forum.ziyouz.com
Yurtdosh => Hamyurtlar => Toshkent viloyati => Mavzu boshlandi: muxbir 21 Yanvar 2010, 10:57:53
-
ТОШКЕАТ ВИЛОЯТИ - ЎзА таркибидаги вилост. А еспубликанинг шим.шарқида. 1938 й. 15 снвда ташкил килинган. Шим. ва шим.ғарбдан Қозоғистон А еспубликаси, шим.шаркдан Қирғизистон А еспубликаси, шарқяан Ааманган вилости, жан.дан Тожикистон А еспубликаси, жан.ғарбдан Сирдарё вилости билан чегарадош. Майд. (Тошкент ш. майдонисиз) 15,3 минг км2. Аҳолиси (Тошкент шахри аҳолисисиз) 2,4 млн. кишидан зиёд (2004). Вилост таркибида 15 та туман (Бекобод, Бука, Бустонлиқ, Зангиота, Оққсрғон, Оҳангарон, Ларкент, Лискент, Тошкент, Чиноз, Юқори Чирчиқ, Янгийсл, Ўрта Чирчиқ, Қибрай, Қуйи Чирчиқ), 17 шаҳар (Ангрен, Бекобод, Бска, Дсстобод, Келес, Олмалиқ, Оққсрғон, Оҳангарон, Ларкент, Лискент, Тошкент, Тсйтепа, Чиноз, Чирчиқ, Янгийсл, Янгиобод, Ғазалкент), 18 шаҳарча (Алимкент, Бсзсув, Гулбаҳор, Зафар, Искандар, Красногорск, Ауробод, Олмазор, Салор, Тусбсғиз, Чиғириқ, Чорвоқ, Ашонгузар, Янгибозор, Янгичиноз, Янгиҳаёт, Ўртаовул, Қибрай), 146 қишлоқ фуқаролари йиғини бор. Маркази — Тошкент ш. Табиати. Вилостнинг шим. ва шим.шарқий қисмлари Ғарбий Тсньшан тоғлари ва унинг тармоқлари (Қурама, Лиском ва Угом тоғлари) билан банд. Анг баланд жойи Лиском тизмасидаги Аделунг тоғи (4301 м). Чатқол ва Қурама тоғлари орасида Оҳангарон дарёси кесиб стган, Оҳангарон платоси жойлашган. Вилост ҳудудининг катта қисми Сирдарё томон қисланиб борадиган тоғ олди текислиги (Чирчиқ—Оҳангарон водийси)дан иборат. Оҳангарон дарё водийси, Қурама тоғи, Ангрен—Олмалиқ атрофида фойдали қазилмалардан мис, полиметалл рудалари, олтин, кумуш, қсрғошин, алюминий хом ашёси, қснғир кумир, молибден конлари, плавик шпати ва дала шпати, турли хил қурилиш материаллари бор. Термал ва минерал сув захиралари куп. Вилост кучли сейсмик зонада жойлашган. Айниқса, Чирчиқ ва Оҳангарон ҳавзаларида аниқ сезиладиган зилзилалар бунинг ифодасидир. Жуда кучли зилзила 1868 й.да Тошкентда бслиб стди ва 1966 й.да такрорланди. Турли интенсивликдаги ер ости силкинишлар вақтвақти билан ҳозирги кунда ҳам давом стмоқда.
Иқлими кескин континентал. Қиши нам, нисбатан илиқ, ёзи узоқ, иссиқ ва қуруқ. Янв.нинг сртача траси — 1,3°, —1,8°, снг паст т-ра —34° (текисликда), —38° (тоғ стакларида), июлнинт сртача траси 26,8°, снг юқори т-ра 43—47°. Текислик қисмида йилига 250 мм, тоғ олдиларига 350—400 мм, тоғларда 500 мм ёғин ёғади. Ағиннинг ксп қисми баҳор ва қишда ёғади. Қор тоғлардагина узоқроқ сақланади. Вегетаяис даври текислик қисмида 210 кун. Дарёлари Сирдарё ҳавзасига мансуб (Сирдарё — срта оқими, уз. 125 км ва унинг ирмоклари — Чирчиқ, Лиском ва Оҳангарон). Булар Тсньшан тоғларидан бошланади ва сувидан слектр снергис олишда ва суғориш ишларида фойдаланилади. Суғориш каналлари: Бсзсув, Қорасув, Далварзин, Тошкент ва б. Тусбсғиз сув омбори («Тошкент денгизи»), Чорвоқ сув омбори, Оҳангарон сув омборларн бор.
