ҳаёт ташвишлари, меҳнат юмушлари, урфодат ва анъаналари муҳим срин сгаллаган.
С.в.да Ўзбекистон ижодий уюшмалари (ёзувчилар, рассомлар, меъморлар, журналистлар ва б.)нинг вилост ташкилотлари фаолист ксрсатади.
-
Матбуот, радиосшиттириш ва телевидеииеси. С.в.да 3 вилост газ., 14 туман газ. чиқади. Вилостда, шунингдек, 13 тармоқ ва 2 та хусусий газ. нашр стилади. Жами 32 номдаги газ. чоп стилади (2004).
Биринчи радиосшиттиришлар 1954 й.дан бошланган. Вилост радиоси кунига 1 соатлик хажмда сшиттиришлар беради. 2003 й. фев.дан бошлаб Св. радиотелевидение узатиш маркази муассислигидаги «Сурхон садоси» радиоси фаолист ксрсатади. Ҳар куни 15 соатлик радиосшиттиришлар тайёрланиб, сфирга узатилмоқда. 2003 носбрь ойидан Сурхондарё радиоси қошида «Янги аср» радиостудисси фаолист ксрсата бошлади. Кунига 8 соат сшиттиришлар тайёрланиб сфирга узатилади.
Вилостда 1 давлат ва 4 тармоқ ва нодавлат телевидениелари мавжуд. 1990 й.дан буен фаолист ксрсатаётган Сурхондарё вилост телерадиокомпаниссининг кунлик ксрсатувлари сртача 3—4 соатни ташкил стади.
«Ишонч» телекомпанисси 1997 й.дан буен фаолист ксрсатиб, айни пайтда ҳар куни 3 соатлик ксрсатувлар беради.
«АТА Денов» ва «Шеробод» телевидениелари 1995 й.дан фаолист ксрсатиб, «Шеробод» телевидениесининг кунлик ксрсатувлари 1 соатни, «АТА Денов» телевидениеси ксрсатувлари 1,5 соатни ташкил стади.
Меъморий ёдгорликлари. Вилостдаги 359 тарихий ёдгорликлардан 294 таси археологис, 26 таси меъморий, 39 таси монументал санъати ёдгорликларидир. Термиз ш.нинг 2500 й.лик юбилейи муносабати билан 2001—02 й.ларда вилостдаги бир канча тарихий обидалар ва археологик ёдгорликларда таъмирлаш ишлари олиб борилди. С.в.даги ёдгорликлар сзининг қадимийлиги билан машҳур. Хуросон меъморлик анъаналарида қурилган машҳур Жарқсрғон минораси (1108—09 й.лар), Султон Саодат мажмуаси (10-а., 15—17 асрлар), Деновдаги Чағониён давлати қалъаси қолдиқлари (15-а.), Ҳаким атТермизий мажмуоти (11 — 15-а.лар), Аски Термиздаги Зурмала минораси крлдикдари (2-а.), Термиз атрофидаги Кокилдор хонақоҳи (16-а.) ва б. шулар жумласидан.
Ад.: А твеладзе А., Аминов М., Сурхондарё, альбом [проф. А.Тсхлиев таҳрири остида], Т., 1996; А сзиев А. А., Сурхондарё вилости, Т., 1996; Лугаченкова Г. А., Очиқ осмон остидаги музей, Т., 1981; Турсунов С, Қобилов А., Лардаев Т., Муртазоев Б., Сурхондарё тарихи, Т., 2004.
Аурислом Tсxлиев.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
СУА ХОАДАА Е ВИЛОЯТИ АА ХЕОЛОГИЯ МУЗЕЙИ, Термиз археологис музейи — Марказий Осиёда сгона бслиб, Термиз ш.нинг 2500 йиллигини нишонлаш муносабати билан ташкил стилган (1998). Музей биноси 100 минг скспонатни сз заҳираларида саклаш имконистига сга. Сурхондарё вилост слкашунослик музейининг археологис фондига тегишли 8430 та, нумизматика фондига тегишли 5000 та скспонат музей ҳисобига стказилган. Ҳоз. кунга келиб, 10 мингдан зиёд археологик ашёвий топилмалар, 9000 дан ортиқ нумизматика фондига оид турли даврларга хос тангалар мавжуд. Музей фондидаги скспонатларнинг умумий сони карийб 20 мингга етди. 16 минг асар сақланадиган илмий кутубхона фонди қам музей тасарруфида (2004).
Музей биноси устунли пешайвон (галерес) тарзида қурилган. Кириш залидан ксргазмалар қсйилган қуйидаги 9 та залга стилади: 1) Сурхон воҳаси тош даврида (мил. ав. 100—3минг йилликлар); 2) Сурхон воҳаси жез даврида (мил. ав. 3—1минг йиллик бошлари); 3) Кдя. Бақтрис маданисти (мил. ав. 1минг йиллик бошлари — мил. ав. 4-а.); 4) Бақтриснинг македонислик Искандар ва сллинистик давлатлар даври маданисти (мил. ав. 329 й. — мил. ав. 2-а. срталари); 5) Қад. Бақтриснинг Кушон даври маданисти (мил. ав. 1 — мил. 3-а.лар); 6) Шим. Тохаристон илк срта асрлар даврида (мил. 4—7-а.лар); 7) Шим. Тохаристон ривожланган срта асрлар даврида (9—12-а.лар 1чораги); 8) Термиз ва Чағониённинг Амир Темур ва темурийлар даври маданисти (1370 й. — 16-а. бошлари); 9) Сурхон воҳаси 16—20-а. бошларида.
Залнинг сртасида пульт билан бошкариладиган Сурхондаре вилостининг топографик рельефи, археологик ёдгорликлар харитаси, тсрда сса ксҳна Термиз ш. қалъасининг лоииҳаси қсйилган. С.в.а.м. базасида 2002 й.нинг носб.да Ўзбекистон музейларининг илмий-амалий анжумани стказилди.
Музей халқаро миқёсда стказиладиган ксргазмалар, анжуманларда ноёб скспонатлари билан қатнашиш имконистига сга.
Самад Шоматов.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
СУА ХОАДАА А ТЕАТА И, Маннон Уйғур номидаги Сурхондаре вилост сзбек давлат мусиқали драма театри — Ўзбекистоннинг етакчи театрларидан бири. 1935 й. 5 носб.да Афандихон Исмоилов саҳналаштирган «Ғолибист» спектакли билан Термиз ш.да очилган. Тошкент ёш томошабинлар театридан келган бир гуруҳ санъаткорлар театр асосини ташкил қилдилар. Театр директори стиб А .Бобожонов, бош реж. А. Исмоилов, бош рассом А.Т.Малишевскийлар тайинланди. О.Фаёзова, М. Ҳамидова, К. Муслимова, 3. Олимов, Т .Зохидов, М. Умарова, X. Аъзамов, А. Азизов, Қ. Тслаганов ва б. театрнинг илк актёрларидир. Жарксрғон кз—сз театри хам С.т.ига бирлапггирилди (1936). 30йларда театр репуртуаридан сзбек драматургларининг ижтимоий ҳаёт, коллективлаштириш, турли кучларга қарши кураш руҳида ёзилган асарлари срин олди: «А устам» (У. Исмоилов), «Гулсара» (К.Яшин), «Уйгониш» (А.Сафаров), «Майсаранинг иши» (Ҳамза), «Аршин мол олон» (У. Ҳожибеков), «Фарҳод ва Ширин» (А. Аавоий) ва б.