Тупроклари: текисликда бсз тупроқ, тоғ стакларида (500—600 м баландликкача) типик бсз тупроқ, ундан баландроқда чимқснғир, юқррирокда стлоқидашт тупроқ, дарё террасаларининг қуйи қисмида, ер ости суви юза жойларда стлоқи ва ботқоқ тупроқ, дарё водийларида аллювиал тупроқлардан иборат. Т.в.нинг текислик қисми тсла ҳайдалган, Сирдарё буйларида кичик туқайлар (терак, тол, жийда, ҳар хил буталар) мавжуд. Тоғ стаклари ва тоғларда (1200—1400 м баландликкача) тоғ даштлари, юқорирокда сийрак арчазорлар, 2000 м дан баландда субальп ва альп стлоклари бор. Дарё водийларида терак, тол; тоғ стаклари ва тоғларнинг сртача баландликларида олмазор ва ёнғоқзорлар учрайди, тоғолча ссади. Текисликларда сарик. юмронқозиқ, қсшоёқ, калтакесаклар, чул тошбақалари, қалқонтумшуқ илон ва б., Сирдарё тсқайларида чисбсри, толай қуёни, қобон; тоғ стаклари ва тоғларда айиқ, тулки, тоғ қсйи, жайра, бсрсиқ, каклик, тсрғай, арча болтатумшуғи ва б., тоғ дарёлари ва жилғаларда қора балиқ, осман, лаққача учрайди. Вилост ҳудудида «Чимён», «Бурчмулла», «Боғистон», «Хумсон», «Оқтош» каби болалар оромгохлари, иклимий курорт ва дам олиш уйлари бор. Тошкентдан 20 км узоқликда «Тошкент минерал сувлари» бальнеологик курорти жойлашган. Т.в.да УгомЧатқол миллий боғи (майд. 574 минг га) ташкил стилган. Бошқизилсой бслимида метеорологис стсси (1956 й.дан) фаолист ксрсатади.
Т.в. қадимдан Буюк ипак йслидаги илмфан, хунармандчилик, маданист тараққий стган маконлардан бири булган. Хсжакент сқинидаги ғордан топилган тош даврига мансуб одам сусгининг қолдиклари ва қослардаги суратлар бу воҳада қадимда ибтидоий одамлар сшаганлигидан далолат беради.
Воҳанинг иклим шароити, серсувлиги, даре бсйи ва тоғ олди минтақаларининг ёввойи ссимликлар ва ҳайвонот дунёсига бойлиги кдд. тош давридаёқ одам сшаши учун қулай имконист сратган. Т.в.нинг қад. аҳолиси тсғрисида мил. ав. 5—2асрларга оид Юнон, Хитой ва б. Шарк, манбаларида баъзи маълумотлар сақланиб қолган. Ўлкани археологик жиҳатдан 19-а.да А. И. Веселовский, А. А. Диваев, А. Л. Остроумов, Е. Т. Смирнов ва б. сргандилар. 1920—30 й.ларда М. В. Воеводский, Г. В. Григорьев, В. Д. Жуков ва А. И. Тереножкинлар, 1941 й.дан М. Е. Массой раҳбарлигида Ўрта Осиё унти археологис кафедраси аъзолари, 1950 й.дан Ўзбекистон ФАнинг археолог олимлари Я. F. Ғуломов, Ў. Исломов ва А . Ҳ. Сулаймоновлар вилост ҳудудида текширув ишлари олиб бордилар. 1958 й.дан Т.в.нинг срта аср шаҳарлари ва қад. конларини Ю. Ф. Бурсков, 1966 й.дан Тошкент ш.ни В. А. Булатова раҳбарлигидаги гуруҳ илмий равишда срганган.
-
Ксп йиллик тадқиқотлар натижасида Т.в. археологик харитасига 760 та қад. манзилгоҳ, шаҳар ва қишлоқ харобаси, қад. конлар, қабристонлар, мудофаа ва ирригаяис иншоотлари туширилди. Т.в.да ибтидоий одамлар крлдирган дастлабки излар палеолит даврига тсғри келади. Бу даврга оид одамлар сшаган горлар ва оч иқ манзилгохлардан бири Кслбулоқ маконидир. Кслбулоқ сқинидаги Қизилолмасой ва Қсшсойдан қад. тош қуроллар ссалган устахона топилган. Мустье даврига оид манзилгохлар Обираҳмат ғорилдм, Хсжакент қишлоғи сқинидан, Чирчиқ воҳасида сса Қорақамиш ва Шсралисойдан топилган. Янги тош даври (неолит)га оид ашё Тошкент ш.нинг гарбида Қсшилиш деган жойдан топилган. Бу даврда куроллар майдалашган ва сони кспайган. Т. в.нингжез даври (мил. ав. 2минг йиллик) топилмалари Андроново, Тозабоғёп маданистига оиддир. Тош ва тскма тупроқдан қилинган қабристон қсрғонлар Чирчиқ ва унинг ирмоқлари бсйида, Обираҳмат, Бурчмулла (қ. Бурчмулла хазинаси) қишлоқлари, Искандар шаҳарчаларида очилган. Қабрлардан Андроново маданистига хос қслда ссалган сопол идишлар, билагузук, марварид ва маржонлар топилган. Жез давридан бошлаб рангдор ва қимматбаҳо металлар тоғ ён бағридаги конлардан қазиб олина бошлаган. Темир даврида вилост худудида скиф қабилаларнинг сакмассагет иттифоқига кирган слатлар сшаган. Уларга тегишли ёдгорликлар мил. ав. 6—4асрларга оиддир. Бу давр қабристонларидан (Бурчмулла сқинида) тирнаб безалган сопол идишлар, тош ва кумушдан ссалган зебзийнат буюмлари топилган. Чирчиқ водийсида Бурганлисойдан темир даврига оид сопол, металл, тошдан ссалган уйрсзғор буюмлари, жумладан, чойнаксимон тумшукли ва қулоқли қозонлар ва меҳнат қуроллари топилиб срганилган. Идишлар думалоқшаклда бслиб, сиртига ангоб бсёғи берилган. Мил. ав. 1 — мил.нинг 1-а.ларида Т.в. ҳозирги ҳудуди Қанғ давлати таркибига кирган. Т.в. строқ халкларининг маданисти ксшни ксчманчи чорвадор халклар маданисти билан чамбарчас алоқада бслган. Ксчманчи чорвадор халқлар ёдгорликларидан Қовунчитепа схши срганилган. Оҳангарон дарёсининг қуйи оқимида жойлашган Қанқа (қ. Харашкат) харобаси снг қад. шаҳарлардан бири бслган. Шаҳар мил. ав. 3—2 а.ларда вужудга келган. 1-а.га оид шаҳарлар Сирдарё водийсида Банокат, ОҳангаронОққсрғон оралиғида Киндиктепа ва Қовунчитепалар бслган. Бу ерлардан Тошкент ҳокимлигининг биринчи танга пуллари топилган. Бу даврда ҳамма майда шаҳар ва қсрғонлар Шош (Чоч) ва Илоқ (Алоқ)қа бирлашган. 7-а.да қалъалари ва майда шаҳарчалари ксплиги учун Шошни минг қалъали давлат деб таърифлаганлар. Шулардан бири Тошкентнинг шим.да (ҳоз. шаҳар ҳудудида) жойлашган Оқтепа қсрғони бслиб, у мустаҳкам мудофаа деворлари билан сралган. Илк срта аср шаҳарларининг арки ва шаҳристони бслган.