Театр 2-жаҳон уруши йилларида оғир синовдан утди. Театр жамоасининг бир қисми урушга жунади. Аишон Ҳодиметов, Обид А ихсиев, Обид Иброҳимов, Қаюм Тулаганов, Муҳаммад Шермуҳамедов, Аурмат Азизов каби санъаткорлар жанг маидонларида хдлок бсддилар. Фронт ортида қолган қисми — 3. Олимов, А. Олимова, Ҳ. Мухиддинов, X. Бобохонова, Т. Латипова, А. Толипов, М. Ҳамидова, О. Фаёзова, К.Муслимовалар сса турли мавзуларда асарлар саҳналаштирдилар: «Фронт» (А. Корнейчук), «Бой ила хизматчи» (Ҳамза), «Тоҳир ва Зуҳра» (С. Абдулла), «Аурхон», «Офтобхон» (К.Яшин) ва б.
1942 й. театр репертуарини схшилаш мақсадида Денов кз—сз театри С.т.га қсшилди. 1943 й. да театрда студис очилди. Театр жамоаси рус ва украин реж. ва актёрлари билан ижодий мулоқотда бслди. Уруш йиллари улар Термиз ш.га свакуаяис қилинган сди. Харьков оперетта театри артист ва реж.лари Термиз театри кршидаги сзбек студиссига мураббийлик қилдилар. «Уйланиш» (А.Гоголь), «Скапеннинг найранглари» (Ж.Мольер), «Она» (Уйғун), «Арилтош» (Ш. Саъдулла), «Муҳаббат» (Туйғун), «Ота рози» (Ҳ. Ғулом), «Муҳаббат ғунчаси» (Ғ.Мухторов) каби спектакллар билан театр репертуари бойиди.
1948 й.да иқтисодий қийинчиликлар туфайли театр вақтинча Бухоро театрига қушиб юборилади.
1957 й.да театр қайта тикланиб, Сурхондаре вилост сзбек давлат мусиқали драма театри деб номланди. Вилост бадиий ҳаваскорларидан тузилган театр ижодий жамоаси дастлабки йилларда томошабинларга манзур спектакллар срата олмади. 1958 й. авваллар Термиз театрида ишлаган X. Бобохонова, Ҳ. Муҳиддинов (Каттақсрғон театридан), С. Аурматов, А. А аҳматов, А. Лардаев ва б. театрга таклиф стилди. Айни бир пайтда Тошкент театр ва рассомлик санъати ин-тини тугатганлардан А. Қосимов, 3. Солиева, С. Лутфуллаев, А. Каримов, А . Каримова, А. Аомозовлардан иборат истеъдодли ёшлар келиб қсшилишди. Театр қисқа вақт ичида сз репертуарини схшилади. «Биринчи муҳаббат» (X. Вохит), «Хавфли учрашув» (И. Стаднюк), «Бой ила хизматчи», «Майсаранинг иши» (Ҳамза), «Аурхон» (К. Яшин), «Лилла ас» (Туйғун), «Олтин болта», «Гули сиёҳ» (С. Жамол), «ДУстлар», «Қотил» (Уйғун), «Зарафшон қизи» (Д. Файзий) каби спектакллар муваффақист қозонди.
«Гулсара» (К. Яшин), «Қотил она» (И. Аҳмедов), «Асжонларим» (А. Қаҳҳор), «Ҳижрон алангаси» (З.Фатхуллин), «Софис таронаси» (Хугаев), «Вьетнам тонги» (Г. Ким), «Олтин девор» (А. Воҳидов), «Қизбулоқ фожиаси» (Т. Тула), «Беш кунлик куёв» (Шуҳрат), «Сирли кун» (Д. Валиев), «Сепсиз қиз» (А. Островский), «Момо ер, (Ч.Айтматов», «Вир сликка бир тирик» (А. Иброҳимов) каби тслақонли спектакллар билан сз мавқеини снада мустаҳкамлади. 1974 й. театр жамоасига М. Абдуқундузов, 3. Отабоева, К. Бурҳонов, А. Абдуқодиров, Д.Солихрва ва б. келиб қсшилди. 1977 й. театр жамоаси оталиғида Жарқсрғон, Музработ, Узун халқ, театрлари очилди.
1978 й. театрга Маннон Уйғур номи берилди. Ўша йили театр жамоаси рус тилида спектакллар қсйди («Куёв ва келин», «Майсаранинг иши», «Ҳамма билан биргаликда», «Аёллар хдётидан» ва б.).
Мустақилликдан сснг бу театр саҳнасида хам туб сзгаришлар юз берди. Кспроқ тарихий мавзуга, махдллий драматургисга сътибор кучайди, комедислар, сртакспектакллар, сзбекона урфодатларга қурилган асарларга кенг срин берилди: «Қамашган ксзлар» (И. Отақулов), «Юлдуз сснди» (А.Ҳайитқулов), «Адиб Собир Термизий» (А. Лардаев), «Садоқатли арвоҳ» (X. Мақсадқулов), «Олифта» (Ф. Мусажонов), «Узокдан келган куёв» (X. А асул), «Темир хотин» (Ш. Бошбеков), «Хотинлар ҳазили» (Ҳ. Муҳаммад), «Жононга бордим бир кеча» (Ҳамза), «Корбобо ва слмоғиз» (И. Аиёзматов), «Сеҳрли узук» (М. Крдиров), «Ўчмас чироқ», «Ўлим ҳалқаси» (М. Бобоев), «Уйқусиз тунлар» (А . Орифжонов), «Осмонсиз уй» (Ш. Лардаев) ва б. X. Бобохонова, М. Маҳмудова, А . Маматалиев, Л. Аарзуллаев, Г. А авшанова, Й. Мирқурбонов, Ҳ. Орипов ва б. театрнинг етакчи актёрларидир. Театрнинг бош реж.и ва бадиий раҳбари — Мансур А авшанов (2004).
Шомат Саматов.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
СУА ХОАДАА А ҚЎҒИА ЧОҚ ТЕАТА И — 2001 й. 26 носбрда ташкил стилган. Театр «Тусқушбоёқуш» (Л. Мсмин) спектакли билан очилган (2002). 240 сринли залига сга. «Дсстлар» (А. Жамол), «Ўрмонда снги йил», «Абдулла қувноқ ҳангомалари» (Т. Қобилов), «Ялмоғизга алла — қуёнвойга тилла» (3. Шамсутдинова шеърлари асосида) каби спектакллар саҳналаштирилди. Театр фойесида рассом А сзи Чориев расмлари галересси жойлашган бслиб, рассомнинг портрет, пейзаж жанрларига мансуб жами 55 асари қсйилган.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
СУА ХОАДАА А ВИЛОЯТ ЎЛКАШУАОСЛИК МУЗЕЙИ - маданий маърифий муассаса. Термиз ш.да 1934 й.да (1933 й.да уюштирилган халқ хсжалиги ксргазмаси асосида) ташкил қилинган. Музейда Термиз ва термизий алломалар тарихи, қадимшунослик ва тангашунослик, халқ оғзаки ижоди, стнографисси, халқ, амалий санъати, слка табиати, спорти, тасвирий санъат бслимлари ҳамда 14 минг нусхадан зиёд асарга сга кутубхона бор. Музей фонди 64 мингдан ортиқ (2004). Акспонатлар Сурхондарё вилостининг снг қадим замонлардан ҳозиргача бслган тарихи ва маданисти ҳақида ҳикос қилади: турли даврларга оид заргарлик буюмлари, турли даврларда зарб қилинган тангалар, ҳунармандлик буюмлари, ганч сймакорлиги, меъморий ёдгорликлар қолдиқлари, сопол буюмлар, ҳайкалчалар, тсқимачилик дастгоҳлари, уй анжомлари, иш қуроллари мавжуд. Музей маданий-маърифий ишларни амалга оширади, ксргазмалар ташкил стади, илмий ишлар нашр қилади, бошқа кспгина илмий муассасалар билан ҳамкорликда фаолист олиб боради.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
СУА ХОАДАА А — Сурхондарё вилостидаги даре, Амударёнинг охирги снг ирмоғи. Қоровултепа қишлоғидан бир оз юқорироқда Тсполондарё билан Қоратоғдарёнинг қсшилишидан ҳосил бслади. Бойсун ва Боботоғ тизмалари оралиғидан жан.ғарб томон оқиб бориб, Термиз ш. ёнида Амударёга қуйилади. Уз. 175 км (Тсполондарёнинг бошланиш жойидан сса 297 км), ҳавзасининг майд. 13500 км2, тоғли қисми 8230 км2. С. ҳавзаси шим.да Ҳисор тоғ тизмаси, ғарб ва жан.ғарбда Бойсун тоғлари ва шарқда Боботоғ билан чегараланган, жан.да сса Амударё водийси билан қсшилиб кетган. Анг йирик ва серсув ирмоқлари Ҳисор тоғ тизмасидан бошланади. Сув сарфи сртача 120 м3/ сек., йиллик сув ҳажми 3,8 млрд. м3, шунинг 2,7 млрд. м3 (ёки 70%) Ҳисор тизмаси ён бағирларида ҳосил бслади. С.нинг йирик ирмоқлари — Тсполондарё билан Қоратоғдарё ҳам Ҳисор тизмасидан оқиб тушади. С.га йирик ирмоклардан сна Сангардакдарё билан Хсжаипок дарёлари қсшилади. Бир қанча майда ирмокларидан ташқари ёзда десрли қуриб қоладиган сой ва жилғалар ҳам бор. Улардан снг йириклари Вахшивордарё (24 км), Коникон (32 км), Оққопчиғай (61 км), Окжарсой (51 км) ва Бойсун (82 км) сойларидир.
С. Бойсун тоғлари билан Боботоғ оралиғида сни 30 км келадиган кенг СурхонШеробод водийси бсйлаб оқади. С. сзани ҳамма қисмида тез емирилувчан юмшоқ жинслардан тузилган. Шу сабабдан С.нинг сзани тезтез сзгариб туради. Қуйи қисмида дарё кенг қайир бсйлаб «дайдиб» оқади, натижада сски сзан ва улар орасидаги ороллар йсқолиб, снгилари пайдо бслади. Қирғоқлари емирилиши ва спирилиб тушиши сабабли ксп жойларда тик жарлик шаклини олган.
С қормузлик сувларидан тсйинади. Май—июнда серсув, сент.—окт.да снг камсув бслади, С.нинг стак қисмида (Мангузар қишлоғи ёнида) йиллик сув оқимининг 69% март—июнь, 20% июльсент. ва 11 % окт. — фев. ойларида оқиб стади.
С.нинг сртача ксп йиллик сув сарфи унинг бошланиш қисмида (Қоровултепа қишлоғи ёнида) 76,7м3/сек., 2,42 млрд. м3, қуйи оқимида (Мангузар қишлоғи ёнида) сса 68,2 м3/сек, ёки йилига 2 млрд. м3. Қоровултепа билан Мангузар қишлоқлари оралиғида (164 км) С. ва ирмоқларининг суви ксплаб суғоришга олинади. Шу икки қишлоқ оралиғида дарёга сизот сувлари (тахм. 20—25 м3/сек.) ва партов сувлар келиб қсшилади.
С.нинг снг ксп сув сарфи Қоровултепа ёнида кспинча 250—350 м3/сек., Мангузар қишлоғи ёнида сса 350—450 м3/сек. сртасида бслади. Лекин, айрим йиллари снг куп сув сарфи жуда катта бслиши мумкин. Mac, 1931 й. 29 апр.да Қоровултепа қишлоғи ёнида 600 м3/сек., Мангузар қишлоғи ёнида сса 700 м3/сек. га етган. Анг кам сртача ойлик сув сарфи дарёнинг юқори қисмида 12—13 м3/сек., қуйи қисмида сса 0,1 м3/сек.,га тушиб қолади. Аз ойларида С. баъзан стак қисмида қуриб қолади.
С. жуда лойқа дарёлардан. Бошланиш қисмида унинг ҳар 1 м3 сувида сртача ҳисобда 0,9 кг лойқа оқизиқ бслади. Дарё сзани тез емирилганидан сувнинг лойкалиги дарёнинг стаги томон кескин орта боради ва Мангузар қишлоғи ёнида 1 м3 сувдаги лойқа оқизиқ 2,9 кг га етади. Лойқа оқизиқларнинг сртача йиллик миқдори Қоровултепа қишлоғи ёнида йилига қарийб 1980 минг т, Мангузар қишлоғи ёнида сса 6030 минг т га тенг. С. сувидан тслароқ фойдаланиш ва снги ерларни сзлаштириш мақсадида С. водийсида сув омборлари ва каналлар қурилган. С. ҳавзасида ишлаб турган ирригаяис тармокларининг умумий уз. 3164 км, коллекторзовурлар сса 1360 км. Шулардан снг йириклари: Занг, Ҳазорбоғ, Қумқсрғон, Какайди каналлари ва б.; Учқизил, Дегрез ва Жан. Сурхон сув омборлари қурилган. С. водийси ёндош Шеробод водийси билан қсшилиб кетган. С.нинг суви СурхонШеробод капали ва Жан. Сурхон сув омбори орқали сугоришга сарфланмоқда.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
Surxon vohasi O`zbekistonning janubida joylashgan juda qadimiy va boy tarixga ega bo`lgan viloyat sanaladi. Surxondaryo viloyati 1941 yil 6 martda tashkil topgan. Hududi 20,1 ming km2 aholisi, 1 mln 850 mingdan ortiq, markazi Termiz shahri.
-
Surxon vohasi O`zbekistonning janubida joylashgan juda qadimiy va boy tarixga ega bo`lgan viloyat sanaladi. Surxondaryo viloyati 1941 yil 6 martda tashkil topgan. Hududi 20,1 ming km2 aholisi, 1 mln 850 mingdan ortiq, markazi Termiz shahri. Surxon vohasida 30 dan ortiq elat va millat vakillari istiqomat qiladi. Vohada o`zbek xalqining qo`ng`irot, juz, jaloyir, nayman, do`rmon, qatag`on, xitoy, kenagas, qorluq, saroy kabi urug` va elatlari istiqomat qiladi. Surxon vohasi insoniyatning ilk vakillari yashagan hududlardan biri hisoblanadi.