Шаҳарларда ҳукумат уйлари, савдо ва хунармандчилик расталари тартиб билан жойлашган. Уларнинг майд. 20 га дан 65 га гача етади. Атрофдаги тоғлардан олтин, кумуш, мис қазиб олиш натижасида ҳунармандчилик юксалган. Кулолчилик ва чорвачилик ривожланган. Шош ва Илоқ давлатлари сз номларидан танга пуллар зарб қилган. Тангаларнинг юз томонига ваҳший ҳайвоннинг расми (силовсин ёки барс), орқа томонига паншахага схшаш там/а туширилган.
Илк срта асрларда аҳоли сртасида оташпарастлик кенг ёйилган. Оссуарийга одам сусклари солиб ксмилган қабрлар Тсйтепа, Қорахитой ва Тусбсғиздан (қ. Тусбсғизтепа) топилган. Оссуарийлар тухумсимон шаклда бслиб, қопқоғига ҳайвон суратлари солинган.
9—10-а.ларда Т.в. Сомонийлар давлати таркибига кирган. Бу даврда шаҳарлар ҳар томонлама ривожланган. 10-а. араб географлари Истахрий, Муқаддасий ва б. ксрсатишича, Хуросон ва Мовароуннаҳрда Шош вилости снг ксп шағарли (40 тага сқин) слка бслган. Анг йирик шаҳарлардан вилост пойтахти Бинкат, Илоқ (Алоқ) давлатининг пойтахти Тункат ва йирик савдоҳунармандчилик марказлари Харашкат, Шутуркат, Аужкат бслган.
Қад. шаҳар харобаларида стказилган қазилмалар шаҳарларнинг пайдо бслиши, ривожланиши ва кенгайиши ҳар хил тарзда кечганлигини ксрсатади. Шаҳарлар пойтахт бслгани, карвон йсллари устига жойлашгани, конлардан схши фойдалангани ва чорвадор ксчманчи халқлар билан алоқада бслгани учун ривожланган. Шаҳарларнинг майд. 20 га дан 200 га гача бслган. Т.в. ҳудудидан стган 2 машҳур карвон йслининг биринчиси Сирдарё, Бинкат, Харашкат, Худойкат орқали, иккинчиси бир оз шим.рокдан Чинозкат, Шутуркат, Дафниганкат, Исфижоб орқали стган. 9—10-а.ларда кончили к ишлари, металл сритиш, кулолчилик ва тсқимачилик тараққий стган. 10-а. географларининг маълумотларига ксра, Шош, Илокдан ҳар хил матолар, гиламлар, теридан ишланган ашёлар, ҳарбий қуроллар, сгарлар, металл буюмлар, чорвачилик маҳсулотлари ва ғалла ташқарига чиқарилган.
Тошкент ҳунармандлари томонидан ссалган хунармандчилик ва заргарлик буюмлари, қуроласлаҳалар буту н шарқяа шуҳрат қозонган.
Тошкент воҳаси сз тарихида такдирнинг ксп синовларини, шаҳар ва қишлокдарни вайронага айлантирган мсғуллар босқини каби оғир даврларни бошидан кечирган. Тарихий маноалардан маълум бслишича, фақат Амир Темур даврига келиб, воҳада қайтадан ривожланиш бошланган. Ксплаб шаҳарқишлоклар снгидан кад ростлаб, обод бслган. Вилост ҳудудидаги машҳур Зангиота мажмуаси Амир Темур томонидан қурилди. Бу ёдгорлик мажмуининг қуриб битказилиши кейинчалик Мирзо Улуғбек томонидан охирига етказилган.
Тарихдан маълумки, соҳибқирон Амир Темур Тошкент ш. ва Тошкент воҳасига ксп марта ташриф буюрган. Сирдарё бсйидаги мсғуллар вайрон қилган Банокат ш.ни қайта тиклаб уни сғли Шоҳрух номига Шоҳрухис деб атаган.
-
Аҳолиси. Т.в.даги аҳолининг зичлиги сртача 1 км2 га 157 кишини ташкил стади, асосан, сзбеклар (60,9%), шунингдек, рус (8,1%), қозоқ (14,3%), татар (2,5%), тожик (5,0%), корейс (2,8%), украин ва б. миллат (турк, қирғиз, уйғур, немис ва б. жами 80 миллат) вакиллари сшайди (2004). Чорвокдан тортиб Сирдарёгача вилост аҳолиси зич жойлашган. Айниқса, бир қанча йирик шаҳарлар занжиридан ташкил топган Тошкент агломераяиссида аҳоли жуда ксп. Т.в.даги кспчилик шаҳарлар пойтахтни улкан шода шаклида сраб олган.
Хсжалиги. Т.в. мамлакатнинг саноати юқори даражада ривожланган вилостлардан биридир. Унинг географик срни иктисодиётининг равнақ топишига имкон беради. Вилост хсжалик комплекси, асосан, пойтахт хсжалик комплексини тслдиради. Айни пайтда вилост республика саноат маҳсулотининг 20%ни, слектр снергиссининг 45%ни, ксмирнинг 98%ни, яементнинг 43%ни, пслат ва металл прокатининг 100%ни, рангли металларнинг асосий қисмини ишлаб чиқаради. Вштостда 190 та саноат, 160 дан ортиқ қсшма, 20 мингдан ортиқ кичик ва срта бизнес субъектлари фаолист ксрсатади. Анг мухимлари: «Ғиштчи» (Ангрен), «Агат ва Фарҳод» (Бсстонлиқ тумани), «Металлурфемонт» (Бекобод), «Орион» (Қибрай тумани).
Саноатининг етакчи тармоклари — снергетика, машинасозлик, металлургис, ксмир, кон металлургисси, кимё саноати, пойабзал, пахта тозалаш, озиқ-овқат саноати, тсқимачилик ҳамда қишлоқ хсжалиги. маҳсулотларини қайта ишлаш.
Вилостда саноат корхоналаридан Бекободдаги Ўзбекистон металлургис, Олмалиқдаги конметаллургис, Янги Ангрен, Тошкент иссиқлик слектр стслари ҳамда Чирчикдаги стга чидамли ва қийин срийдиган металлар кти ишлаб турибди.
Чирчикдаги «Алектркимёсаноат», Олмаликдаги «Аммофос» ва Ангрендаги «Ўзбекрезинатехника» ишлаб чиқариш. бирлашмалари А еспублика кимё саноатидаги йирик корхоналардан хисобланади. Бу корхоналарда қишлоқ хсжалиги. ва б. тармоқдар учун азотли ва фосфорли сғитлар, аммиакли селитра, капролактам ишлаб чикарилади. «Ўзбеккимёмаш», «Чирчиқ қишлоқ хсжалиги машинасозлиги», «Трансформатор» корхоналарида қишлоқ хсжалиги. учун зарур бслган пахта сеслкалари, культиваторлар, подборшчиклар ва сҳтиёт қисмлар ва б. ишлаб чикарилади.
Вилостдаги «Тошкенттибтехника» (Қибрай тумани), «ЎзБМЗ» (Тошкент тумани), «Гидравлика», «Ускуна қурувчи» (Зангиота тумани), Далварзин таъмирлаш заводи (Бекобод тумани), Тоғ транспорти ускуналарини таъмирлаш заводи, «Ангренгазмаш» (Ангрен ш.,) корхоналари йирик корхоналардан қисобланади.
Вилостда, шунингдек, «Оҳангароняемент», «Сантехқуйма», «Оҳангароншифер», «Оҳангаронлинпласт», «Бекободяемтаъмир», «Ғазалкентойна» каби қурилиш материаллари ишлаб чикарадиган ва қайта ишлайдиган корхоналар ҳам мавжуд бслиб, уларда яемент, шифер, керамика, ойна, ғишт, линолеум, темирбетон конструкяислари каби маҳсулотлар тайёрланади.
Озиқ-овқат саноати хам ривожланган. Бунда, асосан, маҳаллий хом ашёдан маҳсулот тайёрланади. Бу саноат гсштсут, ёғмой, унқандолат, виноарақ, тамаки ва б. тармокларни сз ичига олади.
Озиқ-овқат саноати пахтачилик маҳсулотлари, боғдорчилик, токчилик, сабзавотчилик, чорвачилик ва б.га асосланади. Вилостда 4 ун зди, консерва, пиво, арақ, нон ва нон маҳсулотлари здлари, шоли тозалаш корхоналари бор. Янгийсл ш. вилост озиқ-овқат саноатининг марказларидан бири. Бу ерда ёғ, консерва, вино ва спирт здлари, қандолат фкалари мавжуд. Чирчиқ, Олмалиқ, Ангрен ш.лари, Бекобод, Қибрай, Зангиота, Тошкент, Бсстонлиқ туманларида ҳам озиқ-овқат корхоналари ксп.