Teshiktosh g`oridan topilgan neandertal bolaning suyak qoldiqlari voha hududida odamlar o`rta poleolit davridan beri yashab kelayotganligidan dalolat beradi. Surxon vohasi hududi Janubiy O`zbekistonda ilk o`troq dehqonchilik xo`jaligi qaror topgan makon hamdir. Xususan Sopollitepada olib borilgan arxeologik izlanishlar vohada o`troq dehqonchilik xo`jaligi tarixining to`rt ming yillik o`tmishga borib taqalishini isbotladi.
Surxon vohasida bronza davridayoq shaharsozlik an`analari shakllana boshlagan. Jarqo`ton xarobalari Markaziy Osiyoda shakllangan ilk shaharning o`rni bo`lib, u uch yarim ming yillik tarixga ega.
Surxon vohasi dehqonchiligida sun`iy sug`orish tizimi ham bir muncha erta vujudga kelgan, miloddan avvalgi bir ming yillikka oid qadimgi Bandixon kanali vohada sun`iy sug`orish inshoatlarining ilk temir davridayoq qurila boshlaganligini ko`rsatadi.
Surxon vohasi hududi ilk davlatchilik an`analariga ham poydevor bo`lgan makon sanaladi. Miloddan avvalgi VIII-VII asrlar oralig`ida shakllangan Qadimgi Baqtriya podsholigining o`zagi ham aynan Surxon vohasi hududlarida ildiz otgan. Surxon vohasi hududlari tarixning turli davrlarida Baqtriya, Tohariston, Chag`oniyon va boshqa shunga o`xshash jarangdor nomlar bilan atalib, insoniyat tsivilizatsiyasi taraqqiyotida muhim o`rin tutgan. Zardo`shtiylik dini ilk tushunchalarining shakllanishi, olovni muqaddaslashtirish jarayonlari ham aynan Surxon vohasi hududlari bilan bog`liq. Qadim Baqtriya hududlarida miloddan avvalgi III-II asrlarda mahalliy madaniyat bilan qadim yunon madaniyatining o`zaro uyg`unlashib, ellinlashtirish jarayoni yuz berganligini ko`ramiz. Qudratli Kushonlar saltanati davrida Baqtriya madaniyati bilan qadim hind madaniyati an`analalari o`zaro omuxtalashib, insoniyat tsvilizatsiyasini yanada boyitdi. Hindistonda shakllangan buddaviylik ta`limoti yuksalishida ham Baqtriyalik rohiblarning alohida xizmatlari bor. Buddaviylik dinini Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlariga yoyilishida ham qadim Baqtriya hududlari muhim o`rin tutgan. Ilk o`rta asrlar davrida vohaga xioniylar, toharlar, eftaliylar, turkiy qavmlar va arablarning kirib kelishi voha aholisi etnik tarkibida muhim o`zgarishlar yasagan va mintaqada kechgan etnomadaniy jarayonlarga o`ziga xos ta`sir ko`rsatgan. Surxon vohasi hududiy joylashuviga ko`ra janubdan Amudaryo orqali Afg`oniston, g`arbdan Turkmaniston, sharqdan esa Tojikiston hududlari bilan chegaradosh bo`lib, uning aholisi uzoq davrlik tarixi mobaynida qo`shni hududlardan ko`chib o`tgan etnik guruhlar hisobiga boyib borgan. Shu tufayli ham Surxon vohasi aholisi o`zining urug`-qabila tarkibi jihatidan rang-barangligini saqlab qolgan.
Surxon vohasi aholisining qadim ajdodlari geografik va tabiiy sharoitlarga moslashib o`ziga xos turmush tarzini shakllantirganlar. Tabiiy sharoit va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish aholining turmush tarzi, madaniyati va shuningdek, milliy his-tuyg`ularida ham o`ziga xos xususiyatlarni yuzaga keltirgan. Ushbu xususiyalardan kelib chiqqan holda aholiniing xo`jalik faoliyati moddiy madaniyati, ma`naviyati, urf-odatlari, marosim va an`anaalari shakllangan. Surxon vohasi aholisi turmush tarzining o`ziga xos jihatlari arxeologik va etnografik tadqiqotlarda o`z ifodasini topgan. Ushbu tadqiqotlar jarayonida voha aholisining nihoyatda boy etnik tarixga ega ekanligi isbotlangan. Chunki voha aholisi o`zining turmush-tarzi, xo`jalik faoliyatidagi an`analar, uy-joylari, kiyinish madaniyati, urf-odatlari va xalq og`zaki ijodi durdonalarining o`ziga xos jihatlari bilan respublikaning boshqa hududlaridan ajralib turadi. Surxon vohasi aholisi turmush-tarzini o`rganish yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar vohaning alohida etnografik makon ekanligidan dalolat beradi. Surxon vohasini etnografik jihatdan o`rganish XIX asrning ikkinchi yarmida rus va ingliz sayyohlari, harbiylari, sharqshunoslari va havoskor etnograflar tomonidan olib borilgan tadqiqotlardan boshlangan va ular o`zlarining kuzatishlarini ilmiy asarlari hamda esdaliklarida bayon qilishgan. Surxon vohasi aholisi turmush-tarzini etnografik jihatdan o`rganishda ayniqsa B.X. Karmishevaning xizmatlari kattadir. Ayniqsa mustaqillik yillarida vohani etnografik jihatdan o`rganish uchun qulay imkoniyatlar yaratildi. Xususan vohada yuz bergan etnomadaniy jarayonlar, voha aholisining moddiy va ma`naviy madaniyatini o`rganish yuzasidan bir qator tadqiqotlar amalga oshirildi. Surxon vohasi etnografiyasini o`rganish nafaqat respublika miqyosida balki xorijiy davlatlar olimlarining ham tadqiqotlarida o`z ifodasini topmoqda. 2001 yilda YuNESKO Boysunni "œInsoniyatning og`zaki va nomoddiy qadriyatlar makoni" sifatida e`tirof etdi. Vaholanki ushbu yuksak e`tirofga dunyodagi 19 ta hudud sazavor bo`lgan xolos.
2002 yildan boshlab esa Boysunda "œBoysun bahori" ochiq folklor festevali o`tkazila boshlandi.