-
Қишлоқ хсжалигининг асосий тармоклари: пахтачилик, боғдорчилик, токчилик, пиллачилик; тоғ стакларида лалмикор деҳқончилик (асосан, буғдой ва арпа етиштирилади). Айниқса, мустақиллик йилларида соҳада иктисодиетнинг ксп тармокли турлари шаклланиб бораспти. Т.в.да 50 мингдан ортиқ деҳқон хсжалиги ва 7,5 мингдан ортиқ фермер хсжалиги фаолист ксрсатади. Бугунги кунда деҳқон ва фермер хсжаликларининг слпи маҳсулотдаги салмоғи 72%ни ташкил стади (2004).
Сснгги 10 йилда пахта уруғчилигини ривожлантиришга сътибор ортиб бораспти. Вилост пахта селекяисси ва уруғчилик соҳасида илмий изланишлар натижасида жаҳон талабларини қондирувчи тола, юқори ҳосилли ва тез пишар навлар сратилмоқда.
Т.в. 1990-й.ларгача СССА да каноп етиштириладиган сгона регион сди. Сирдарё ва Чирчиқ соҳилларида шоли етиштирилади. Кейинги йилларда вилостда қишлоқ хсжалиги. скинлари структурасини сзгартиришга алоҳида аҳамист берилспти. Лахтачилик, ғаллачилик асосий сринларни сгаллайди. Т.в.да шунингдек, картошка, мева ва резавор мевалар, узум етиштириш ҳам йил сайин ортиб бораспти. Лиллачилик билан шугулланилади. Чорвачилик ривожланган. Т.в.да 168 ширкат хсжалиги, 8 паррандачилик фкаси бор. Чорвачилик гсштсутга ихтисослашган.
Т.в.даги барча жамоа ва хусусий хсжаликларида 425,5 минг бош крамол (шу жумладан, 190,3 минг сигир), 20,2 минг чсчқа, 446,1 минг қсй ва счки, 4018,2 минг парранда бор (2003).
Чирчиқ — Оҳангарон водийси обикор деҳқончиликнинг асосий рнидир. Вилостдаги барча скин майд. 315 минг га, шу жумладан, ернинг 108,0 минг гектарига пахта, 135 минг гектарига бошокли дон скинлари, 5,8 минг гектарига техника скинлари, 17,4 минг гектарига картошка, сабзавот ва полиз, 39,7 минг гектарига емхашак скинлари скилади. Боғ, токзор 30,8 минг га ва 8,5 минг га срмонзорлар билан банд, пичанзор ва сйловлар 198,5 минг гектарни сгаллайди (2003). Акинларни суғоришда, асосан, Чирчиқ дарёси, қисман Оҳангарон ва Сирдарёдан фойдаланилади.
Т. в. республика пойтахти аҳолисига сут, гсшт, тухум, мевасабзавот етказиб беради. Картошка ва сабзавот, асосан, Тошкент, Чирчиқ, Янгийсл, Ангрен ш.лари атрофидаги хсжаликларда скилади. Зангиота ва Қибрай туманлари Тошкент ш. аҳолисини картошка ва сабзавот билан таъминлашга ихтисослашган. Вилостда токчилик ва боғдорчилик ҳам схши ривожланган. Боғларда асосан, нок ва олма сстирилади. Боғларнинг асосий қисми Бсстонлиқ, Қибрай, Янгийсл, Ларкент, Оҳангарон, Зангиота, Тошкент, Қуйи Чирчиқ туманларида жойлашган. Шарқий тоғли ва тоғ стакларидаги туманларда, асосан, қсй ва счкилар боқилади. Ачкиларнинг 40% ангор счкилари, қсйлар сса ҳисор ва жайдари қсйлардир.
Вилостда Қуйи Чирчиқ «Балиқчи» тажриба намунавий балиқчилик бирлашмаси, Зангиотада Дамачи баликчилик кти, Янгийсл балиқ чавоқлари етиштириш давлат хсжалиги, Ихтиопатологис маркази (Тошкент) ва б. бор.
-
Транспорт. Т.в.даги т.й. узунлиги 354,2 км. Вилост ҳудудидан Ўрта Осиёдаги мустақил давлатларни Шарқий Европа шаҳарлари билан боғлайдиган т.й. линисси (шу жумладан, Москва — Тошкент — Туркманбоши) стади. Ангрен ш. ва Чорвоқ шаҳарчаси йсналишидаги т.й. тармоқлари Тошкентдан бошланади. Тошкент атрофидаги т.й.лар слектрлаштирилган. 2004 й.дан бошлаб Тошкент — Самарканд йсловчилар ташувчи слектр поезди қатнай бошлади. Вилостда автомобиль йслларининг тармоғи зич. Вилост аҳамистидаги автомобиль йслларининг умумий уз. 6,6 минг км (шу жумладан, қаттиқ қопламалиси — 5,9 минг км). Муҳим автомобиль йсллари: Катта Ўзбекистон тракти, Тошкент—Андижон—Ўш— Қашқар автомобиль йсли.
Маданий-маориф, соғлиқни сақлаш ва спорт. 2003/04 сқув йилида вилостда 897 умумий таълим мактабида 519,8 мингга сқин сқувчи таълим олди, 2 меҳрибонлик уйи (264 тарбисланувчи) фаолист ксрсатди.
Вилостда кадрлар тайёрлаш миллий дастури асосида снги таълим тизими шаклланмоқда. 2000 й.да вилостнинг 45 нафар сқувчиси «Умид» жамғармаси орқали чет сллардаги нуфузли олий сқув юртларига жснатилди. 2004 й.да Бсстонлиқ туманидаги 38мактаб қошида АҚШ USAJD ташкилотининг Ўрта Осиё ва Қозоғистонда спорт ва соғломлаштиришни тарғибот қилиш дастури асосида мактаб сқувчилари билан спорт ҳафталиги стказилди. Т.в. нинг барча шаҳарларида ҳамда Қибрай, Лискент туманларида «Боғчамактаб» мажмуалари ташкил стилган. Бу мажмуаларда болаларга чет тили, компьютер саводхонлигини сргатиш, алифбосиз сқишга сътибор берилган. «Меҳр ва мурувват йили» муносабати билан Олмалиқ ш.даги 80сонли махсус интернат мактаби биносини мукаммал таъмирлаш учун Олмалиқ тоғметаллургис кти томонидан 350 млн ссм микдорида маблағ ажратилиб, таъмирлаш ишлари олиб борилмоқда. 1998—2003 й.ларда снги қурилиш ва қайта таъмирлаш ҳисобига 29 та касбҳунар коллежи, 4 академик лияей фойдаланишга топширилди. Т.в. срта махсус, касбҳунар таълими бошқармаси тасарруфида 4 академик лияей ва 67 та касбҳунар коллежи мавжуд бслиб уларда 57,4 мингга сқин сқувчи таълим олмоқда. 2004 й.да Тсйтепа ш.да ижтимоийиқтисодий касбҳунар коллежи фойдаланишга топширилади.
Академик лияей ва касбҳунар коллежларини сқувлабораторис жиҳозлари ва ускуналари билан таъминлаш, турли мавзуларда илмийамалий семинар стказиш лойиҳалари бсйича танловлар ташкил қилиш борасида Жан. Корес, Германис давлатлари билан ҳамкорлик қилинмоқда.
Ўрта махсус, касбҳунар таълими тизими бсйича 2003 й.да Америка ҳамкорлик ташкилоти (АКСЕЛС) томонидан «Аъло таълим учун мукофот» дастури асосида лияейлар ва касбхунар коллежлари директорлари, инглиз тили сқитувчиларининг тақдимот семинарлари стказилди.
2004 й.да 757 сқувчи сқишни имтиёзли диплом билан тугатди. Вилостда 2 олий сқув юрти (Тошкент аграр унти, Тошкент вилост педагогика инти) бор. Уларда 10,1 минг талаба таълим олади (2004).
Т.в.да снг йирик и.т. институтлари, боғдорчилик, токчилик ва виночилик, ғсза селекяисси ва уруғчилиги, пахтачилик, чорвачилик, ипакчилик ва срмон хсжалиги, суғориш техникаси и.т. институтлари, қишлоқ хсжалиги.гини механизаяислаш ва слектрлаштириш Ўрта Осиё инти, Ўрта Осиё рангли металлургис лойиғалаш, Шоликорлик и.т. институти ва б. жойлашган.
Т.в.да 4 слкашунослик музейи, 501 оммавий кутубхона (7141,6 минг нусха асар), 169 клуб муассасаси, 35 болалар мусиқа ва санъат мактаби (6323 сқувчи), маданист уйлари, 746 бадиий ҳаваскорлик жамоалари, 3 маданист ва истироҳат боғи бор. Т.в. ва Тошкент ш.дан Тсйчи ҳофиз, Зокировлар, А ажабовлар сулолалари, акаука Шожалиловлар; Ўзбекистон халқ ҳофизлари: Муҳаммаджон Каримов, Фахриддин Умаров, Очилхон Отахонов; Ўзбекистон халқ артистлари: Турғун Алиматов, Ориф Алимаҳсумов, Ауриддин Ҳайдаров, Ўзбекистонда хизмат ксрсатган артист Тошпслат Маткаримов ва б. етишиб чиқдилар. Вилостда халқ ҳунармандчилиги ривожланган.
-
Соғлиқни сақлаш. Т.в.да 10361 сринли 96 касалхона муассасаси, 42 дорихона, вилост тез тиббий ёрдам маркази бслимлари, 334 амбулаторисполиклиника муассасаси ишлаб турибди. Шулардан 174 қишлоқ врачлик пункта, 43 қишлоқ врачлик амбулаторисси, 11 стоматологис поликлиникам, талабалар поликлиникаси ва 195 фельдшеракушерлик пункти ва б. тиббиёт муассасалари фаолист ксрсатади.
Т.в.да стган 1996—2003 й.лар мобайнида 174 қишлоқ врачлик пунктлари барпо стилди, 119 қишлок, шифокорлик амбулаторисси ва фельдшеракушерлик пунктлари қишлоқ шифокорлик пунктларига айлантирилди. 1999— 2003 й.ларда вилостда 150 сринли вилост клиник шифохонаси, 170 сринли вилост туғруқ мажмуаси, 90 сринли вилост юқумли касалликлар шифохонаси, 60 сринли наркологис диспансери, 120 сринли вилост руҳийасаб касалликлари диспансери, 100 сринли вилост силга қарши кураш диспансери, аёллар репродуктив саломатлигини тиклаш маркази, Юқори Чирчиқ туманида 40 сринли «Ауроний» шифохонаси, Бекобод, Тошкент, Ўрта Чирчиқ, Қибрай туманларида снги туғруқ мажмуалари ишга туширилди. Улар замонавий тиббиёт аппаратлари, асбобускуналар билан жиҳозланди. Т.в.даги барча тиббий муассасаларда 5032 дан зиёд врач, 22106 срта тиббий ходим ишлайди. Вилост ҳудудида 95 та болалар оромгохдари, 5 та дам олиш зоналари, 10 санаторий, 14 та санаторийпрофилакторий, 3 дам олиш уйлари, 7 та пансионат, 2 болалар санаторийси фаолист ксрсатади. Тошкент ш.дан 90 км шим.шаркда Чатқол тоғ ён бағирларида «Чимён» дам олиш зонаси жойлашган.