2009 yil 25 avgustda Surxon vohasiga tashrif buyurgan Respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov Surxon vohasining nihoyatda qadimiy tarixga ega ekanligini, insoniyat tsvilizatsiyasi taraqqiyotida voha alohida o`rin tutganligini ta`kidladi. Shuningdek, voha aholisining turmush tarzi, moddiy-madaniyati, urf-odatlari va xalq og`zaki ijodi an`analarining o`ziga xosligini, hamda bu hududda etnografik manbalarning juda yaxshi saqlanganligini e`tirof etib, "œSurxondaryo — etnografik makon" degan yuksak bahoni bergan edilar. Haqiqatdan ham Surxon vohasi etnografik manbalarga nihoyatda boy shuningdek uchun ham voha aholisi turmush tarzida, urf-odatlarida, an`analarida o`ziga xos xususiyatlarni hanuzgacha yaqqol saqlanib qolgan bu esa Surxondaryoning etnografik makon ekanligini isbotlovchi haqiqatdir.
manba:barkamol-avlod.uz
-
Al Hakim at Termiziy Maqbarasi
Al Hakim at—Tеrmiziy maqbarasi
Eski Tеrmiz hududida joylashgan al Hakim at—Tеrmiziy maqbarasi o’rta asrlar davri mе'morchiligining noyob yodgorliigi hisoblanadi. Maqbaraning shakllanishi, undagi tarixiy yozuvlarni o’rganishga V. V. Bartold, A. A. Sеmеnov, M. Е. Masson, G. A. Pugachеnkova, Z. A. Arshavskaya, B. D. Kochnеv, E. V. Rtvеladzеlar muhim hissa qo’shganlar. 1994 yildan buyon al Hakim at—Tеrmiziy maqbarasi atrofida Tеrmiz Davlat univеrsitеti arxеologik guruhi (rahbar T. Annaеv) va 2006 yilda esa maqbarani ilmiy asosda tashkil etilgan loyiha asosida ta'mirlash ishlari munosabati bilan obida atrofida kеng ko’lamda arxеologik qazuv ishlari olib borildi. Amalga oshirilgan arxеologik tadqiqotlar asosida al Hakim at—Tеrmiziy maqbarasining shakllanishi quyidagicha yuz bеrgan.
1. Al Hakim at—Tеrmiziy maqbarasi hududi maqbara shakllangunga qadar asosan o’nlab g‘orsimon inshootlardan iborat bo’lgan. Arxеologik tadqiqotlar natijalariga asoslanib ta'kidlash joizki, al Hakim at—Tеrmiziy maqbarasi hududi Tеrmizning V—VIII asrlarda mavjud bo’lgan buddaviy ibodatxonalaridan biri mavjud bo’lgan.
2. Bu g‘orsimon inshootlardan IX-asr davomida al Hakim at—Tеrmiziy va uning maslakdoshlari qayta foydalanganlar. Numizmatika, hunarmandchilik, jumladan kulolchilik namunalariga ko’ra, bu g‘orsimon inshootlar X asrning o’rtalaridan boshlab ko’mila boshlagan.
Al Hakim at—Tеrmiziy maqbarasidagi eng dastlabki inshoot uning janubiy tarafidagi maqbara dеvori asosida qayd etilgan bo’lib, bu oddiy hom g‘ishtlardan bunyod etilgan maqbara bo’lib, uning sanasi IX asr oxiri va X asr boshlariga oid. XI asrda esa olim qabri ustidan pishiq g‘ishtin maqbara bunyod etiladi. XI asrning ikkinchi yarmidan, 1165— 1167 yillar oralig‘ida al Hakim at—Tеrmiziy maqbarasi majmui maqbara va unga tutash sharqga qaragan uch gumbazli masjid va hovlidan iborat mе'moriy inshoot tusiga ega bo’lgan.
1165—1167 yilda kumochiylar sulolasidan bo’lgan hukmdor Ahmad ibn Abu Bakr ibn Kumoch davrida maqbara va masjid ichki qismlari epigrafik yozuv va rang—barang ilslimi, girih naqshlarga bеzalgan. Maqbara ichki qismidagi bu yozuvlarni M. Е. Masson va B. D. Kochnеv quyidagicha o’qiganlar. "œbiz va musulmonlarning, shohlar va sultonlar sayyidi, Alloh shaharlarining muhofizi (hofiz bilad Alloh), Alloh qullarining muhofizi (Mu'iz ibod Alloh), Alloh noibining yordamchisi (Mu'iz xalifat Alloh), olam hukmdori (shahriyori jahon), yulduzlarning baxtli qovushuviga ega hukmdor (Husravi sohibqiron), Alloh yaratgan еr podshosi (Malik arz Alloh), sharq sultoni (Sulton al-Mashriq) Abulmuzaffar Ahmad To’g‘on Tеgin, mo’minlar amirining yordamchisi (?) (Nosir amir al-mo’minun), Alloh uning hukmdorligini, umrini uzoq qilsin".
1389—1390 yillarda ya'ni Amir Tеmur hukmronligi davrida hovli dеvorining janubiy yon tomoni bo’ylab chillahonali yangi maqbara quriladi.
Tеmuriy shahzoda Xalil Sulton hukmronligi davrida maqbara tarkibida ikki pеshtoqli mahobatli xonaqoh quriladi va shayx qabri ustiga marmar sag‘ana o’rnatiladi. Tеmuriy shahzoda Xalil Sulton tomonidan shayx qabri ustiga o’rnatilgan bu marmar sag‘ana bеnihoya yuksak sangtaroshlik namunasi hisoblanadi. Butun islom dunyosida u bilan tеnglashadigan bu kabi marmar sag‘ana yo’q .
XVI asrda maqbara xonaqoh qismining shimoliy tarafida bir gumbazli maqbara qurilgan. Bu maqbara asosi 2006 yilda amalga oshirilgan tadqiqotlar tufayli aniqlandi.
XVII asrda maqbara janubiy tarafidan unga tutash uch gumbazli yangi maqbara qurilgan bo’lgan. Bu qism binosi 1955-1956 yillarda amalgam oshirilgan ta'mirlash ishlari davomida olib tashlanib, obida XV asrdagi ko’rinishiga kеltirilgan.
Manba: www.arxelogiya.uz
-
Vohada chorvachilik tarixi
Surxon vohasida chorvachilik azaldan rivojlanib kelgan xo`jalik turi sanaladi. Vohaning dasht va tog` oldi yaylovlarida otar-otar qo`ylar va echkilar uyur-uyur yilqilar va tuyalar boqilgan.
Surxon vohasida chorvachilik azaldan rivojlanib kelgan xo`jalik turi sanaladi. Vohaning dasht va tog` oldi yaylovlarida otar-otar qo`ylar va echkilar uyur-uyur yilqilar va tuyalar boqilgan. Chorvachilik xo`jaligi aholini chorvachilik mahsulotlari bilan ta`minlabgina qolmasdan, xo`jalikning barcha sohalariga ot-ulovlar ham yetkazib bergan. Ot, eshak, tuya va ho`kizlar qo`sh, arava, moy juvozlariga qo`shilgan. Shuningdek suvoriylarni ot-ulov bilan ta`minlashda ham chorvachilikning muhim o`rni bo`lgan. Vohada chorvachilikning shakllanishi mezolit davriga borib taqaladi. Chunki chorvachilik ovchilikdan shakllangan xo`jalik turidir. Zarautsoy suratlarida yovvoyi buqalarni ovlash jarayonining ifodalanishi ham bejiz emas. Zardushtiylarning muqaddas kitobi "œAvesto"da ham chorvachilikka katta e`tibor qaratilgan. "œAvesto"da ot, qoramol va mayda tuyoqli uy hayvonlariga e`tiqodiy munosabat izohlangan. Jumladan, Frodat-Fshova nomi bilan zikr etilgan iloh mayda mollarga homiylik qilgan. Qolaversa qadimda Baqtriya hududlari o`zining tuyalari bilan mashhur bo`lgan. Ahamoniylar Eronining Persopol saroyidagi devor suratlarida Baqtriyaliklar tuya yetaklagan holda tasvirlangan. Baqtriya tuyalari bir o`rkachli bo`lib, butun sharq olamida mashhur bo`lgan. Surxon vohasi aholisi qadimdan ot parvarishlashga ham alohida e`tibor bergan. Jumladan Kufton hokimlarining V-VI asrlarga oid qarorgohi va bojxona posti sanalgan Tovka qo`rg`oni devor suratlarida Tohariston aslzodalarining ot choptirib, yovvoyi hayvonlarni ovlash jarayoni ifodalangan. Vohaning Bobotog`, Ko`hitang, Boysuntog` va Hisor tog` tizmalari tog` oldi adirliklari, Istara cho`li, Tevat cho`li chorvachilik uchun qulay yaylov vazifasini o`tagan. Voha chorvadorlari o`troq aholi bilan doimiy savdo-sotiq aloqalarini olib borgan. Chorvador aholi Denov, Sherobod bekliklarining mol bozorlariga qo`y va echkilarini olib kelib sotishgan. XIX asr oxirida Mirshodi mol bozori ancha gavjum bo`lgan. Chorvador aholi o`troq aholi ehtiyoji uchun zarur bo`lgan go`sht, sut, qatiq, jun, teri kabi chorvachilik mahsulotlarini muntazzam yetkazib bergan. Chorvador aholi ma`lum darajada hunarmandchilik bilan shug`ullanib, po`stin, chakmon, kebanak, tulup, mesh, egar-jabduq va shunga o`xshash mahsulotlar ham ishlab chiqargan va o`troq aholiga sotgan.
Vohaning Qo`ng`irot, Loqay, Do`rmon, Qorluq kabi yirik qabilalari chorvodor sanalgan. Ular asosan chorvachilikning qo`ychilik sohasi bilan shug`ullangan. Bahorda qo`ylar bolalaganidan keyin podani tog` va adirlardagi yaylovlarga yoki dasht-o`tloqlariga haydab chiqqan Chorvador aholining yaqin yo`ldoshi ot sanalgan. Shu boisdan ham xalq dostonlarining barchasida ot lirik qahramonning yaqin yo`ldoshi va yordamchisi sifatida talqin etilgan. Voha aholisi hozir ham avloddan-avlodga o`tib kelayotgan an`analar asosida qo`ychilik, qoramolchilik, yilqichilik, tuyakashlik kabi sohalarni jadal rivojlantirib kelmoqda.
manba:barkamol-avlod.uz
-
Hunarmandchilik
Vohada hunarmandchilik tarixi. Surxon vohasida o`tkazilgan arxeologik tadqiqotlar bu yerda ikki ming yillar muqaddam hunarmandchilik keng rivojlanganligini isbotlaydi.Vohaning Bronza davriga oid Sopolli madaniyatini o`rganish jarayonida bu yerda hunarmandchilikning kulolchilik, zargarlik, binokorlik sohalarini ancha rivojlanganligi aniqlandi.
Vohada hunarmandchilik tarixi. Surxon vohasida o`tkazilgan arxeologik tadqiqotlar bu yerda ikki ming yillar muqaddam hunarmandchilik keng rivojlanganligini isbotlaydi. Vohaning Bronza davriga oid Sopolli madaniyatini o`rganish jarayonida bu yerda hunarmandchilikning kulolchilik, zargarlik, binokorlik sohalarini ancha rivojlanganligi aniqlandi. Ilk temir davrida vohada shakllangan Kuchuktepa madaniyatida ham Sopolli madaniyatining hunarmandchilik an`analari davom ettirildi. Miloddan avvalgi VII asr o`rtalarida Kuchuktepa madaniyati zamirida Baqtriya madaniyati shakllandi bu madaniyatda ham hunarmandchilikning kulolchilik, to`quvchilik, binokorlik, temirchilik, zargarlik kabi sohalari ancha yuksalganligini kuzatish mumkin. Hunarmandchilikning mustaqil xo`jalik sifatida shakllanishi natijasida vohadagi shaharlar hunarmandchilik va savdo markazlariga aylana boshladi. Odatda hunarmandchilikning eng kamida 32 xili mavjud bo`lgan aholi yashaydigan joyga shahar maqomi berilgan. Bundan ko`rinib turibdiki, vohada hunarmandchilikning qator tarmoqlari jadal ravnaq topgan. Voha aholisining chet mamlakatlar bilan iqtisodiy-madaniy aloqalarining o`sishi hamda xalq xo`jaligi uchun zarur bo`lgan mahsulotlar ishlab chiqarishga talab va ehtiyojning ortishi hunarmandchilikning rivojiga sabab bo`lgan Yunon-Baqtriya va Kushonlar davrida ham vohada hunarmandchilikning shishasozlik, kulolchilik, binokorlik va zargarlik sohalari ancha yuksalgan. Ilk o`rta asrlarda Tohariston va Chag`oniyonda shishasozlik hunari jadal rivojlangan. Tohariston ustalari hovarang, ko`k shishalardan turli nafis idishlar tayyorlagan. Manbalarda ta`kidlashishiga "œToharistonlik ustalar Xitoyliklarni shisha tayyorlashning ba`zi sirlaridan voqif etishgan. Ilk o`rta asrlarda kulolchilikning Kushonlar davri an`analari jadal davom ettirilgan. Bu davrda temirchilik hunari ham ancha rivojlangan. Jumladan Ko`hitang va Boysun tog`laridagi temir konlaridan ma`dan qazib olish yo`lga qo`yilgan. X asrdan boshlab Boysuntog` janubiy yonbag`ridagi To`da, Xo`ja Qashqaron, Allami, Xomkondagi Cho`yanli, Ko`hitangdagi Kampirtepa (Konipur) atroflarida konchilarning yirik-yirik ustaxonalari va mahallalari bo`lgan.
Vohada to`qimachilik sohasi ham ancha qadimdan rivoj topgan.
Angor tumanidagi Qulog`litepadan pilla qoldiqlarining topilishi, Termizdagi "œQo`rg`on" va Bolaliktepadan topilgan kiyimlar va mato bo`laklari vohada to`qimachilik rivoj topganligini isbotlaydi. Chag`oniyonning Darzangi qishlog`i to`qimachilik markazi sanalgan. Hunarmandchilik ustaxonalari nafaqat shaharlarda balki, qishloqlarda ham mavjud bo`lgan. Jumladan Dalvarzintepa yaqinidagi G`armalitepa qishloq joylardagi ana shunday kulolchilik ustaxonalaridan biri bo`lgan. Termizda kulollar, temirchilar, shishasozlarning mahallalari bo`lgan.
IX asrdan boshlab Termiz va Chag`oniyon kulolchiligida sirlangan idishlar yasash o`zlashtirilgan. O`rta asrlarda Termizlik kulollar simob ko`zachalari yasashda ham mashhur bo`lgan.
Voha hunarmandchiligining yana bir muhim xususiyati uning ko`p sohalari bevosita uy-ro`zg`or xo`jaligi bilan bog`liqligi edi. Ko`pgina hunarmandlar asosiy kasbidan tashqari bog`dorchilik va dehqonchilik bilan ham shug`ullanib kelgan. Hunarmandlar o`zlari ishlab chiqargan mahsulotlarni bozorlarga chiqarib sotish bilan bir qatorda, qishloq jamoalari ehtiyoji uchun zarur bo`lgan hunarmandchilik mahsulotlarini jamoa a`zolariga yetkazib berib, evaziga mahsulot bilan haq olgan. Uy ro`zg`or kasb-korligida ip yigirish, to`qish, kigiz bosish kabi sohalar muhim o`rin tutgan. Hunarmandchilikning ravnaqi ishlab chiqaruvchi kuchlar va tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan bog`liq bo`lgan.
Voha hunarmandlari o`z ustaxonalarini asosan uyida ba`zilari esa bozorlarda bunyod etganlar. Hunarmandlar o`z ijtimoiy tashkilotlariga ega bo`lib, maxsus uyushmalarga birlashgan.
Hunarmandlar ishlab chiqarish jarayonida mehnat qurollarini doimiy tarzda rivojlantirilib, mukamallashtirilib, xalqning xo`jalik va turmush tarziga moslashtirib borgan.
Hunarmandchilikning shunday turlari bo`lganki, bu turlar bilan faqat ba`zi oilalar va mahallalar shug`ullangan. Ana shu hunar turiga qarab ham oila, mahalla va qishloqlar nomlangan. Masalan Abduraim kulol, Shodmon temirchi oilalari, Boysundagi Charmgarlar mahallasi, Sheroboddagi Egarchi va Cho`yanchi qishloqlari hunarmandchilik sohalarining nomlari bilan ataladi.
Hunarmandchilikning qaysi turining qaysi hududda ravnaq topishi avvalambor aholining o`troq, yarim o`troqligiga, hudud tabiatiga, xom ashyoning mavjudligiga ko`p jihatdan bog`liq bo`lgan. Masalan Sherobodda kulolchilik, Denovda temirchilik va zargarlik, Boysunda to`quvchilik, tikuvchilik, charmgarlik hunarlari ancha ravnaq topgan. Vohada yashovchi o`troq aholi hunarmandchilikning temirchilik, duradgorlik, to`qimachilik, tikuvchilik, kulolchilik, tegirmonchilik, juvozkashlik, kashtachilik, do`ppido`zlik, etikdo`zlik, zargarlik, charmchilik sohalari bilan shug`ullangan bo`lsa, yarim o`troq aholi asosan gilam to`qish o`tovlar uchun kerakli anjomlar tayyorlash, hamda xo`jalik uchun zarur buyumlar (qop, arqon, oyna xalta, tuz xalta, po`stin, tulup, mesh, qovg`a, egar-jabduq, poyafzal va hakoza) tayyorlashgan. Voha hunarmandchiligi ustoz-shogirdlik an`analari asosida avloddan-avlodga o`tib rivoj topib kelgan. Hunarmandlar o`z shogirdlarini shogirdning kasbga bo`lgan qiziqishi, mehnatga chidamliligi, sabr-bardoshi va kasbni o`zlashtirish mahoratiga qarab shogirdlikka olgan. Shogird kasbni yetarli darajada o`rganib olganidan so`ng o`z ustasi yonida xalfa vazifasida qolib ishlashi yoki mustaqil tarzda do`kon ochib faoliyat yuritishi mumkin bo`lgan. Voha hunarmandlari davlatga zakot solig`ini to`lab turgan.
Hunarmand ustalarning ham o`z homiy pirlari bo`lib, ular o`z pirlariga atab xudoyi va sadaqalar chiqarib turgan. Jumladan kulollar piri Hazrat Ali, rangrezlar piri Hazrati Jabroil, kosiblar piri Boboi Shavqi Porado`z, buyum va matoga naqsh beruvchi naqqoshlar piri Hazrati Bahouddin Naqshband bo`lgan. Umumanvoha aholisi xo`jalik faoliyatida hunarmandchilik sohasi muhim o`rin tutib, xalq turmush tarzining ajralmas qismiga aylangan. Biroq Sovet tuzumi davridagi noto`g`ri siyosat tufayli vohada ham hunarmandchilik sohasiga ham jiddiy e`tibor berilmadi, aksincha hunarmandchilik uyushmalar tugatilib ko`pgina hunar turlari unitilish darajasiga kelib qoldi. Mustaqillik sharofati bilan hunarmandchilik sohasiga yana jiddiy e`tibor berilib hunarmand uyushmalari tashkil etildi. Ayniqsa kasanachilikka berilayotgan e`tibor tufayli unitilish darajasiga kelib qolgan ko`pgina hunar turlari qaytadan tiklanib, aholining kundalik talab-ehtiyojlarini qondirishga munosib hissa qo`shmoqda.
manba:barkamol-avlod.uz
-
BUYUK ALLOMA
Сурхондарёликлар ва вилостга ташриф буюрган меҳмонлар бу муқаддас қадамжога буюк аждодимиз, ислом дунёсида ал Ҳаким ат- Термизий номи билан машҳур бслган зотнинг қабрларини зиёрат қилиш учун ташриф буюришади. Халқ орасида Термиз ота номи билан машҳур бслган зотнинг тслиқ исмлари Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн ал Ҳасан ибн Башир ибн Ҳорун ал Ҳаким ат- Термизийдир. Ал Ҳаким ат- Термизий буюк сиймо, ислом оламининг етук намоёндаси. Ал Ҳаким, съни донишманд деган унвонга сазовор бслган буюк ватандошимиз қолдирган улкан мерос — унинг асарлари нафақат диёримизда, балки хорижий мамлакатларда ҳам катта қизиқиш билан срганилмоқда.
Ал Ҳаким ат- Термизий мақбараси устида срнатилган қабртош битикларда ҳам унинг ҳаёти ҳақида баъзи маълумотлар келтирилиб, вафоти санаси ҳижрий 255 (милодий 898) деб ёзилган. Шунингдек, баъзи манбаларда алломанинг 120 йил умр ксрганлиги айтилади.
Ал Ҳаким ат- Термизий сз ҳаёт йслини баён стган "œБадв уш-шаън Абу Абдуллоҳ" ("œАбу Абдуллоҳ ҳаёт йсли") асарида таъкидлашича, у етти ёшида ҳуқуқий ва илмий ҳадислардан сабоқ ола бошлаган. Бслажак алломанинг падари бузруквори Али ибн ал Ҳасан ат- Термизий ҳам слга танилган ҳадисчи бслган. Ал Ҳаким ат-Термизийнинг илмий камолотида отасининг хизматлари бениҳос аҳамистли. У нафақат меҳрибон ота, балки унга нисбатан талабчан мураббий ва маърифатли устоз мақомида бслган. Отаси вафот стганда, бслажак аллома саккиз ёшда бслганини сз асарларида ҳикос қилади.
Отаси вафотидан кейин ал Ҳаким ат- Термизий сз шаҳридаги етук олимлардан исломий фанлар, асосан, тафсир, ҳадис ва фиқҳ илмларидан сабоқ олади. У термизлик муҳаддислар Абу Муҳаммад Солиҳ ибн Муҳаммад ибн Ааср ат- Термизий, Солиҳ ибн Абдулоҳ ат- Термизийдан ҳадис илмини срганганлиги ҳақида манбаларда аниқ маълумотлар келтирилган. Аллома Фаридиддин Аттор сзининг "œТазкират ул- авлиё" асарида ёзишича, ал Ҳаким ат- Термизий ёшлик чоғида икки сртоғи билан сша пайтда Шарқда илму маърифатнинг йирик марказларидан бири саналган Бағдодга бориб, илм олишни нист қилганда онаси унга изн бермайди ва: "œАй сғлим, мен бир муштипар заифа аёл бслсам, менга сендан бслак бошпаноҳ бслиб ёрдам берадиган кимса бслмаса. Сен мени кимга ташлаб кетмоқчисан?" дейди. Волидасининг бу ссзлари сғилга қаттиқ таъсир қилади ва у илм талабидаги сафаридан воз кечади. Бағдодга бориб, илм сргана олмаганидан афсусланиб, қабристонларга бориб йиғлар сди. "œА Худоё! Ул икки йслдошим бориб, илм билан машғул бслдилар. Улар тезда олим бслгайлар, мен жоҳил қолгайман" деб. Аогоҳ унга бир пири боқий учради. Дедики, "œАй сғил, йиғлама, қайғурма. Ўшал икки йслдошингдан ксра олимроқ бслишни истармисен? —Истаймен, деди..."
Ҳазрати Термизий айтарки, "œУл пир менга бир ерни тайин стди. Ҳар куни ул ксрсатган жойга борар сдим, менга сабоқ берар сди. Уч йил шу йссин менга анвойи илмларни ксрсатди ва сргатди. Сснг билдимки, ул зот ҳазрати Хизр сканлар. Бу улуғ давлатни онамнинг ризосидин топдим."
Бундай улуғ саодатли марҳаматга сришиш волидаи муҳтарамасининг дуоси баракотидан ҳосил бслган сди. Алломанинг рафиқаси солиҳа, тақводор, покиза аёл бслга, уларнинг олти нафар фарзанди бслган.
Ал Ҳаким ат- Термизий 27 ёшида муқаддас ҳаж сафарига отланади. Унинг Маккада бслиши ҳаётида туб бурилиш ссайди. Унда олдинги ҳаёт тарзидан воз кечиб, тарки дунё ва сзини бутунлай Аллоҳ йслига бағишлаш иштиёқи пайдо бслади. Юртига қайтгач, кечаю кундуз Қуръон мутолааси билан машғул бслади.
Ўрта асрларда Ал Ҳаким ат- Термизийнинг "œЖами ал-илм" ("œИлмлар тсплами") асари машҳур бслади. Ҳалол меҳнат ва покиза умр туфайли халқ орасида Термизота деб ном қозонган алломанинг 80 га сқин асари бевосита ислом динидаги "œтасаввуф" тариқатининг асослари ва тарихига бағишланган. Шу боис илоҳиёт фани тадқиқотчилари ал Ҳаким ат- Термизийни Мовароуннаҳр ссфийлик тариқати асосчиларининг снг ёрқин намоёндаларидан бири деб билишади.
IX асрнинг иккинчи срми, X асрнинг бошлари ал Ҳаким ат Термизий фаолистининг юксакликка сришган давридир. У бу даврда буюк файласуф, илоҳиётчи, Қуръон ва ҳадис илмининг билимдони сифатида "œАсрор ус-савм" ("œА сза сирлари"), "œАсрор ул-ҳаж" ("œҲаж сирлари"), "œАаводирул усул фи ахбор ар-А асул" ("œА асулиллоҳ хабарлар ҳақидаги нодир усуллар") ва ҳ.к. кабилар асарларини сратади.
Ал Ҳаким ат- Термизий ижоди ҳақида ёзган муаллифлар таъкидлашларича, аллома фаолисти давомида 400дан ортиқ асарлар сратиб қолдирган. Шулардан 57таси бизгача етиб келган. Муҳаддис имом ва ал-муаззин каби ном ва унвонлар билан машҳур бслган.
Ал Ҳаким ат- Термизий буддавийлик, насронийлик ва монийлик динлари таълимотидан ҳам хабардор бслган. Қадимги ҳинд ёзуви санскритни ҳам схши билган аллома ҳинд донишмандларининг қслёзмаларига тасниб, "œҲиндистон ҳакимларининг мсътабар насрий йилномаси" деб номланган асарини сратган.
Мовароуннаҳр тасаввуфини бойитиб, уни камолот даражасига етказган олимнинг бой мероси кейинги асрдаги мутасаввуфлар Абдуҳолиқ Ғиждувоний ва айниқса Баҳоуддин Аақшбанд сулукларига катта таъсир ксрсатган.
Афсуски, ал Ҳаким ат Термизий ҳам камолотга сришган буюк даҳолар сингари ҳасадгсй ва мунофиқлар томонидан туҳмату маломатларга дучор бслган. Унинг халқ орасида кундан- кунга ортиб бораётган ҳурмат- сътибори жоҳил уламолар қалбида ҳасад уруғини ундириб, улар Балх валийсига мактуб йсллаб, алломани бидъату хурофотни кучайтириш, одамларни йслдан уриб сътиқодини бузиш, ҳатто пайғамбарлик даъвосини қилишда айблашади. Аатижада Балх валийси уни чақиртириб, узлатда умр кечиришлик ваъдасини олади. Шу тариқа аллома умрининг бир неча йилини узлатда кечиришга мажбур бслади. Кейинчалик у масжидларда амру маъруф қилишга стди. Шундагина халқ алломанинг юксак фазлию улуғ мартабасини тушунди, унинг шогирдлари ва мухлислари кспайди.
Ал Ҳаким ат- Термизий илм ҳақида шундай таъриф беради: "œИлм-бу нурдир. Инсонлар Аллоҳ таоло олдида қанчалик масъулист ҳис стса, шунчалик маърифатга сга бслади. Инсон қалби ёвузликдан қанчалик тозаланса, илм сна мукаммал бслади ва нур таратади."
Фариддиндин Аттор : "œТазкират ул авлиё" асарида ёзадилар:
Аақл: Шайх Ҳаким Термизий замонида бир зоҳид бор сди. Доим Термизий билан мунозара қилиб, уни инжитар сди. Зоҳиднинг дунёлиғи(бойлиги) ксп сди. Шайх хазратларининг ёлғиз бир капаси бор сди, холос. Кечалари у шунинг ичида ётар сди. Бир гал келиб қараса, капа ичида бир ит ётибди. Итни қувишга кснгли бслмади. Саксон марта капасини тебратди, токи ит сзи чиқиб кетсин. Аммо, итни қувиб чиқармади. Шайх ҳазратлари шундан сснг бир қос тагини панох тутди. Ўша кеча шайхга жафо қилган зохид тушида пайғамбарлар султони Муҳаммад Мустафо (с.а.в)ни ксрди. Ул зот унга дедиларки, "œАй ғофил, сен шундай бир киши билан довлашмоқдасаенким, у бир ит учун бслиб, уйни саксон марта тебратди. Итни қувиб чиқармади. Охири сзи кетиб, уйи катта итга қолди. Ул бир қос тагидан панох топди. Сенинг шунча молинг бор, Аллоҳ Таоло хузурида сен шулар билан саодати абадис тиламоқчимисен? Боргил, унинг хизмат камарини белингга боғлагин ва узр ссрагин" деб марҳамат стдилар. Зоҳид уйғонди. Шайхнинг ҳузурига борди. Қолган умрини унинг саодатли хизматида стказди.
Дилфуза ЗАА ИЛОВА
manba:barkamol-avlod.uz