Спорт. Вилостдан спортнинг футбол, баскетбол, волейбол, сув полоси, мини футбол, қсл тспи, шахмат ва б. бсйича спортчилар мамлакат мусобақаларида иштирок стиб келмоқдалар. Т.в.да 49 стадион, спорт мажмуаси, 16 сузиш ҳавзаси, 38 теннис корти, отчопар, велотрек, 624 спорт зали, 45 отиш тири, 683 баскетбол, 994 волейбол, 359 қсл тспи, 667 футбол майдони бор. Бугунги кунда 1701 та жисмоний тарбис ва жамоаларида 600 мингга сқин киши жисмоний тарбис ва спорт билан шуғулланади.
Ўтган давр мобайнида вилостда снлаб жаҳон, Осиё, республика чемпионлари етишиб чикди. Д. Мансуров сркин кураш, А . Саидов ва И. Альборовлар бокс, А. Акбаров, С. Зокиров, А. Бобожонов ва М. Каликуловлар дзюдо, М. Иностова стол тенниси, Д. Турчин, М. Тарасов, Ю. Борзова. Д. Стрижковлар байдарка ва канос, В. Смирнов енгил атлетика, С. А¦ой сузиш бсйича Афина 2004 Олимпиадасига йслланмаларни қслга киритишди. Катар давлати пойтахти Доха ш.да бслиб стган стол тенниси бсйича Осиё чемпионатида А. Дюгай олтин медалга сазовор бсдди. 2004 й. май ойида Доғистоннинг Махачқала ш.да стказилган йирик халқаро турнирида Д. Мансуров 1сринни сгаллади. Вилост жамоаси республика миқёсида улоқ, енгил атлетика, бокс, дзюдо, стол тенниси, қсл тспи, волейбол ва б. спорт турлари бсйича 1 ва совринли сринлар соҳиблари бслишди.
Вилостда спорт турлари орасида футбол тобора оммавийлашмоқда. Футбол бсйича мамлакат чемпионатининг олий лигасида «Дсстлик» (Тошкент вилости), «Металлург» (Бекобод), «Кимёгар» (Чирчиқ), «Семурғ» (Ангрен) жамоалари вилост шарафини ҳимос қилмоқдалар. «Дсстлик» командаси икки бор мамлакат чемпиони ва бир марта биллур соврини соҳиби бслди.
Т.в.да халқаро тоифадаги спорт усталари, спорт усталигига номзодлар, 1тоифадаги спортчилар тайёрланди.
-
Адабиёти. Тошкент воҳаси Шарқ адабиётининг қад. марказларидан. Шайх Аҳмад Тарозийнинг Мирзо Улуғбекка бағишлаб ёзилган асарида Мавлоно Лутфийнинг она ватани Тошкент бслган, деган фикр илгари сурилган. 14—16-а.ларда шоир Бадриддин Чочий, машҳур тарихчи, ҳуқуқшунос, таржимон Ксҳакий, 16-а.да Зайниддин Восифий Т.да сшаб ижод қилганлар. Хожа Аҳрор таклифи билан Тошкентда Жомий ҳам бслган ва улуғ мозоротларни зиёрат қилган. Тошкентлик тарихчи ва геофаф олим Муҳаммад Солиҳ «Тарихи жадидаи Тошканд» асарини езди. Дилкаш, Гулшан, Алмаий, Камий каби шоирлар вос га етди. Авлоний, Аозимахоним, Мирмухсин Шермуҳамедов, Сидқий Хондайлиқий (Шавкат), Хислат, Мискин, Тавалло каби истеъдодлар етишиб чикди. Шоир Акмал етук олим сифатида ҳам ном чиқарган. Дилафгорнинг тошбосмада девони чоп қилинган, Албек туркологтилшунос, таржимон ва журналист сифатида ижод қилди. 20-а.нинг 20—30-й.ларидаги Тошкент адабий ҳаётида Абдулла Қодирий, Ойбек, Ғафур Ғулом. Боту, Зиё Сайд, Ойдин, Зулфис, Ғайратийларнинг срни катта. Т.в.да В. Ғафуров, А. Убайдуллаев, Музайсна Алавис, М. Самадов, Усмон Умрзодалар ижод қиддилар. Ўзбекистон халқ шоири А ауф Ларфи, ёзувчи Ҳ. Султанов, шоирлар Абдулла Шер, Ш. Салимова, М. Тоиров, О. Отахоновлар Т.в.да туғилиб камол топган адабиёт намосндаларидир.
Матбуот, радио ва телевидениеси. Т.в.да 2 та вилост («Тошкент ҳақиқати», «Ташкентскас правда»), 16 туман, 9 шаҳар газ. чиқади. Вилостда, шунингдек, 17 тармоқ, 7 жамоат газ. ва 1 журнали нашр стилади. 38 матбаа корхонаси фаолист ксрсатади.
Т.в.да (Тошкент ш.да) тажриба радиосшиттиришлар дастлаб 1926 й. бошланган. 1927 й. 11 фев.да қуввати 2 кВт бслган оммавий радиостаняис ишга туширилиб, мунтазам радиосшиттиришлар олиб борилган. 1929 й.дан бошлаб мунтазам радиогазета сшиттиришлари берилган. 1930 й.дан қуввати 20 кВт бслган А В радиостаняисси ишлай бошлаган.
А еспублика миқёсидаги сшиттиришлардан ташқари, Тошкент ш. ва вилост радио тингловчилари учун ҳар куни Тошкент шаҳар ва Тошкент вилост радиосшиттириш бош таҳриристи тайёрлаган сшиттиришлар берилади (1971 й.дан). Шунингдек, «Ориат Доно», «Ориат ҒМ» радиостаняислари фаолист ксрсатади.
Телевизион сшиттиришлар 1956 й. 5 носб.дан бошланган. 1971 й.дан рангли телевизион ксрсатувлар берилмоқда. Тошкент ш. ва Т.в. учун мслжалланган ксрсатувлар бош таҳриристи «Ўзбекистон» ахборот дастури, «Шаҳар юмушлари», «Давра суҳбати», «Мулоқот», «Ҳамшаҳарлар», «Шаҳар портрети», «Оила», «Мезон», «Олтин бешик», «Баҳс» каби ксрсатув туркумларини тайёрлайди. Вилостда, шунингдек, «Олмалиқ—ТВ», «Лслат», «Чирчиқ—ТВ», «Бекобод ойнаи жаҳон», «Орбита ТА К» телестудислари ишлаб турибди.
Меъморий ёдгорликлари. Вилост ҳудудида илк срта асрларда бунёд стилган шаҳар, ксшк ва саройлар хароба ҳолида тупроқ остида қолиб кетган. Ўрта асрларга оид йирик меъморий биноларнинг аксари кисми Тбшкент ш.да бунёд стилган. Улардан 14—19аларда қурилган мақбара ва мадрасаларнинг айримларигина ҳозиргача сақланган.
Зангиота мажмуаси Т.в.даги снг машҳур, Ўрта Осиёдаги ноёб меъморий ёдгорликдир. Зангиота қишлоғида жойлашган мазкур ёдгорлик 15— 20-а.лар давомида қурилган. Зангиота мақбараси, пештоқли айвон, зиёратхона, гсрхоналардан иборат. Мажмуа таркибида Анбар биби мақбараси ҳам бор.
Бекобод туманида Қизилмозор мақбараси жойлашган. Т.в.даги туман марказларида 2жаҳон урушида ҳалок бслганлар хотирасига, жумладан Чирчиқ ш.га кираверишда, Бсзсув канали соҳилида, Янгийсл ш.да, Ларкент ш.даги ёдгорликлар срнатилган.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
ТОШКЕАТ ВИЛОЯТ ЛЕДАГОГИКА ИАСТИТУТИ — педагог кадрлар тайёрлайдиган олий сқув юрти. 1967 й. Тошкент вилостининг Ангрен ш.да очилган. Интда 6 фт (мат. ва касбий таълим, бошланғич таълим методикаси, тарих, филол., хорижий тиллар, тиббиётгеогр.), сиртқи фт ва бслим, 29 кафедра, 17 сқув лаб., 21 бслим ва марказ, жумладан, сқув, магистратура, ички назорат ва мониторинг, маркетинг, маънавист ва маърифий ишлар, иқтидорли талабалар билан ишлаш бслимлари, «Камолот» ёшлар ижтимоий ҳаракатининг инт бслими, ахборот технологисси ва масофадан сқитиш маркази, кутубхона (85 мингдан ортиқасар) мавжуд. Интда 18 таълим йсналиши (мат.информатика, касбий таълим, пед.психологис, мактабгача тарбис ва болалар спорти, тарих, миллий истиклол госси, ҳуқуқ ва маънавист асослари, жисмоний тарбис ва жисмоний маданист, кимё ва скологис, геогр. ва иктисодий билимлар асослари, биол. ва инсон фаолисти хавфсизлиги, сзбек тили ва адабиёти, қозоқ тили ва адабиёти, рус тили ва адабиёти, инглиз тили, тасвирий санъат ва муҳандислик графикаси, физикаастрономис, бошланғич таълим) буйича бакалаврлар, 3 мутахассислик (сзбек тили, биол., кимё) бсйича магистрлар тайёрланади. 2003/04 сқув йили интда 4633 талаба таълим олди, 360 сқитувчи, жумладан, 5 фан дри ва проф., 68 фан номзоди ва дояент ишлади. Инт фаолисти И. Т. Арматов, Д. Т. Тсхлиев, У. Абдиев, Г. Лардаев, М. Б. Бобоев, Ш. Аргашев, М. Миркомилов, Г. Б. Аиёзов каби проф.сқитувчилар номи билан боғлиқ. Интда «Чотқол зиёкори» газ. нашр стилади (2002 й.дан). 2004 й. гача инт 1,4 мингдан ортик, мутахассис тайёрлади.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан