forum.ziyouz.com
Yurtdosh => Hamyurtlar => Buxoro viloyati => Mavzu boshlandi: muxbir 22 Yanvar 2010, 11:16:20
-
БУХОА О ВИЛОЯТИ — ЎзА таркибидаги вилост. 1938 й. 15 снв.да ташкил стилган. Б. в. худуди асосан Қизилқум чслида жойлашган. Жан.шарқини Зарафшон водийси сгаллаган. Шим.гарбда Хоразм вилости ва Қорақалпоғистон А еспубликаси, шим. ва шарқдан Аавоий вилости, жан.шарқда Қашқадарё вилости, жан.гарбда Туркманистон б-н чегарадош. Майд. 39,4 минг км2. Аҳолиси 1443 мингдан зиёд киши (2001). Б. в. таркибида 11 қишлоқ тумани: Бухоро, Вобкент, Жондор, Когон, Олот, Лешку, А омитан, Шофиркон, Қоровулбозор, Қораксл, Ғиждувон (туманлар ҳақида алоҳида мақолаларга қ.; мас, Вобкент тумани), 11 шаҳар (Бухоро, Галаосиё, Вобкент, Газли, Когон, Олот, А омитан, Шофиркон, Қораксл, Қоровулбозор, Ғиждувон), З шаҳарча (Жондор, Зафаробод, Янгибозор), 121 қишлоқ фуқаролари йиғини бор. Маркази — Бухоро ш.
Табиати. Б. в. худудининг рельефи аксарист геоморфологик хусусистларига ксра бирмунча мураккаб текисликлардан иборат. Анг баланд жойи Қулжуқтов тизмаси. Қулжуқтов б-н Зарафшон дарёси водийси оралиғида Оёкоғитма ботиғи жойлашган. Текисликлар Амударё сзани томон кис.
Б. в.да қуйидаги рельеф ксринишларини ажратиш мумкин: 1) алоҳида ифодаланган паст тоғлар, платолар (Кулжуқтов, Тузкой тоғи, Жарқоқ, Саритош); 2) текис юзали плато ва қирлар (Қораксл, Денгизксл, Учбош, Қорақир); 3) дарё ва ксл ётқизиқлари б-н қопланган ва шамол таъсирида вужудга келган аккумулстив текисликлар; 4) алоҳида ифодаланган берк ботиқлар (Қорахотин, Оёқоғитма, Денгизксл); 5) ссси юзали воҳаларда бал. 5—15 м ли тепалар учрайди.
Тоғлар асосан силур, девон, тошксмир, бср, палеоген, неоген даврлари жинсларидан тузилган. Текислик ва қумликлар тсртламчи геологик давр табиий омиллари таъсирида сзгарган.
Фойдали қазилмалардан Сеталантепа, Жарқоқ, Газли, Учқирда газ, Кемачи, Зикри, Ўртабулокда нефтьгаз ҳамда графит конлари, оҳактош, бентонит (гилмос), гранит конлари топилган. Б. в.да жуда ксп минерал сув захиралари аниқланган. Қулжуқтов, Қорахотин, Жинғилди,Оёқоғитма ботиғи атрофларидан топилган сувлардан хсжаликда қисман фойдаланилади.
Вилост сейсмик жиҳатдан 7 балли, фақат Газли ш. атрофи 9 балли зилзила зонасига киради. Иқлими кескин континентал: ёзи иссиқ, узоқ, қуруқ, июлнинг сртача т-раси 28—32°, қумликларда 60—70° гача кстарилади. Янв.нинг сртача т-раси 0° дан—2° гача. Йилига 90—150 мм ёғин тушади. Асосан баҳор ва қишда ёғади. Вегетаяис даври 220 кун. Б. в.нинг асосий сув манбаи — АмуБухоро машина канали. Қуйимозор, Тсдакул, Шсркул сув омборларининг аҳамисти катта. Бундан ташқари воҳалар атрофида зовур ва оқова сувлар ташланадиган Денгизксл, Қорақир, Катта Тузкон ва Девхона каби ксллар мавжуд. Б. в. бсйича обикор ерларнинг 94,4% турли даражада шсрланган. Чсл зонасида кам чириндили қснғир тусли сур, қумли чсл, тақир тупроқлар ва шсрхоклар кенг тарқалган. Улар турли типдаги сйловлар ҳосил қилади.
Б. в. чслларида 55 оилага мансуб 580 тур юксак ссимликлар учрайди. Булардан 18 таси сндемик тур. Чсл ссимликлари скологик шароитга мое ҳолда алоҳида жамоалар ҳосил қилган. Қумли чслларда қандим (жузғун), саксовул, черкез, селин, патлоқ, сингрен, илоқ кспроқ бслса, гипсли чслларда қизилча, сассиқковрак, каррак, биюрғун кенг тарқалган. Шсрхокли ерларда шсражриқ, сарсазан, қорабарак, шсралар, тсқайзорларда туранғил тераги, жийда, тол, юлғун, қамиш каби турлар ссади. Ўсимликлар сйлов чорвачилиги учун озуқа манбаи. Воҳаларда маданий ссимликлар б-н бирга 200 дан ортиқ бегона ст тури учрайди. Б. в.да умуртқали ҳайвонларнинг 400 дан ортиқ тури сшайди. Сув ҳавзаларида балиқнинг 37 тури учрайди. Амфибисларнинг 2 тури (ксл бақаси, сшил қурбақа), судралиб юрувчиларнинг 40 тури (дашт агамаси, қум юмалоқбоши, қулоқли юмалоқбош калтакесак, счкемар, қум бсғма илони, сувилон, сқилон, кслбор илон, капчабош, чархилон, чипорилон ва б.), қушларнинг 300 дан ортиқ тури, сут смизувчиларнинг қарийб 50 тури (юмронқозиқ, қумсичқон, қумқуён, ксрсичқон, қум мушуги, тулки, ва б.), ҳашаротларнинг 300 га сқин тури учрайди. Б. в.да Бухоро «Жайран» скологик маркази, Варданзе давлат табиат ёдгорлиги, Денгизксл, Қорақир буюртма қсриқхоналари мавжуд. Бухоро воҳасининг чслга туташ ерларини қум босишдан сақлаш учун Агросрмон мелиораяисси тадбирлари стказилади.
-
Аҳолиси, асосан, сзбеклар; шунингдек, тожик, қозоқ, татар, сҳудий, рус, қорақалпоқ ва б. миллат вакиллари ҳам сшайди. 1 км2га 35 киши тсғри келади. Воҳаларда аҳоли анча зич (1 км2га 100— 300 киши). Чсл сйловларида 1 км2га 12—25 киши, қумли сйловларда 1—3 киши тсғри келади. Шаҳарликлар 448 минг киши, қишлоқ аҳолиси 995 минг киши (2001). Ғиждувон, Вобкент, Шофиркон туманларида аҳоли зичроқ.
Хсжалиги. Б. в. иқтисодиётида саноат салмоқли срин сгаллайди. 100 дан ортиқ саноат корхонаси мавжуд. Газли газнефть р-ни газ ёқилғисини етказиб бермоқда. 1964—65 й.ларда ишга туширилган Бухоро—Тошкент—Бишкек—Олма-ота газ йсли Ўзбекистондаги, шунингдек қсшни мамлакатлардаги истеъмолчиларга газ етказиб беришга хизмат қилади. 1997 й. Қоровулбозорда қуриб ишга туширилган нефтни қайта ишлаш з-ди республиканинг нефть маҳсулотларига бслган сҳтиёжини қондиришга хизмат қилмоқяа (қ. Бухоро нефтни қайта ишлаш заводи).
Саноати. Б. в.да озиқ-овқат саноати бир неча сн йиллардан буён мавжуд. Бухоро гсшт к-ти, сутни қайта ишлаш к-ти, нон з-ди, Бухоро, Когон, Қораксл ун к-тлари, «Бухороёг» очиқ турдаги акяисдорлик жамисти, Бухоро, Ғиждувон мевасабзавот консерва з-длари, Бухоро вино заводи, Бухоро ва Ғиждувон пиво ва схна ичимликлар и. ч. корхоналари ишлаб турибди. Ўзбекистон мустақилликка сришгандан сснг, озиқ-овқат саноатида ташкилий ва иқтисодий ислоҳотлар амалга оширилди. Корхоналар илғор технологис б-н жиҳозланди. Янги қадоқлаш линислари, Бухоро, Ғиждувон, Қораксл, Вобкент ш.ларида Германис технологиссига асосланган нон яехлари ишга туширилди. «Бухоротекс» акяисдорлик жамистининг филиаллари Ғиждувон, Вобкент, Қораксл ва Олотда ишлаб турибди. Бухоро пиллакашлик фкаси ва унинг филиалларида пилла қайта ишланмоқда. Бухоро трикотаж кийимлар фкасида сркаклар, аёллар ва болаларнинг устки ва ички кийимлари ишлаб чиқарилади. Бухоро тикувчилик фкаси, Бухоро ва Ғиждувон пойабзал фкаси, Шофирконда Туркис б-н ҳамкорликда қурилган «Варданзи» тикувчилик қсшма корхонаси, «Қораксл» акяисдорлик жамисти қошида Греяис б-н ҳамкорликда «Омега—Ситора» қсшма корхонаси ишга туширилди. Маҳаллий саноат корхоналаридан Бухоро «Зардсз» акяисдорлик жамисти, Ғиждувон кулолчилик яехи, Ғиждувон ва Шофиркондаги гилам тсқиш фкалари, Когон пахта титиш фкаси, А омитан тсқимачилик фкаси, тикувчилик, бадиий каштачилик, мисгарлик, заргарлик, косибчилик ва 20 дан ортиқ ғишт з-длари ишлаб турибди. Лахта тайёрлаш пунктлари, қуритиш, тозалаш яехлари, пахта тозалаш з-длари бор. Лахта толаси снги ускуна ва технологислар асосида жаҳон андозаларига мувофиқ ишлаб чиқарилмоқда.
Бухоро уйсозлик к-ти, Когон оҳак з-ди, Қуйимозор ва Когон йиғма темирбетон буюмлари з-длари, Италис б-н ҳамкорликда қурилган кошинлар ишлаб чиқариладиган «Минокор» з-ди, Бухоро темирбетон з-ди бор. Газавтоматика и. ч. бирлашмасида қурилиш материаллари ишлаб чиқарилади.
-
Қишлоқ хсжалиги. Б. в. иктисодиётининг асосини қ. х. (пахтачилик, ғаллачилик, мевачилик, полизчилик, сабзавотчилик, боғдорчилик, чорвачилик) ташкил стади. Вилост деҳқончилигида суғориладиган ерлар (томорқа ерлар б-н бирга) 273,7 минг га, партов ерлар 14,2 минг га, чсл сйловлари 2764,6 минг га. Лахта 129 минг га, маккажсхори 857 га, донли скинлар 81,2 минг га, шоли 200 га, помидор.2741 га, сабзавотполиз скинлари 9,3 минг га, лавлаги 116 га, картошка 2967 га, емхашак скинлари 15,9 минг га, шу жумладан беда 7,1 минг га. Боғлар 18,2 минг га, тутзорлар 5,9 минг га. Б. в. да 236 ширкат уюшмаси ва жамоа хсжалиги, 4162 фермер хсжалиги, 41 хсжаликлараро корхона, 5 паррандачилик фкаси мавжуд (2001), Чорвачилик Б. в.нинг ривожланган тармоғи бслиб, қорамолчилик, қсйчилик, счкичилик, йилқичилик, тусчилик ва паррандачилик ривожланган. Айниқса, Бухоро қораксллари машҳур.
Б. в.нинг барча тизимдаги хсжаликларида 428 минг қорамол, шундан 184,7 минг сигир, 750 минг қсй, 64 минг счки, 3 минг йилқи, 2,8 минг тус, 771 минг парранда мавжуд (2001). Вилостда ипак қурти ҳам боқилади. 10 та срмончилик хсжалиги бслиб, асосий ссимликлари саксовул, черкез, қандим. Қораксл срмон хсжалигида сса доривор ссимликлар ҳам етиштирилади.
Транспорти. Б.в.дан магистрал т.й. стган. Анг катта т. й. станяисси — Когон. Вилост аҳамистидаги автомобиль йслларининг умумий уз. 9820 км, шу жумладан қаттиқ қопламали йсллар 4655 км (2000). Асосий автомобиль йсллари: Бухоро—Тошкент, Бухоро— Урганч—Аукус, Бухоро—Туркманобод (Чоржсй) ва Бухоро—Термиз йсналишлари. Асропорт бор.
Маданий-маориф, соғлиқни сақлаш ва спорт. 2000/01 сқув йилида вилостда 528 умумий таълим мактаби бслиб, 325,2 минг сқувчи, 25 гимназисда 5700 сқувчи таълим олди. 19982001 й.ларда 14 касбҳунар коллежи ва 5 академик лияей қуриб топширилди. 14 касбҳунар коллежида 2400 сқувчи сқийди. 2001—2003 й.ларда вилостдаги мавжуд 10 техникум ва 24 ҳунартехника билим юртлари касбҳунар коллежлари ва академик лияейларга айлантирилади (ЎзА Вазирлар Маҳкамасининг 2001 й. 12 июнь қарори). Вилостда 3 олий сқув юрти бор: Бухоро университетс‹, Бухоро озиқ-овқат ва енгил саноат технологисм институтс‹, Бухоро тиббиёт институти. Уларда 9800 талаба таълим олади (2001). Бухоро ш.да Ўзбекистон пахтачилик и.т. ин-тининг Бухоро филиали (1928—94 й.ларда Бухоро пахтачилик тажриба ст-сси) фаолист ксрсатмоқда.
Вилостда Бухоро давлат меъморий-бадиий музейқсриқхонаси (унинг 6 филиали бор), 450 оммавий кутубхона, 148 клуб, 210 маданист уйи, 7 маданист ва истироҳат боғи, 15 бадиий ҳаваскорлик жамоалари бор. Бухоро ш.даги Абу Али ибн Сино номидаги вилост кутубхонаси (1921) республикадаги нуфузли кутубхоналардан саналиб, унда ноёб қслёзмалар мавжуд.
Б.в.да 2 та театр бор. Садриддин Айний номидаги мусиқали драма ва комедис театри тснғич узбек профессионал театрлардан бири. 1921 й. хаваскорлар гуруҳи асосида ташкил қилинган (қ. Бухоро театри). Бухоро вилост қсғирчоқ театри 1982 й. ташкил қилинган (қ. Бухоро вилост қсғирчоқ театри).
Б.в.дан Олим Хсжаев, Ҳикмат Латипов, Саъдихон Табибуллаев, Лутфулла Аазруллаев, Аазокат Аеъматова, Аминжон Акобиров, А аззоқ Хамроев каби йирик санъаткорлар; Домла Ҳалим Ибодов, Ота Жалол Аосиров, Ота Ғиёс Абдуғаниев, Левина Ҳофиз, Саттор Ярашев, Ўлмас А асулов, Мухтор Ашрафий, Мутал Бурҳонов, Мустафо Бафоев сингари халқ ҳофизлари ва композиторлари. Марсм Аяубова, Теша Мсминов, Бахтиёр Ихтиёров, Аҳмаджон Шукуров сингари халқ артистлари етишиб чиққан.
Соғлиқни сақлаш. Вилостда 6700 сринли касалхонада 4343 врач ва 16100 срта тиббий ходим ишлаб турибди. 22 аёллар консультаяисси, 281 қишлоқ врачлик пункти, 68 фельдшеракушерлик пункти, 28 қишлоқ участка касалхонаси бор. 17 поликлиникада жарроҳлик марказлари, 9 амбулаторисда ихтисослаштирилган даволаш марказлари ташкил стилган. Вилостда 3 санаторий, жумладан Ситораи Мохи Хоса санаторийси мавжуд. Бухоро ш.дан 25 км нарида Тсдаксл дам олиш маскани жойлашган. 2001 й.гача сз касби бсйича хусусий иш фаолисти юритиш учун вилостда 150 мутахассисга лияензис берилди.
-
Спорт. Б.в.спортчилариспортнинг ксплаб турлари бсйича турли даражадаги мусобақаларда иштирок стмоқда (кураш, чим устида хоккей, волейбол, футбол, теннис, бокс ва б.). Б.в.да шаклланган ва сз тарихий илдизига сга бухороча кураш бугунги кунда сзбекча кураш сифатида жаҳон спорт оламида сзига хос срин с галл ад и. Бухородан самбо бсйича жаҳон ва Европа чемпиони Собир Қурбонов, 2 марта жаҳон чемпиони Шуҳрат Хсжаев, жаҳон чемпионлари Шуҳрат Очилов, Ботир Турдиев, А а уф Болтаев, Ботир Хужаев, кураш бсйича 1-жаҳон чемпионлари Акобир Қурбонов, Камол My родов, 1Осиё чемпиони Фарҳод Тураев, Шуҳрат Саъдиев (юнонрум кураши), Ааримон Отаев (бокс) каби машҳур спортчилар етишиб чиққан. «Ситора» аёллар жамоаси чим устида хоккей бсйича Осиё чемпионлари кубоги соҳибидир (2000). Ўзбекистон мустақилликка сришгач, спорт турлари Бухоро ш. ва вилостда оммалашди. Замонавий спорт иншоотларидан «Бухоро» футбол клубининг 25000 томошабинга мслжалланган «Бухоро» стадиони, «Семурғ» сув ҳавзаси, «Олимпис» спорт мажмуи, турли даражадаги халқаро мусобақалар стказиладиган «Хумо» теннис корти мавжуд. Б.в.да 44 болалар ва ссмирлар спорт мактабида 27 мингдан зиёд сқувчи таълим олади (2001).
Адабиёти. Бухоро қадимдан шоир ва уламолар тспланган снг йирик шаҳарлардан биридир. Унга «Қуббат улислом», «Бухоройи тариф» унвонлари берилган. Бухорода «малик улкалом» Абу Абдуллоҳ Жаъфар А удакий сшаб, ижод қилди. Ааршахийштт «Бухоро тарихи» асарида гсзал шеърий парчалар мавжуд. Балъамий Табарийнинг «Таърих...» асарини Бухорода форс тилида қайтадан ёзган. Ибн Сино буюк қомусий олим бслиш б-н бирга араб ва форстожик тилларида шсърий асарлар ёзган. Бухоролик Дақиқий Абу Мансур Муҳаммад Фирдавсийнинг устози бслиб, «Шоҳнома» достонини дастлаб у ёза бошлаган. Абу Мансур Саолибий «Йатимат уд-даҳр» тазкирасида 10-а.да пойтахт Бухорода сшаб араб тилида ижод қилган 25 шоир ҳақида қимматли маълумотлар келтиради. Унинг ёзишича, «Бухоро Сомонийлар ҳукмронлиги даврида шоншуҳрат макони, салтанат каъбаси ва замонасининг илғор кишилари жамланган, ер юзи адибларининг юлдузлари порлаган ва сз даврининг фозил кишилари йиғилган жой сди». Авфий Бухорий адиб, таржимон ва тазкиранавис олим сди. У Турон адабиётида тазкиранавислик жанрига асос солган. Шарофиддин Бухорий (13—14-а.лар) машҳур «Чор китоб»ни тузган шофирконлик улуғ мутасаввуф шоирдир.
Темурийлар сулоласи даврида Бухорода Аосир Бухорий, Исмат Бухорий (1365—1426), Бурундуқ Бухорий, Тоҳир Бухорий, Хаёлий Бухорий, Сайфий Бухорий (15-а.) каби шоирлар сшаб, девон тузишган. Исмат Бухорий узбек, форс ва араб тилларида шеър ёзиш анъанасини Бухорода бошлаб берди. «Иброҳим Адҳам» достонини сзбекчада битди. У темурий шаҳзода Халил Султоннинг мураббийси сди. Муҳаммад Солиҳ Муҳаммад Шайбонийхонта бағишланган сзбекча «Шайбонийнома» достонини езди. Шайбонийлар сулоласининг вакиллари бслган Бухоро хонлари Муҳаммад Шайбонийхон «Шайбоний», Убайдуллахон ибн Маҳмуд Султон «Убайдий», Абдул лахон II «Хон» та халлуслари б-н шеър ва достонлар ёзишди, девон тузишди. Хусусан, Убайдуллахоннинг ижоди сермаҳсул бслиб, у узбек, форс, араб тилларида лирик ғазаллар, маснавий йслида ссфиёна мазмун б-н суғорилган рисолалар ёзган.
Ҳасанхсжа Аисорий «Музаккири аҳбоб» тазкирасида 16-а.да фақат Бухоронинг сзида сшаб, ижод қилган 110 нафар шоир ва тарихчиларнинг номларини келтиради. Улар орасида Мавлоно Абдураҳмон Мушфиқий, Мавлоно Мажлисий, Фазлуллоҳ ибн А сзбеҳон Исфаҳоний («Меҳмонномайи Бухоро» тарихий асари ва сзбекча шеърлари бор), Мавлоно Аахлий (1549—1636; у Ҳофиз Таниш Бухорий бслиб, «Абдулланома» — «Шарафномаи шоҳий» тарихий асарининг муаллифидир), Мавлоно Хожа Муҳаммад Садр (Афзалий), Мавлоно Фоний, Мавлоно Қабулий Бухорий, Девона Ҳусомий (Ҳусомий Қоракслий; 1442—1505), Сайд Лодшоҳхсжа бин Абдулваҳҳобхсжа (Хожа), Мавлоно Касирий, Мавлоно Афсарий, Сайфий Арузий, Саққо Бухорий каби машҳур шоирлар бор.
Турди Фароғий, Бухорий Аахлий, Шавкат Бухорий (17-а.), Мулҳам Бухорий, Ворас, Саидкамол Фитрат (17—18-а.лар), Имло Бухорий, Абдуллатиф Киром Бухорий (18-а.) аштархонийлар давридаги снг таниқли шоирлар сди. Б.в.да машҳур шоир Сайидо Аасафий (17-а.) сшаб ижод қилди. Йирик файласуф олим Муҳаммад Шариф Бухорий (вафоти 1697) «Фавоиди Ҳоқониййа» (1643), Муҳаммад Юсуф Мунший «Тарихи Муқимхоний», Мир Муҳаммад Амир Бухорий «Убайдулланома», Муҳаммад Амин ибн Муҳаммад Замон Бухорий «Муҳит аттаворих» тарихий асарларини ёзишди. Мир Муҳаммад Амин Бухорий Субхонқулихон (ҳукмронлиги 1681 — 1702) ва Убайдуллахон II ибн Субхонқулихон (ҳукмронлиги 1702— 1711) саройида бош муншийлик лавозимида хизмат қилди. Бухоро хони Субхонқулихон «Аишоний» тахаллуси б-н шеърлар езди. Муҳаммад Вафойи Карминагий (1685—1769) «Туҳфат улХоний» («Хон туҳфаси») китобининг муаллифидир. Шоир, тарихчи ва мунажжим Абдураҳмон Толеъ (18-а.) «Тарихи Абулфайзхон» асарини сратди. Муҳаммад Шариф Бухоро амирлиги тарихига оид «Тож уттаворих» (1800) асарини езди.
Бухорода манғитлар сулоласи даврида Мирзо Содиқ Мунший, Мирзо Ато, Муҳаммад Аишотий, Мужрим Обид, Ссфихсжа Ссфий, Бебок, Возеҳ, Савдо (1824—73), Музтариб, Исо Махдум Бухорий (1827—88), Муҳаммад Сиддиқ Ҳайрат (1876—1902), Абдураҳмон Тамкин (1851—1915), Мирзо Ҳайит Саҳбо, Аҳмад Дониш, Яъқуб ибн Дониёл Бухорий (17711831), Мулла Ибодулла ва Мулла Муҳаммад Шариф (18— 19-а.лар), Муҳаммад Олим Бухорий (19-а.), Мирзо Абдулазим Сомий Бсстоний каби шоир ва тарихчилар ижод қилишган. Садр Зиё — Шарифжон Махдум (1867—1932), Мирзо Сирожиддин Ҳаким (18771912), Мулла Икром (Икромча домла) ҳам уларнинг муносиб издошлари сди. Бухоролик Афзали Лирмастий (вафоти 1915) «Афзал уттазкор» (1904) тазкирасида 19-а. охири — 20-а. бошида Бухорода сшаб стган 135 ижодкор ҳақида маълумот беради.
Жадид адабиётининг тамал тошини қсйганлар сафида бухоролик Абдурауф Фитрат ва Садриддин Айний бор. Абдулвоҳид Бурҳонов «Мунзим» тахаллуси б-н шеърлар ёзган.
20-а.да Бухорода сзига хос адабий муҳит шаклланди. Султон Жсра (1910— 43), Муҳаммаджон А аҳимий (1901—67), Жалол Икромий, Тошпслат Ҳамид (1927—84), Саъдулла Кароматов, Аеьмат Аминов, Жамол Камол, Омон Мухтор, Ойдин Ҳожиева, Тошпслат Аҳмад каби шоир ва адиблар шсролар режими даврида хам бадиий жиҳатдан пишиқасарларсратшдди. Бугунги сзбек адабиётининг тараққиётида Гулчеҳра Жсраева, Усмон Қсчқор, Садриддин Салимов, Тилак Жсра, Аортсхта Қилич, Сафар Барноев, Юсуф Жумаев, Ҳалима Аҳмедова, Аҳад Ҳасан, Вафо Файзулло, Сулаймон А аҳмон, Чоршаъм А сзи каби шоир ва ёзувчиларнинг сзига хос ҳиссаси бор. Мустақиллик даврида бухоролик ижодкорлар сз салафларининг анъаналарига содиқ қолган ҳолда сзбек, тожик, рус тилларида самарали ижод қилишмоқда.
Б.в.да Ўзбекистон ижодий уюшмалари (ёзувчилар, рассомлар, меъморлар, журналистлар ва б.) нинг вилост шсъбалари фаолист ксрсатмоқда.
-
Матбуоти, радио-сшиттириши ва телевидениеси. Б.в.да 2 вилост газ. («Бухоронома», «Бухарский вестник»), 11 туман газ., 2 шаҳар газ. чиқади. Вилостда, шунингдек 9 тармоқ газ. нашр стилади.
Б.в.да дастлабки радио сшиттиришлари 1922 й.дан бошлаган. Ўша даврдан радио ижтимоийсиёсий ҳаётга дойр мазмунли сшиттиришлари б-н сътибор қозонмоқда. Б.в. радиоси ойига 30 соатлик ҳажмда сшиттиришлар беради (2001).
1924 й.да Туркистондаги дастлабки кино ташкилоти Бухорода тузилди (қ. «Бухкино»). 1993 йлан Б.в. телевидениеси фаолист ксрсатмоқда. Студис учун махсус бино курилган. Бир ойлик ксрсатувлар вақги 30 соатдан ортади. Бухорода «Истиклол» хусусий телевидениеси ташкил зтилган (1995). Б.в. Ғиждувон шла «Арк» хусусий телевидениеси ҳам бор.
Меъморий ёдгорликлари. Б.в. кддимий давр, илк ва срта асрларда қурилган меъморий ёдгорликларга жуда бой. Ҳоз. вақтда Бухоро давлат меъморийбадиий музейқсрикхонаси ҳисобида 997 тарихий ёдгорликлар мавжуд. Турондаги снг қад. ёдгорликлардан бири саналган Бухоро ҳукмдорларининг қароргоҳи — Бухоро арки (мил. ав. 1-а.) бугунги кунгача сақланган.
Шаҳар ёнидаги Фатҳободда Сайфиддин Боҳарзий макбараси (13-а.), Баёнкулихон макбараси (14-а.), Бухоро туманидаги Сумитон қишлоғида Чорбакр ансамбли (16-а.), Ҳазрат бобо масжиди (18-а.), амирнинг ёзги қароргоҳи — Ситораи Моҳи Хоса саройи (19—20-а.лар), Вобкент туманида Вобкент минораси (12-а.), Чашмаи Айюб ҳазираси (1208), Хожа Маҳмуд Анжир Фағнавий мақбараси (13-а.), Абдураҳмон Вали мақбараси (14-а.), Вобкент ҳаммоми (16—17-а.лар), Тошмасжид (16—17-а.лар), Ссфидеҳқон хонақоси (17—18-а.лар), Жондор туманида Варахша ш. харобалари (7-а.), Маҳмуд Торобий даҳмаси (13-а.), Қизбиби мажмуаси (15-а.), Когон туманидаги Қасри Орифонда Ҳазрат Баҳоуддин мажмуаси, Абдулазизхон ҳонақоси ва Даҳмаи Шоҳон (14—16-а.лар), Ҳазрат Мир Кулол мақбараси (14-а.), Когон ш.да Темирйслчилар (собиқ Амир) саройи (19—20-а.лар), Лешку туманида Хсжам Банди Кушод ва Хсжам Сайд Лслат мақбаралари (18—19-а.лар), А омитан туманида Хожа Али А ометаний — Хожаи Азизон ва Хожа Муҳаммад Бобойи Самосий мақбаралари (14-а.), Мулла Мир Ҳаким хонақоси, Шофиркон туманида Вардонзе ш. ёдгорлиги (6—7-а.лар), Ҳазор Hyp дахмаси (8-а.), Хожа Ориф А евгарий — Моҳитобон мақбараси (13-а.), Қоровулбозор туманида Бсзачи ва Қоровулбозор сардобалари (17-а.), Қораксл туманида Лойкенд ш. харобалари (8-а.). Шобурхон ота мақбараси ва масжиди, Ғиждувон туманида Ҳазрат Абдухолиқ Ғиждувоний — Хожаи Жаҳон (12-а.) масжиди ва мақбараси, Улуғбек мадрасаси (15-а.), Тошмасжид ва Деҳқонбобо хонақоси (15—16-а.лар), Хожа Соктаре масжиди (17-а.), Чорсу масжиди (18— 19-а.лар) каби ноёб меъморий обидалар сақланган. Шунингдек, Бухоро воҳасида А аботи Малик карвонсаройи ва Малик сардобаси (11-а.), Кармана ш.ида Мирсаид Баҳром мақбараси (10—11-а.лар), Қосим шайх хонақоси (16-а.) мавжуд.
Бу тарихий ёдгорликларда Шарқ меъморлик анъаналари сзаро уйғунлашиб кетган. Ўзбек халқи томонидан икки минг йил мобайнида бунёд қилинган бу обидалар аждодларимизнинг бой истеъдоди ва бадиий маҳоратидан, катта сратувчилик кудратидан далолат беради.
Ад.: Бухоро Шарқ дурдонаси (узбек, франяуз, инглиз, рус тилларида), Т., 1997; Инсонистнинг илмий ва маданий мероси — учинчи минг йилликка (1997 й. 18—20 окт. Бухоро—Хива), Т., 1997; Мозийдан таралган зиё. Имом алБухорий (узбек, араб, рус тилларида), Т., 1998; Бухорийлар бсстони, Т., 1998; Муҳаммад Юсуф Мунший, Мукимханскас историс, Т., 1956; Чехович О.Д., Бухарские документс‹ XIV вв., Т., 1965; Абу Мансур асСаолибий, Йатимат аддаҳр, Т., 1976; Махмуд ибн Вали, Море тайн, Т., 1977; Ҳасанхожа Аисорий, Музаккири аҳбоб, Т., 1993; Бухоро: тарих саҳифалари, Бухоро, 1998; Ўзбекистоннинг снги тарихи, 2китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида, Т., 2000; Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамист тараққиёти, 1қисм, Т., 2000.
Исроил Аазаров, Қаҳрамон А ажабов.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
БУХОА О ДАВЛАТ МҒА¬МОА ИЙ-БАДИИЙ МУЗЕЙ ҚЎА ИҚХОААСИ — Бухоро ш.даги музейқсриқхона; Бухоронинг қад. тарихини, унинг моддий ва маънавий бойликларини, авлоддан авлодга стиб келаётган сзига хос анъаналарини сақлаш, срганиш ва тарғиб қилиш б-н шуғулланувчи муассаса. 1922 й.да Бухоро давлат музейи сифатида ташкил топган. Кейинчалик турли номлар б-н аталган: Бухоро вилост слкашунослик музейи (1940—45; 1969—83), Бухоро тарихий слкашунослик музей и (1945—69), Бухоро тарихиймеъморий музейи (1983—84), 1985 й.дан музейқсрикхона, 1988 й.дан ҳоз. номда.
Музейқсриқхона жамғармаси 63 мингдан ортиқ. Умумий майд. 8320 кв. м. Унинг 6 та филиали бор: Вилост слкашунослик музейи (Аркда), халқ амалий безак санъати музейи (Ситораи Моҳи Хосада), Камолиддин Беҳзод номидаги санъат музейи (собиқ Азов банки биносида), Файзулла Хсжаев уймузейи (19-а.даги тарихий бинода), Абу Али ибн Сино мемориал музейи (Лешку туманидаги Афшона қишлоғида), А омитан слкашунослик музейи (А омитан ш.да).
Музейқсриқхонанинг 94 залида 28 та мустақил скспозияис Бухоронинг ривожланиш босқичларини, жаҳон яивилизаяисси, маънавий маданисти ва диний қадристларига қсшган ҳиссаси ва ҳоз. кунда сришилган муваффақистларидан ҳикос қилади. Археологик тспламлари орасида мил. ав. 4—3-а.лар неолит даврига оид пичоқсимон тош бслаклари (Дарвозаи Қир манзилгоҳи), жез даври маданистига доир материаллар (Замонбобо маданисти), сак қабилаларининг қабрларидан топилган буюмлар, фаснсдан ишланган ҳайкалчалар (арслон ва тошбақа), буюмлар (саклар қозони, исирикдон ва б.), шунингдек мил. ав. 5-а.дан мил. 16-а.гача дахлдор манзилгох/iap ва шаҳристонлардан қазиб олинган қадаҳ, коса ва ксзалар, заргарлик буюмлари, сускдан ишланган игна, тсғноғич ва б. буюмлар бор. Аумизматика тсплами ҳам бой: юнонбактрис тангалари (мил. ав. 3—2-а.лар), кушон тангалари (1—3-а.лар), сосонийлар тангалари (5-а.), бухорхудотлар тангалари (7—8-а.лар), сомонийлар (9— 10-а.лар), қорахонийлар (12-а.), темурийлар (14—15-а.лар), шайбонийлар (16-а.), аштархонийлар (17-а.), манғитлар сулоласи даври (18—20-а. боши) га оид олтин тангалардан иборат. Бухоро кашталари, ссзаналари ва зардсзлик буюмлари, Ғиждувон кулолчилиги (10—20-а.лар), ёғоч сймакорлиги буюмлари (14—20-а.лар), 16—20-а.ларга оид хитой ва спон чинниларидан иборат тспламлар, ноёб китоб ва қслёзмалар (1391—92 йларга доир «Зикр.асар аннаби») срами, 1930—2000 й.ларда ишланган тасвирий санъат асарлари, слка тарихига оид 100 мингдан ортиқ скспонатлар сақланади.
А оберт Альмеев.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
БУХОА О БОСҚИАИ, Бухоро операяисси — қизил армиснинг Бухоро хонлигинтл тугатиш ва унинг ҳудудида шсролар ҳокимистини барпо стиш мақсадида уюштирган босқини (1920 й. 28 авг.— 2 сент.). Большевиклар халқаро ҳуқуқ нормаларини қспол равишда бузиб, 1920 й. фев.да Хива хонлигини босиб олганларидан сснг Бухоро амирлиги сари юзландилар. 1920 й. май ойи бошларида Москвага келган Турккомиссис аъзолари Ш. Алиава ва Я. А удзутак А СФСА ташқи ишлар вазири Г. В. Чичеринга «Турккомиссис сртагаёқ Бухоро амирлигининг мустақиллигини бекор қилиш тсғрисида қарор чиқаради» деган баёнотини топширди. 1920 й. 22 майда А КЛ(б) МК бюроси Бухорога ҳужум қилиш тсғрисидаги Турккомиссис аъзоларининг ушбу фикрини маъқуллади. Туркистон қсшинларининг қсмондони М. В. Фрунзе Бухоро амирлигига қарши ҳарбий ҳаракатларни тезлаштиришни ссраб 1920 й. 31 июлда В. И. Ленинга телеграмма жснатган. А СФСА қуролли кучлари бош қсмондони С. С. Каменев бу телеграммага «Қулай фурсатда бошлашга рухсат берилади» деб қисқа жавоб юборган. 1920 й. 12 авг.да М. Фрунзе амирликни тугатиш мақсадида Самарқанд-Бухоро гуруҳи(фронти)ни тузиш ҳақида буйруқ берган. Шу тариқа амирлик чегараларига 7 минг пиёда, 2,5 минг отлиқ аскар, 5 оғир тсп, 35 енгил тсп, 206 замбарак, 5 бронеавтомобиль, 5 бронепоезд ва 11 асроплан шай ҳолатга келтириб қсйилган. Амир Олимхон ихтиёрида 15 минг сарбоз, 55 сски тсп ва 12 пулемёт бор сди, холос. Ҳарбий кучлар нисбатига ксра Туркистон фронти замонавий қуролларга сга сди. 16—18 авг.да Чоржсйда Бухоро коммунистларининг 4съезди бслиб, у амирга қарши қсзғолон кстариш тсғрисида қарор қабул қилган. Большевикларнинг маккорона режалари амалга оша бошлаган. Тарихда «слпи қсзғолон» деб аталган ҳаракат 1920 й. 23 авг.да Бешим Сардор бошчилигидаги ёлланма туркман отлиқларининг Чоржсй сқинидаги Сақор бозорни ишғол қилиши б-н бошланди. Бешим Сардор ва Чоржсй коммунистлари дарҳол Аски Чоржсйни ишғол қилганлар, юздан ортиқ амалдорлар қамоққа олинган. Чоржсй беклиги хазинаси қслга киритилиб, бу бойликлар дарҳол Чоржсй ревкоми ва снги ҳукумат қслига утган. Илгаридан келишувга ксра шу куни Чоржсй ревкоми «Бутун Бухоро халқи номидан» Туркистон фронтига ёрдам ссраб мурожаат қилган, ваҳоланки Бухоро халқи съезд қароридан ҳам, Бешим Сардор исёнидан ҳам бехабар сди. Бухоро тақдири қизил қсшин ихтиёрига топширилганди. М. Фрунзе «ёрдам» тсгрисидаги мурожаатни олгач, қсшинларини 4 та зарбдор гуруҳ (Самарқанд, Каттақсрғон, Чоржсй ва Когон)га бслган. Самарқанд гуруҳи 29—30 авг. да Шаҳрисабз — Китоб йсналиши бсйлаб ҳаракат қилиб Қарши ва Ғузорни сгаллаши, Каттақсрғон гуруҳи сса шу кунлари Хатирчи, Зиёвуддин ва Карманани олиши, Чоржсй гуруҳи бслса сски Чоржсйни сгаллаб, Амударёнинг Афғонистон б-н чегараларини назорат қилиши, Фороб ва Қоракслни сгаллаб, қсшимча буйруқни кутиб туриши лозим сди. Асосий вазифа Когон гуруҳи зиммасига юкланди. У сски Бухорони сгаллаши, Олимхонни асир олиши ва Аркдаги хазинани сгаллаши керак сди. 1920 й. 29 авг.дан бошлаб сски Бухоро ҳам ҳаводан, ҳам ердан қаттиқ бомбардимон қилинган. Бухоронинг Қарши дарвозасигача келган т. й.да турган бронепоезд ва Самарқанд, Шайх Жалол, Аамозгоҳ дарвозалари сқинида жойлаштирилган тсплардан 1—2 сент. кунлари шаҳарга 12 минг снарсд ташланган. 11 та ас'роплан сса шаҳар устида 3 кун бомба ёғдирган. Бир неча млн. дона патрон сарфланган. Шаҳар ҳатто кимёвий снарсдлардан сққа тутилган. Шаҳарнинг Қарши ва Самарқанд дарвозалари тагига 800 кг дан ортиқ порох ксмилиб портлатилган. Қулаб тушган дарвозалардан кизиллар шаҳарга бостириб кирганлар. Ксча жанглари бошланиб кетган. Амир Олимхон шаҳар обидалари ва аҳолини омон сақлаш мақсадида шаҳарни ташлаб чиқиб кетган. Шсро асропланлари уни қидириб топиш баҳонасида шаҳар атрофидаги қишлоқларни, тарихий обидалардан Ситораи Моҳи Хосанк бомбардимон килишган. 2 сент.да қизиллар Аркни сгаллаб унинг устига сзларининг байроқларини тикканлар. Шафқатсиз сқ ёмғири ва бомбардимон натижасида шаҳар обидаларининг 1/5 қисми вайрон стилиб, минглаб бегуноҳ одамлар нобуд бслган. Ўша давр воқеаларининг бевосита шоҳиди бслган маҳаллий тарихчи Муҳаммад Али Балжувоний сзининг «Тарихи Аофеий» («Фойдали тарих») асарида қизил аскарлар томонидан қилинган Б.б. оқибатларини қуйидагича тасвирлайди: «Бухорони босиб олиш натижасида 34 гузар, 3 мингдан ортиқ дскон, 20 та сарой, 29 та масжид ёниб хароб бслди. Минораи калонга ҳам зарар етиб, Олимхон ва Мир Араб мадрасалари ёниб кетди... Ҳазрати Имом дарвозасидан Гузари Аазаргача, Кофиробод, Ўғлон дарвозаси, Масжиди калон, Зиндондан Тсқумдсзий ҳаммомигача, минора остидан то Ссзангарон даҳаси, Гул бозор, Латтафурушлар растаси, А егистондан то Лули ошиқоннинг бошигача батамом ёниб кетди. Қарши дарвозаси ҳам ёниб кетди... Шаҳарда 3 мингга сқин ҳовли ёниб кул бслди. Бухоро ш. қарийб 20 кун ёнганди. Бухоронинг шу даражада хароб бслганини ҳеч бир тарих ксрмаган сди». Бухороликлар бу кунларни «кичик қиёмат» деб айтишган. Шаҳарга кирган қизиллар Аркдаги амир хазинасини, Бухоро қозикалони, қушбеги ва б. амалдорларининг бойлигини мусодара қилганлар. Аскарлар ва қсшин раҳбарлари катта бойлик орттирганлар. Туркистон инқилобийҳарбий бюро «учлиги»нинг аъзоси А. Машиякийнинг 1920 й. сент.да Ленинга ёзган маълумотномасида шаҳар маркази сксон қилинганлиги, А егистон ва Арк ёндирилгани, Арк ертслаларидаги ва омборхоналаридаги бойликлар — олтин, кумуш, бриллиантлар талангани, бунда қизил армис бевосита қатнашгани ҳақида хабар берган. Сент. ойларининг бошида амирлик хазинаси ва б. бойликлар ортилган 2 сшелон юк Тошкент оркали Москвага йсл олди. Қарийб 15 сент.гача давом стган Бухоро таловини гувоҳи бслган Турккомиссис вакили Г. Сафаров сз хотирасида: «Бухорога келган қизил қсшинлар снг аввало талончилик б-н шугулландилар. Улар ҳаммани ва ҳамма нарсани таладилар. Умуман қизиллар Бухорони талаш учун келган сдилар», деб ёзганди. Бухородан сснг қизиллар амирлик таркибидаги 27 бекликни ҳам биринкетин сгаллашган ва бу б-н Бухоро хонлигита барҳам берганлар, унинг ҳудудида Бухоро Халқ Совет А еспубликаси тузилган. Қизил аскар найзалари остида қилич ва ст б-н «Бухоро инқилоби» амалга оширилиб, собиқ ёш бухоролик жадидлардан иборат Бухоро Халқ Аозирлар Шсроси (раиси Файзулла Хсжаев) ташкил топди.
Ад.: Ўзбекистоннинг снги тарихи. 2китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида, Т., 2000; Туркистан в начале XX века: к истории истоков наяиональной независимости, Т., 2000; Ўзбекистон тарихи (19171991), Т., 2000; Бухоро Шарқ дурдонаси (узбек, франяуз, инглиз, рус тилларида), Т., 1997.
Умар А ашидов, Қаҳрамон А ажабов.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
БУХОА О ВИЛОЯТ ҚЎҒИА ЧОҚ ТЕАТА И — болалар театри. 1982 й. Бухоро ш.да ташкил стилган. Ўзбек ва рус гуруҳлари мавжуд. А. Абдуллаев, Г. Файзиева, А. А аҳматова, Ш. Жабборов, Ж. Бақоев, А. Мирғиёсов, О. Сафаров, В. Зубковскас, Е. Вардашева кабилар театрнинг илк ижодкорларидир. Биринчи бош реж. Шомурод Юсупов (1982— 92). Театр ижодкорлари халқ анъанавий қсғирчоқ театри томошаларини ижодий сзлаштирган ҳолда, чет сл қсғирчоқ театрлари санъати ютуқлари б-н сз санъатларини бойитдилар. Анг схши спектакллари: «Чодиржамол», «Дсстлик синови» (Қ. Мажидов), «Бахт ахтарган Ҳасан» (Е. Сперанский), «Сеними бсри, шошмай тур» (А. Курлснский, А. Хаит), «Карвонсарой» (Ш. Юсупов), «Миттимитон» (М. Халил), «Миёв исмли мушукча» (Агуен Динь Тхи), «Оби ҳаёт» (Г. Алиева), «Анг кичик Гном» (В. Седухин) ва б. Бош реж.— Галина Алиева (1998 й.дан).
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
БУХОА О ИЛМИЙ ЖАМИЯТИ — БХСА да ташкил стилган жамист (1921). Ўлкадаги қад. обидаларни муҳофаза қилиш, халқ амалий санъатини ривожлантириш, фан тарихига оид қслёзмаларни йиғиш, археологик ашёлар ва халқ оғзаки ижоди намуналарини тсплаб тадқиқ стиш каби ишлар б-н шуғулланган. Олим, ёзувчи ва маърифатпарварлардан Абдурауф Фитрат, Отажон Лайров Сулаймоний, Абдулвоҳид Бурҳонов (Мунзим), Садриддин Айний, Салимбек Салимий, Шчпифжон Махдум (Садр Зиё), Аҳмаджон Ҳамдий, Мусажон Саиджонов, Йсдяошқори Лслатов, Сиддиқхон (Хашмат) (1885—1910 й.ларда Бухоро амири бслган Амир Абдулаҳаднинг укаси) жамист аъзолари бслишган. Б.и.ж. илмий скспедияислар ташкил стган. Бухородаги 3 шахсий кутубхонада сақданган шарқшунослик, тарих, адабиётга оид қслёзма китобларни тсплаган. Биргина Шарифжон Махдум кутубхонасидан 300 жилдга сқин форстожик ва туркий тиллардаги ноёб қслёзма асарлар рсйхатга олинган. Жамист тсплаган қслёзма асарлар орасида тарихчи Иаршахийннт «Таърихи Бухоро» («Бухоро тарихи»), Аҳмад Донишнинг «Ааводирулвақое» («Аодир воқеалар») асарлари бор. Жамистнинг «Анжумани тарих» бслими «Бухоро арки тарихининг қслёзмаси» китобини тайёрлаган. Б. и. ж. тсплаган материаллар Ўзбекистон ФА Шарқшунослик ин-ти қслёзмалар фондида сақланади.
Шодмон Ҳайитов.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
БУХОА О КУМУШ ТААГАСИ — Бухоро хонлиги (1500—1753) ташкил бслган пайтда Шайбонийхон номи б-н зарб қилинган кумуш тангалар. Шайбонийлар дастлаб тангаларининг оғирлигини 1 мисқол, съни 4,8 г миқяорида зарб қилган бслса, 17-а.га келиб 4,4 г га тушиб қолди. Жонийлар сулоласи хукмронлик қилган (1599—1753) даврдан бошлаб кумуш тангалар аъло сифатли соф кумушдан зарб қилинган. Манғитлар сулоласи (1753—1920) тангаларида Жонийлар тангаларига нисбатан ёзувлар оз бслган. Кумуш тангаларнинг снг томонида танга зарб қилинган шаҳарнинг номи, съни «Ҳимматли Бухоро зарби» ва рақамлар б-н сана ксрсатилган, терс томонида подшонинг номи ва сна сана ксрсатилган. Манғитларда подшо номини тангага бериш йсллари турлича бслган. Биринчи Мангит амири Муҳаммад А аҳимхон сз номидан танга зарб стган. Лекин Шоҳмурод олдин Абдулғозий номи б-н, кейинчалик отаси Дониёлбий номи б-н тангалар чиқарган. Шоҳмурод ва унинг вориси амир Ҳайдар гоҳ буваси, гоҳ отаси, гоҳо отабуваси, кейинчалик сзи номидан ҳам тангалар зарб қилган. Унинг сғлиҲусайн атиги 75 кун ҳукмронлик қилган бслса ҳам сз номи б-н кумуш тангалар зарб қилишга улгурган. Кейинги барча мангит амирлари фақат авлодаждодларининг хотираси учун танга зарб қилганлар. Манғитларнинг кумуш тангалари аъло сифатли соф кумушдан ишланган; уларнинг оғирлиги камайган ва диаметри кичрайган.
Ад.: Ар Аазаров Т., Кочнев Б., Тангалар стмиш даракчилари, Т., 1977.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
БУХОА О ХАЛҚ СОВЕТ А ЕСЛУБЛИКАСИ (БХСА ) (192024) Бухоро амирлигида амирлик тузуми ағдариб ташлангач, юзага келган халқ республикаси. Майд. 182,193 минг км2, ахолией 2,2 млн. кишидан ортиқ, асосан сзбеклар, тожиклар ва туркманлар, қисман қозоқ, қорақалпоқ, татар ва бухоро сҳудийлари сшаган. БХСА Хоразм А еспубликаси, Туркистон АССА ва Афгонистон давлатлари б-н чегарадош бслиб, пойтахти Бухоро ш. бслган.
Шарқдаги йирик давлатлардан бири ҳисобланган Бухоро амирлиги 1868 й.га келиб подшо А оссиссининг срим мустамлакасига айлангандан сснг халқнинг тирикчилиги илгаридан ҳам оғирлашган сди. Амирликдаги халқ қсзғолонлари подшо А оссисси қсшинлари ёрдамида бостириларди. А ус маъмурлари амирликда катта имтиёзларга сга бслган. А оссисдаги демократик жараёнлар, 1908 й. Туркисда бслган ёш шурклар ис‰илоби, хусусан Летрограддаги 1917 й. фев. инқилобидан кейин амирлик ҳудудида жадидчилик ва ундан ссиб чиққан ёш бухороликлар ҳаракати кучайди.
1917 й. 7 апр.да амир Олимхон мамлакатда ислоҳотлар стказиш тсғрисида фармон чиқарди. Лекин амирнинг бу фармони амалда жорий қилинмади. Жадидлар Бухоро ш.да намойиш уюштиргандан сснг (қ. Бухорода 1917 йил апрель намойиши), мамлакатда уларни еппасига таъқиб қилиш бошланди. Окг. тснтаришидан кейин А оссис б-н Бухоро сртасида муносабатлар ёмонлашди. Туркистон ХКС Бухоро давлатига ғанимлик қилиб, амир ҳукуматини куч б-н ағдаришга уринди. Большевиклар шу мақсадда ёш бухоролик жадидларни қсллаб-қувватлашди. 1918 й. март ойида Туркистон слкаси ХКС раиси Ф. Колесов қсмондонлигидаги қизил аскарлар мамлакат пойтахти Бухоро ш.га ҳужум уюштирдилар (қ. Колесов воқеаси). Уларнинг ҳужуми муваффақистсиз тугаган бслса ҳам, Бухородаги сиёсий тузумни сзгартириш учун уриниш тсхтамади. Афсуски, амир Олимхон мамлакат тақдири ҳал қилинаётган ушбу фурсатда мухолифатдаги ёш бухороликлар фиркаси (партисси) арбоблари б-н тил топиша олмади. У мамлакатда конституяион монархис ва демократик тартиботларни срнатмоқчи бслган жадидлар — ёш бухороликларни йсқотиш йслини тутди. Файзулла Хсжаевнинт таъкидлашича, Колесов воқеасидан кейин амир мамлакатда 3000 кишиии қатл қилган. С. Айнийиинт ёзишича, фақат пойтахт — сски Бухоро смас, балки Ғиждувон, Шофиркон, Вобкент, Қораксл, Чоржсй, Хатирчи, Кармана, Қарши, Шаҳрисабз бекликларида ҳам минглаб кишилар жадидликда айбланиб ноҳақ слдирилди. Бухоролик жадидларнинг тирик қолган вакиллари Самарқанд, Тошкент ва Москвага жснаб кетишга мажбур бслишди, ёш бухороликларнинг бир кисми 1918 й. ёзида Тошкентда Бухоро Компартиссини тузишди, Ф. Хсжаев Москвадаги муҳожирлик даврида — 1918 й. окт.да Туркистон республикасининг А СФСА ҳукумати ҳузуридаги мухтор ваколатхонаси қошида ёш бухороликлар партиссининг бслимини ташкил қидди. 1920 й. снвда Тошкентда Ф. Хсжаев бошчилигида инқилобчи ёш бухороликлар партиссининг Туркистон Марказий бюроси ташкил қилинди. Большевиклар ёш бухороликлардан амирлик ҳокимистини ағдаришда фойдаландилар. Улар ҳам тактик мақсадларни ксзлаган ҳолда большевикларга сқинлашишди. 1920 й. 25 авг.да қсмондон М. В. Фрунзе Туркфронт қсшинларига «қсзғолон кстарган Бухоро меҳнаткашларига ёрдам ксрсатиш тсғрисида» буйруқ берди. 1920 й. 2 сентда Туркфронт қсшинлари амирлик ҳокимистини ағдариб ташлади (қ. Бухоро босқини).
1920 й. 14 сент.да бслган Халқ Аозирлар Шсроси, А евком ва БКЛ МКнинг умумий йиғилишида 9 кишидан иборат Бутун Бухоро инқилобий қсмитаси (раиси Абдулқодир Мухитдинов) ва республика ҳукумати — 11 кишидан иборат Халқ Аозирлар Шсроси (раиси Файзулла Хсжаев) тузилди. Бухоро инқилобий қсмитасининг аъзолари қилиб Муинжон Аминов, Олимжон Акчурин, Абдулҳамид Орипов, Собир Юсупов, Ҳожи Ҳасан Иброҳимов, Файзулла Хсжаев, Қулмуҳамедов тайинланди. Мамлакатни бошқариш мақсадида тузилган Бухоро Халқ Аозирлар Шсроси таркиби қуйидагича сди: раис ва хорижийташқи ишлар (нозир — Ф. Хсжаев), маориф (Қори Йслдош Лслатов), ички (дохилис) ишлар (М. Саиджонов), молис (У. Лслатхсжаев), давлат назорати (А. Ҳусаинов), фавқулодда комиссис (раиси — Иброҳимов), адлис (М. Бурҳонов), ҳарбий (Шиҳобуддинов), савдо ва саноат (М. Мансуров) нозирликлари. Бу пайтга келиб инқилобчи ёш бухороликлар фирқаси аъзолари Бухоро Компартисси сафига киришга мажбур бслган сдилар. Ушбу сринда таъкидлаш жоизки, асосан жадидлардан ташкил топган Бухоро ҳукумати сша пайтда маълумотли кишилар йиғилган ҳукуматлардан бири ҳисобланган. Аозирлар Бухоро, Истанбул, Москва ва б. шаҳарларда таълим олишган сди. Бухоро жадидлари сзларининг ислоҳотчилик ғосларини снги ҳукуматдаги фаолистлари давомида амалга оширишга ҳаракат қилдилар.
1920 й. 6—8 окт.да амирнинг ёзги саройи — Ситораи Моҳи Хосада чақирилган Бутун Бухоро халқ вакилларининг lқурултойида Бухоро Халқ Совет А еспубликаси — БХСА тузилганлиги тантанали равишда сълон қилинди. Бу давлат тузуми жиҳатидан халқ демократик ҳокимисти сди. Унинг зиммасига қисқа муддат ичида срта асрчилик анъаналари мерос қолган амир Бухоросини демократик давлатга айлантиришдек тарихий вазифани бажариш тушди. Қурултой давлат ҳокимистининг қонун чиқарувчи олий органи бслган Бухоро инқилобий қсмитаси (Марказий А евком), Бухоро Халқ Аозирлар Шсроси — дастлабки ҳукумат таркибини узилкесил тасдиқлади. Уларнинг ваколат муддати 2қурултойгача узайтирилди. Ушбу қурултойда И. Е. Любимов А СФСА ҳукумати Бухоро А еспубликасининг мустақиллигини тан олганлигини айтишга шошилди. 1920 й. окт.—носб. ойларида БХСА б-н А СФСА сртасида муваққат ҳарбийсиёсий ахдлашув ва шартнома тузилди. 1921 й. 4 мартда ҳар икки давлат сртасида «Иттифоқ шартномаси» имзоланди. Ушбу шартномалар мустақил сиёсат юритишга ҳаракат қилаётган ёш Бухоро давлати арбоблари фаолистини муайсн даражада чеклашга олиб келди. «Иттифоқ шартномаси» мустақил Бухоро давлати ҳудудида совет қсшинлари туришини «қонуний» асослаб бердики, мазкур ҳол БХСА ички ишларига А оссиснинг тсғридантсғри ҳарбий жиҳатдан қуролли аралашувидан бошқа нарса смас сди. Бухоро ҳукумати олдида турган снг асосий вазифалардан бири ерсув масаласини ҳал қилиш сди. 1920 й. 30 сент.да Бухоро Марказий А евкоми «Ер тсғрисида»ги декретни қабул қилди. Декретга мувофиқ, собиқ амир, унинг қариндошлари ва амалдорлари қслидаги бутун ермулк камбағал ва ерсиз деҳқонларга берилиши керак сди. Шунингдек, декретга ксра, «хирож», «амлок» ва б. солиқлар бекор қилинди. Архив ҳужжатларида келтирилишича, факат Аски Бухоро туманлари ва Чоржсй беклигида собиқ амир ва бекларга қарашли 10000 таноб ер мусодара кдлиниб, камбағал деҳқонларга тақсимлаб берилди. Янги тузум ва унинг ижобий чоратадбирларини аҳоли маъқуллаб кутиб олди. Жойларда инқилобий қсмиталар тузилди. Бирок снги ҳокимист томонидан мулкдорлар табақасига нисбатан ксрилган қаттиқ чоралар, уларга тегишли бутун молмулкнинг мусодара қилиниши, сарой аъёнлари ва амир амалдорларининг еппасига ҳибсга олиниши ва отиб ташланиши, амир хазинасининг Москвага олиб кетилиши, мажбурий озиқ-овқат «развёрсткаси» ва унинг қаттиққсллик б-н амалга оширилиши, ислом дини ва уламоларга нисбатан душманлик сиёсати, республика ҳудудида турган кизил армис таъминотининг аҳоли зиммасига юклатилиши, бунинг устига, кизил аскарларнинг босқинчилик ва талончилик «фаолисти» ҳаққоний равишда халқнинг кучли норозилигига сабаб бслди. А еспубликадаги ижтимоийсиёсий муносабатлар ҳам кескинлашди. Аш давлат етакчиси Ф. Хсжаев мураккаб ва оғир шароитда ишлашга мажбур бслди. Бухоро ҳукумати ичида сиёсий бслиниш кучайди. Бир тарафдан, Бухоро Компартисси ичидаги «ссл» ва «снг» коммунистларга карши ғосвий жиҳатдан кураш олиб боришга тсғри келса, иккинчи тарафдан, А СФСА ва унинг фавқулодда органлари бслган Турккомиссис, Туркбюро ёш «мустақил давлат»нинг босган ҳар бир қадамини сергаклик б-н назорат қилиб турар сди. Шундай бслишига қарамасдан Ф. Хсжаев, У. Лслатхсжаев, О. Хсжаев, Фитрат, М. Аминов, М. Саиджонов, С. Хсжаев, М. Мансуров, А. Мухитдинов ва б. ҳукуматда демократик йсл тутиб, мсътадил мавқеда турдилар. Улар БХСА нинг амалда мустақил бслиши, сътиқод сркинлиги, ислоҳотлар стказиш зарурлигини ёклаб чикдилар.
1921 й. 18—23 сент.да бслган Бутун Бухоро халқ вакилларининг 2қурултойида демократик рухдаги БХСА Конституяисси қабул қилинди. Бухоро тарихидаги дастлабки Конституяис фуқароларнинг демократик ҳуқуқ ва сркинликларини қонун йсли б-н мустахкамлади. Конституяисда давлатни идора стиш учун халқнинг барча табақа вакилларининг иштироки таъминланди. Хусусий мулк ва савдо-сотиқ сркинликлари Конституяисда сз ифодасини топди. Бухорода срнатилган тузум халқ демократик республикаси сди. БХСА нинг Конституяисси барча фуқароларга тенг сиёсий ҳуқуқ берди, миллий тенгсизликни йсқотди. Конституяисга ксра, БХСА нинг олий органи — Бутун Бухоро халқ вакиллари қурултойи бслиб, у ҳар 2000 сайловчига бир вакил сайланадиган 350 аъзодан иборат сди. Қурултой йилига бир марта чақирилар ва унда республика конституяиссини қабул қилиш, сзгаришлар киритиш, ҳукуматнинг ҳисоботи ва давлат бюджетнс‹й тасдиқлаш каби муҳим масалалар ксрилар сди. Конституяисга ксра, қурултойлар сртасида қонун чиқарувчи ва назорат қилувчи олий орган — Бутун Бухоро МИК хисобланади. Қурултойда Бутун Бухоро МИК раиси қилиб Усмонхсжа Лслатхсжаев сайланди (1922 й. авг.да бслган 3қурултойда бу лавозимни Лорсо Хсжаев сгаллади). Конституяисга мувофиқ Халқ Аозирлар Шсроси давлат ҳокимистини ижро қилувчи ва бошқарувчи олий органи сифатидаги сз вазифасини сақлаб қолди. Қурултойда миллий масалага катта сътибор берилди. Бухоро МИК ҳузурида Омонгелди Омонов бошчилигида Туркман бслими тузилди. Кейинчалик шу асосда Туркман автоном вилости ташкил қилиниб, унга миллий мухторист ҳуқуқи берилди. Туркман ва тожик халқи учун маданиймаърифий ва б. муассасалар очилди.
Бухородаги демократик жараёнларга мамлакат ташқарисидан тазйиқ тобора кучайиб борди. 1923 й. 3 июнда Бухорога СССА Қуролли Кучларининг Бош қсмондони С. С. Каменев, Туркфронт Инқилобий Ҳарбий Кенгаш раиси А. И. Корк, А КЛ (б) МК Ўрта Осиё бюроси аъзоси Михайлов ва б. келишди. Улар Бухоро ҳукумати фаолистидан қониқмаётганликларини очиқ айтиб, сояиалистик сзгаришларни жадаллаштириш кераклигини таъкидлашди. Орадан ксп стмай — 12 июнда А КЛ(б) МК Сиёсий бюроси махсус қарор қабул қилиб, Бухоро ҳукуматини советлаштириш чоратадбирларини белгилаб берди. Совет ҳукумати сз буйруқларини тез ва қаршиликсиз амалга ошириш учун А КЛ(б) МК котиби Я. А. А удзутакни Бухорога жснатди. 23 июнда БКЛ МК ёпиқ пленумида А удзутак иштирок қилиб, Бухоро ҳукумати раҳбарлари ва маҳаллий коммунистлар олдига қатъий талабларни қсйди. Ф. Хсжаевнинг снг сқин сафдошлари бслган собиқ ёш бухоролик жадидлар Отаулла Хсжаев (ташқи ишлар нозири), Фитрат (маориф нозири), Саттор Хсжаев (молис нозири), Муинжон Аминов (АКОСО раиси) лавозимларидан четлаштирилиб, Бухоро давлати ҳудудидан чиқариб юборилди. Қори Йслдош Лслатов, А аҳимжон Юсуфзода, Музахар Махсум Бурҳонов, Ҳожи Ҳамро Йслдошев ҳам масъул лавозимлардан олиб ташланди. Бухоро ҳукумати Москва ва Тошкентнинг «коммунистча сабоғи»ни олган «тажрибали совет ходимлари» б-н тслдирилди. Лленумнинг сзида Бухоро Компартисси МК котиби Муҳаметдинов срнига А. А аҳимбоев Бухоро Компартисси МК масъул котиби қилиб сайланди. Ҳукуматда Туркистондан юборилган смиссарларнинг таъсири кучайиб борди. Инқилобий скстремистик унсурлар бу б-н чекланиб қолмасдан, 14 авг.да бслган Бухоро МИК фавқулодда сессиссида Конституяисга сзгартириш киритишга ҳам муваффақ бслдилар. 1923 й. 11—17 окт.да бслган Бутун Бухоро 4қурултойи Конституяисни сзгартириш тсғрисидаги қарорни тасдиқлади. Унга биноан барча савдогар, мулкдор ва собиқ амалдорлар сайлов ҳуқуқидан маҳрум қилинди. Аммо ишчи ва косибларнинг сайлов ҳуқуқи кенгайтирилди. Шунингдек, қурултойда жамистда ижтимоий беқарорликни кучайтирадиган «Совет қурилиши тсғрисида» махсус қарор қабул қилинди. Жамист тобора сиёсийлашиб борди. Бухорода стказилаётган демократик ислоҳотларнинг такдири хавф остида қолди. Марказнинг талаби б-н мамлакатда сунъий равишда сояиалистик қайта қуришларни амалга оширишга киришилди. А еспубликадаги бу кескин сиёсий вазист қуролли мухолифат ҳаракатининг кучайишида ҳам сз ифодасини топди.
Бухорода амир ҳокимисти ағдариб ташланган дастлабки ҳафталардаёқ мамлакатнинг ғарбий, марказий ва шарқий қисмларида қизил армиснинг босқинчилик сиёсати ва большевиклар зулмига қарши истиқлолчилик ҳаракати бошланган сди.
Бухоро республикасидаги иқтисодий сиёсат ва хсжалик соҳасидаги ислоҳотлар зиддистли тарзда кечди. Бухоро инқилобий қсмитасининг 1921 й. 5 снв. даги декрета ҳамма ерларни умумхалқ мулки деб сълон қидди. Вақф ерлари тугатидди, айрим тоифадаги хсжаликларнинг чорва моллари ва мулклари мусодара қилинди. Суғориш тизими издан чиқяи, скин майдонлари қисқариб, чорва молларининг сони камайиб кетди. Шу б-н бир вактда ксплаб ижобий ишлар ҳам амалга оширилди. 1921 й. кузида ерни тортиб олиш бекор қилинди. Бухоро МИКнинг умумий афв тсғрисидаги 1922 й. 25 май декрета вақфларни тугатишни тсхтатиш, қозихоналар ишини, шариат ксрсатмаларини тиклаш ва б.ни сълон қилди. Уша йилнинг носб.да снги иқтисодий сиёсат (ААЛ)га стиш сълон стилди. Бухоро давлат банки тузилиб, пул ислоҳоти амалга оширилди. Деҳқонларни моддий рағбатлантириш чоралари ксрилди. Бу қ.х.ни барқарор ривожланишига олиб келди. 1923 й. суғориладиган ерлар майдони 1913 й.даги даражага сқинлашиб қолди (92,3%). Т. й. тикланиб, з-д ва фкалар қайтадан ишга тушди. Бу пайтга келиб Бухоро республикасида 19 та корхона, 500 дан ортиқ бозор ишлаб турди, хусусий сармос 12000 савдогарлар маблағидан иборат бслди. 1923 й. 4 та аралаш акяионерлик жамисти, 30 та йирик савдо фирмалари фаолист ксрсатаётган сди. Давлат савдоси ва коопераяиссига берилган ёрдам сз самарасини ксрсатди.
1923 й. март ойида Туркистон, Бухоро ва Хоразм иқтисодий жиҳатдан бирлаштирилди ва уни бошқариш учун Ўрта Осиё Иқтисодий Кенгаши (Средаз АКОСО) тузилди. Ф.Хсжаев Ўрта Осиёнинг иқтисодий жиҳатдан бирлашуви тсғрисидаги фикрни бошида қсллаб-қувватламади. Чунки у иқтисодий сиёсатни ишлаб чиқиш, ҳатто минтақа халқ хсжалиги истиқболлари тсғрисида қарор қабул қилишгача бслган барча ишлар Марказ қслига стаётганлигини снг аввало сезган ва бу сиёсатнинг машъум оқибатларини чуқур тушунган арбоб сди. Ўзи кучли иқтисодчи бслган Ф. Хсжаев Бухоро томонидан А оссис ва Туркистонга етказиб бериладиган молларга аниқ товар сквиваленти белгилаш зарурлиги тсғрисида айниқса ташвишланиб гапирар сди. Бухоро ҳудудида жойлашган А оссис қсшинлари Бухоро давлатининг озиқ-овқати ва емхашаги б-н таъминланар сди. Ҳукумат бошлиғи Ф. Хсжаев А оссис қсшинлари сонини 15000 кишигача қисқартириш тсғрисидаги масалани Москва олдига бир неча марта қсйди.
Бухоро Совет Сояиалистах А еспубликаси. (БССА ). 1924 й. 1820 сент.да Бутун Бухоро халқ вакилларининг 5қурултойи бслиб стди. Қурултой 19 сент.да БХСА ни Бухоро Совет Сояиалистик А еспубликасига айлантириш тсғрисида қарор қабул қилди. БССА нинг тузилиши юқоридан туриб сунъий тарзда амалга оширилган ҳодиса сди. Аатижада тарақкиётнинг демократик йсли инкор қилиниб, сояиалистик йсналиш танланди. Марказдаги большевик раҳбарларининг Бухоро ва Хоразм халқ республикаларини сояиалистик республикага айлантиришдан ксзда тутган асосий мақсадлари маҳаллий халқларни тезроқ советлаштириш ва руслаштириш, уларнинг онгига коммунизм мафкурасини сингдириш сди. Шарқда «сояиализмнинг порлоқ ғалабаси»ни таъминлаш учун бу жуда зарур сди.
Қурултойда Ф. Хсжаев ҳукуматнинг иши тсғрисида ҳисобот берди ва «Ўрта Осиёнинг миллий давлат чегараланиши тсғрисида» маъруза қилди.
Қурултой қатнашчилари халқ ҳукуматининг 4 йиллик иш фаолисти скунларини чиқариб, Ўрта Осиёда миллий республикалар тузиш зарурлигини ёклашди. 1924 й. 18 носб.да Туркистон АССА , Бухоро ССА ва Хоразм ССА МИКлари қсшма қарор қабул қилдилар ва шу қарорга биноан сз ваколатларини Узбекистон ССА Советларининг Таъсис қурултойига қадар иш ксриб келган Файзулла Хсжаев раислигида снги ташкил стилган Ўзбекистон ССА Муваққат инқилобий комитетига топширдилар. Шундай қилиб, Ўрта Осиё республикаларининг миллийҳудудий чегараланиши деб аталмиш тадбир асосида 1924 й. носб. ойи охирида Бухоро ССА тугатилиб, унинг ҳудуди снги ташкил стилган Ўзбекистон ССА , Туркманистон ССА ва Тожикистон АССА (1929 й.дан Тожикистон ССА )га киритилди.
Ад.: Хсжаев Ф., Бухоро инқилобининг тарихига материаллар, Т., 1926, 1997; Садриддин Линий, Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар, М., 1926; Фитрат, Амир Олимхоннинг ҳукмронлик даври, Т., 1992;Амир Саййид Олимхон, Бухоро халқининг ҳасрати тарихи, Т., 1991; Ишанов А. И., Бухарскас Аароднас Советскас А еспублика, Т., 1969; Узбекистон тарихи (19171993), Т., 1994; Узбекистон тарихининг долзарб муаммоларига снги чизгилар, Т., 1999; Ўзбекистоннинг снги тарихи. 2китоб. Узбекистон совет мустамлакачилиги даврида, Т., 2000; Қосимов Ф., Бухоро республикаси тарихшунослиги, Бухоро, 1996; Бухоро: тарих саҳифалари, Бухоро, 1999; А ажабов Қ., Мустақил Туркистон фикри учун мужодалалар, Т., 2000.
Қаҳрамон А ажабов.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
БУХОА О ХОАЛИГИ (амирлиги) — узбек давлатчилиги тизимидаги хонликлардан бири (16—20-а. бошлари). 1533 й.гача мамлакат маркази Самарқанд бслган. Убайдуллахон даврида (1533—39) пойтахт Бухорога ксчирилган ва хонлик Б. х. номини олган. 1510 й. Марв ёнида Шайбонийхон шоҳ Исмоил I Сафавий қсшинларидан енгилиб ҳалок бслгандан кейин Мовароуннахр темурийлардан Заҳириддин Муҳаммад Бобур қслига стади. Лекин, ксп стмай шайбонийлар сна Мовароуннаҳрни сгаллаганлар. Шу вақтдан бошлаб Мовароуннахр бутунлай шайбонийларга тобе бслган. Ўша вақтларда хонликка ҳоз. Узбекистон ва Тожикистоннинг катта қисми, Балх ва Бадахшон кирган. Убайдуллахон вафотидан кейин Б. х. майда бслакларга бслиниб кетган. Бухорода Убайдуллахоннинг сғли Абдулазизхон, Самарқандда сса Ксчкунчихоннинг сғли Абдуллатифхон мустақиллик сълон қилган. Балх ва Бадахшонда шайбонийлардан Лирмуҳаммадхон мустақил ҳукмронлик қилган. Шу йиллари шайбоний султонлари ва маҳаллий мулқдорларнинг ҳокимист учун кураши кучайган. Тошкент ва Туркистонда Ааврсз Аҳмадхон (Бароқхон), Кармана ва Миёнқолда Искандархон, Балхда Лирмуҳаммадхон ва б. кичиккичик ҳукмдорлар мустақил бслиб олганлар. 1551—56 й.ларда шайбонийлар сртасидаги Мовароуннахр учун курашда Искандархоннинг сғли Абдуллахон ғолиб чиқиб, Б. х.да сз ҳокимистини срнатган. 1557 й.дан бошлаб Бухоро узилкесил хонлик пойтахтига айланган. Искандархон (1563—83) ва унинг сғли Абдуллахон II даврида Б. х.нинг сиёсий мавқеи ортган. Абдуллахон II Балх (1573), Самарқанд (1578), Тошкент (1582), Фарғона (1583), Бадахшон (1584), Кслоб (1585), Хуросон (1588), Хоразм (1595—96) устидан сз ҳукмронлигини срнатган; марказий давлат бошқарув девонини мустаҳкамлаган. Шундай қилиб 16-а. охирига келиб Б. х. марказлашган улкан давлатга айланган. Шарқда Қашқар б-н чегарадош бслган, ғарбий чеккаси Орол ва Каспий денгизи соҳилларигача бориб туташган. Хонликнинг шим.даги чегаралари Туркистон ва Сайрамгача етиб, жан.да Хуросоннинг шарқий қисмини сз ичига олган. Шайбонийлар ҳукмронлиги йилларида, айниқса Абдуллахон II замонида Б. х.да деҳқончилик, ҳунармандчилик, савдо-сотиқ ривожланган, маданий ҳаёт анча юксалган. Жуда куп суғориш иншоотлари: Абдуллахон бандс‹, Тустортар канали, Оқчопсой тсғони ва сув омбори, Вахшдан чиқарилган ксплаб ариқдарнинг қурилиши деҳқончиликни ривожлантирди. Бу вақтларда Б. х.да буғдойнинг 10 хил тури, сули, қсноқ, жсхори, мош, нсхат, маккажсхори, ловис, шоли, пахта, кунжут, беда, арпа, сабзавот ва полиз скинлари скилган, боғдорчилик, чорвачилик ва ипакчилик ривожланган. Самарқанд, Бухоро, Марғилон, Хсжанд, Андижон, Тошкент, Жиззах, Ўратепа, Шахрисабз ва б. йирик шаҳарларда ҳунармандчилик тарақкий қилган. Самарқанд қози калонининг ҳужжатларидан маълум бслишича, 16-а.да Самарқандда ҳунарнинг 61 тури мавжуд бслган. Мовароуннаҳолик косиблар зср санъат б-н турлитуман металл буюмлар, ип ва ипак матолар, аъло навли қоғозлар ишлаб чиқарганлар. Бухоро ш. бир мунча кенгайтирилган, девор ва ҳарбий истеҳкомлар қайтадан қурилган. Шаҳарда мадрасалар, хонақоҳ ва карвонсаройлар, снги расталар барпо қилинган. Шаҳарлар сртасидаги савдо йслларида тим (Абдуллахон тими), ксчалар чорраҳаси устига гумбазтоқлар, ҳаммомлар, карвон йслларида сардобалар, карвонсаройлар, ксприклар қурилган. Шайбонийлар замонида Б. х.нингҲиндистон, Туркис, А оссис б-н савдо ва дипломатик муносабатлари ривожланган. Тарихий манбалардан маълум бслишича, 1572—78 й.лари Ҳиндистонда Бухоро хонининг слчилари, Бухорода сса Ҳиндистон подшоҳи Акбарнтт слчилари бслган. Абдуллахон даврида бошланган ички сиёсий низолар натижасида 1598 й.да Абдуллахоннинг сзи ва шу йилда унинг сғли Абдулмсмин слдирилган. Тахтга Лирмуҳаммадхон II чиққан. Аммо унинг ҳукмронлиги ҳам узоққа бормай, 1601 й. тахтдан ағдарилган. Шу б-н қарийб 100 й. ҳукм сурган шайбонийлар сулоласи барҳам топиб, Мовароуннахрда Жсжихон наслидан бслган аштархонжлар (жонийлар) сулоласи ҳукмронлиги бошланган.
Аштархонийлар даврида хонликда сиёсий низо ва бебошликлар десрли тсхтамаган. Дастлаб асли аштархонлик, Бухорода қсним топган шаҳзода Жонибекнинг сғли Боқи Муҳаммад (1601— 05), сснгра унинг укаси Вали Муҳаммад (1605—11) тахтга стқазилган. Имомқулихон даврида (1611—42) қозоқ бийлари ва б. ксчманчиларнинг Бухоро хонлиги ер лари га талончилик юришлари кучайган. Чунончи Имомқулихон 1612 й. Тошкентни сгаллаб, сғли Искандарни ҳоким стиб тайинлайди, аммо шаҳарда қсзғолон кстарилиб Искандар сддирилади. Имомқулихон Тошкент аҳолисини шафқатсиз қирғин қилиб шаҳарни сна хонликка қсшиб олади. Унинг даврида хонлик анча мустаҳкамланади. Имомқулихон кср бслиб қолгач, тахтни сгаллаган укаси Аадр Муҳаммадхон (1642—45) ҳам шафқатсизлиги ва золимлиги б-н норозилик чиқаради. Аатижада мухолиф кучлар тазйиқи б-н тахтдан воз кечади. Ҳокимист унинг сғли Абдулазиз II (1645— 81) қслига стади. У марказий ҳокимистни мустаҳкамлашга ҳаракат қилади, лекин тобора кучайиб бораётган тарқрқликни бартараф қилолмайди. Бу вақтда Арон шоҳи Аббос /Балхни сгаллайди, кейинроқ Балх Арондан қайтариб олинган. Абдулазиз II б-н унинг укаси Субҳонқулихон сртасида ҳокимистучун кураш бошланади. Аштархонийлар ҳукмронлиги йилларида Хива хони Абулғозий Баҳодирхон ва ундан кейин сғли Анушахон Бухоро ва Самарқанд атрофига тез-тез ҳужум қилиб турган. Тахтни сгаллаб олган Субҳонқулихон (1681 — 1702) сз рақибларига қарши шафқатсиз курашган. У Балх ва Хуросонга ҳарбий юришлар қилган. Унинг сғли Убайдуллахон (1702—11) ҳукмронлиги даврида Балх, Термиз, Шаҳрисабз ҳокимлари мустақил бслиб олишга ҳаракат қилганлар. Хон уларга қарши ҳарбий юришлар қилишга мажбур бслган. Самарқанд ва Ҳисорда бош кстарган қабилаларга қарши қсшин юборган. Ўзаро бетсхтов урушлар, ҳарбий юришлардан кейин хазина бсшаб, иқтисодий аҳвол мушкуллашган. 1708— 09 й.ларда стказилган пул ислоҳоти натижасида пул қиймати тсрт марта тушиб кетган. Ислоҳотдан зарар ксрган аҳоли ғалаён кстарган, бироқ қсзғолон шафқатсизларча бостирилган. Хонликда сиёсий ва иқтисодий аҳволнинг ёмонлашиши ички зиддистларни кучайтириб юборади. Айрим нуфузли амирлар уюштирган фитна натижасида Убайдуллахон 1711 й. да слдирилади. Тахтга марҳум хоннинг укаси Абулфайзхон (1711—47) номигагина хон қилиб стқазилади. Ҳокимистдаги муҳим лавозимлар нуфузли амирлар қслига стиб қолади. Марказий ҳокимист заифлашгач, 1711 й.да Балх, 1723 й.да Самарқанд вилости Б. х.дан ажралиб чиқади. 1720 й.ларда Тошкент вилостини қалмоқлар босиб олади. Шу аснода Хива хони Шерғозихон ҳам Б.х.га даъвогар бслади, аммо унинг ҳаракатлари самарасиз скунланади. 1723 й.да қалмоқлар қозоқ даштларига бостириб кириб қозоқларни Мовароуннаҳрга қочишга мажбур қилган. Қозоқлар чорва моллари б-н Зарафшон водийсига кириб боғ ва скинзорларни пайҳон қилганлар. Б. х.да иқтисодий ва сиёсий танглик кучас бориб хонлик таназзулга юз тутган. Мовароуннаҳр парчаланиб, учта хонликка (Бухоро, Қсқон ва Хива) бслиниб кетган. Бундан фойдаланган Арон ҳукмдори Аодиршох 1740 й. баҳорида Балхни сгаллади ва сша йили кузда катта қсшин б-н Амударёдан стиб Б. х.ни бсйсундиради. У манғит қабиласидан бслган Муҳаммад Ҳаким оталиқни ишончли вакили сифатида тахтга стқазади. Абулфайзхоннинг нуфузи пасайиб кетади. Хонлик Аодиршоҳнинг слимидан кейин (1747) Аронга тобелиқдан қутулиб, сз мустақиллигини тиклади. 1747 й.да отаси срнига оталиқ тайинланган Муҳаммад А ахим бошлиқ фитначилар Абулфайзхонни слдирдилар. Бундан норози бслган вилост ҳокимлари исён кстардилар. Қсзғолонлар шафқатсиз бостирилгач, Муҳаммад А аҳим аркони давлат ва руҳонийлар фатвоси б-н 1753 й.да Бухоро тахтини сгаллади ва сзини «амир» деб сълон қилди. Шундан кейин аштархонийлар сулоласи барҳам топиб манғитлар сулоласи ҳукмронлиги бошланди.
Бухоро амирлиги. Муҳаммад А аҳим вақтида (1753—58) Бухоро амирлигига қарашли ерлар анча қисқарган. Унинг таркибига Бухоро, Самарқанд, Миёнқол, Кармана, Қарши, Ғузор, Карки, Чоржсй, Шаҳрисабз вилостлари кириб, Тошкент ва Фарғона вилостлари хонлик тасарруфидан чиқиб кетган. Дониёлбий оталиқ вақтида (1758—85) ҳам сзаро урушлар давом стиб, Кармана, Ўратепа, Аурота, Шеробод, Бойсун ва б. жойларда маҳаллий кучлар бош кстариб, пойтахт измидан чиқишга ҳаракат қилганлар. Дониёлбийнинг катта сғли Шоҳмурод ҳукмронлиги даври (1785— 1800)да Дониёлбий жорий стган солиқлардан бир қанчаси бекор қилинди, иқтисодий ҳаёт бирмунча схшиланди. А уҳонийларнинг мавқеи ошди. Манғитлар сулоласи марказий ҳокимистни мустаҳкамлашга қанчалик уринмасин, вилост ҳокимларининг мустақилликка интилиши давом ставерди. Айниқса Бухорога мухолиф бслган Шаҳрисабз ва Китоб беклари б-н кураш шиддатли бсдди. Фақат 1853 й.дагина бу бекликларни Бухорога бсйсундиришга муваффақ бслинди. Амир Ҳайдар даври (1800—26) ҳам ички ва ташки урушлардан холи бслмади. Айниқса Ўратепа бир неча марта қслданқслга стиб турди. 19-а. 1чорагида Бухоро б-н Хива ва Қсқон хонликлари сртасида Ўрта Осиёда устунликка сришиш учун қирғинбарот ва талонтарож урушлари бслди. Тошкент, Туркистон, Чимкент ва уларнинг атрофи Қсқон хонлиги тасарруфига стди. 1825 й.да Хива хонлиги Бухорога қарашли Марвни сгаллади. Тсхтовсиз урушлар, солиқлар миқдорининг ортиши қсзғолонларга, жумладан 1821— 25 й.ларда Бухоро ва Самарқанд оралиғида истиқомат қилувчи хитойқипчоқ қабилалари қсзғолонига сабаб бслди (қ. Миёнқол ксзюлони). Амир Ҳайдарнинг вориси Аасруллахон (1827—60) амирлик ерларини кенгайтиришга муваффақ бслди. У тахтга даъвогар бслиш мумкин бслган барча шахсларни қириб ташлади. Аасруллахон 1839, 1841 ва 1858 й.ларда Қсқон хонлигига бостириб келиб, аҳолини қирғин қилди ва бойликларини талади. 1842 ва 1843 й.ларда Бухоро б-н Хива хонликлари сртасида ҳарбий тсқнашувлар бслди.
Лодшо А оссисси Ўрта Осиёни мол сотиш бозори, хом ашё манбаи деб билар сди. 1866 й. рус қсшинлари Бухоро амирлиги чегараларига бостириб кирди ва Хсжанд (24 май), Ўратепа (2 окт.), Жиззах (18 окт.) шаҳарларини ишғол қилди. Истило стилган ерларни бошқариш учун 1867 й. Туркистон генералгубернатбрлиги ташкил стилди. 1868 й. 2 май куни генерал Кауфман бошчилигидаги рус қсшинлари Самарқандни ишғол қилди. Июнь ой и да Бухоро амири Музаффар қсшинларига Зирабулоқ сқинида сснгги қатъий зарба беридди. Амир генералгубернаторга мурожаат қилиб, сулҳ тузишни ссради. 1868 й. 23 июнида икки сртада шартнома имзоланди. А ус қсшинлари босиб олган ерлар подшо А оссисси ихтиёрига стди; Бухоро амирлиги мустақил ташқи сиёсат юргизишдан маҳрум бслди; амир рус подшосига 500 минг ссм товон тслади. 1873 й. 28 сент.да мазкур шартномага қсшимчалар киритилиб, амирликнинг А оссисга қарамлиги снада кучайди. Аатижада амирлик ерларининг учдан бир қисми подшо А оссисси ихтиёрига стди; Хсжанд, Ўратепа, Ланжикент, Самарқанд ва Каттақсрғон ш.ларидан тортиб Зирабулоққача бслган ерлар, Шарқий Бухорода сса Шуғнон, Воҳон, А сшон вилостлари, айниқса Зарафшон дарёси юқори ҳавзасининг қслдан кетиши амирликдаги халқларни асосий ҳаёт манбаи — сувдан маҳрум стди, бу ҳол Бухоро амирлигини А оссисга иқгисодий жиҳатдан қарамлигини снада оширди.
Бухоро амири ҳуқуқий жиҳатдан мустақил ҳукмдор саналса ҳам, ҳақиқатда рус подшосига қарам сди. Амир ва унинг амалдорларига қарши халқ ҳаракатлари подшо А оссисси қсшинлари ёрдамида бостирилар сди. Амир Абдулахад рус подшосининг генераладъютанти ҳисобланган. Унинг даврида рус маъмурлари амирликда катта имтиёзларга сга бслган. Амирлик ерларидан стган т. й. бсйларига рус аҳолиси келтирилиб жойлаштирилди. БухороАфгонистон чегарасининг муҳофазаси б-н ҳам рус қсшинлари шуғулланган. Бухоро амирлигининг подшо А оссиссига тобелиги амир Олимхон замонида (1910—20) снада ортди. Амирликда еттита рус хусусий банкининг шуъбаси иш олиб борарди. 1-жаҳон уруши бошланиши б-н амирлик аҳолисининг аҳволи снада оғирлашди. Худди шу даврга келиб жадидлик ҳаракати асосида ёш бухороликлар партисси фаолисти кучайди. 1917 й. Февраль инқилоби муносабати б-н бу партис амирликни подшо А оссисси бсйинтуруғидан қутқазиш, баъзи ислоҳотлар стказиш ишига киришди. Аш бухороликлар рус большевиклари б-н ҳамкорликда 1918 й. мартида амир ҳукуматини ағдаришга уриндилар. Ammo бу ҳаракат муваффақистсизликка учради. 1920 й. 2 сент.да Бухоро босқини натижасида амирлик тугатилди.
-
Б. х.да давлатни бошқариш бошқа хонликлардан десрли фарқ қилмаган. 16—17-а.ларда оталиқ лавозимидаги шахс хоннинг снг қсли ҳисобланиб, у бутун мамлакатни бошқарган. Аақиб ҳарбий ишлар ва ташқи сиёсат б-н шуғулланган. Вақф ерларни назорат қилиш садрлар зиммасига юклатилган. Шунингдек, қсшин учун алоҳида қози (қозиаскар) тайинланган. Қонуншуносликка ва умуман шариатга доир муҳим масалани ечиш ва ҳаётга татбиқ стиш аьлам зиммасида бслган. Девонбеги оталиқ мансабидан кейин турган. У уруш ва сулҳ ишлари, айрим вилост бошлиқларини тайинлаш ва б. масалалар б-н шуғулланган. Ларвоначи хон ёрлиқларини топшириш ва ҳарбий қисмларга бошчилик қилиш каби вазифаларни адо стган. Шунингдек, хонликда ссовул, сшикоғабоши, мирохур, шиғовул, амири лашкар, тспчибоши, мирзабоши, хазиначи, меҳтар, мироб, кушбеги ва б. лавозимлар бор сди. Манғитлар сулоласи даврида ҳам мустабид ҳокимист шакли мавжуд бслиб, амир ҳуқуқи чегараланмаган олий ҳукмдор сди. Ижро стувчи ҳокимистни бош вазир — қушбеги бошқарган. У хон б-н бамаслаҳат иш юритган. Жамист ҳаёти шариат қонунларига асосланган. Мамлакат мураккаб давлат аппарати орқали идора қилинган. Мае, молис ишлари девонбегийи калонга, давлат хавфсизлиги кскалтошга, ички тартибни сақлаш ва назорат қилиб туриш раисп топширилган. Бухоро қози калони ҳузурида аълам ва 12 муфтийасн иборат ривостлар тузувчи муфтийлар девони бслган. Амирликда мусулмон руҳонийлари юқори мавқега сга сди. Улар катта ерларга сгалик қиларди. Шайхулислом бош руҳоний ва адлис ишларининг сардори ҳисобланган. У жамист маънавий ҳаётини бошқарган. Суд ҳокимисти руҳонийлар қслида бслган. Барча қозилар қози калонга бсйсунган. Давлат бошқарувида у ёки бу лавозим вазифасига қараб сзгариб турган. Хонликда сртаасрчилик бошқарув тизимининг узоқ сақланиши тараққиёт ва қсшин кучқудратига салбий таъсир ксрсатган. Қсшинда дастлаб мисдан, 19-а. бошларида чссндан қуйилган бир неча тсп бслган. Сарбозлар сқёй, найза, қилич, ойболта каби ибтидоий қуроллар б-н қуролланган. Хонликда қсшин асосан отликлардан ташкил топган. 18-а. охиридаги маълумотга ксра, хон 10 минг кишилик қсшин тсплаш имконига сга бслган. 19-а. 30-й.ларида ёлланма аскарлар сони 19 минг киши бслиб, улар хизматини турли шаҳар ва ҳарбий истеҳкомларда стаганлар. 19-а. срталарида ҳарбий қисмлар, шунингдек тсп ва милтиқлар сони ортган. Умумий қсмондонлик амири лашкар зиммасида бслган. Умуман хонликда қсшин ҳар жиҳатдан замон талабидан анча орқада сди.
Мамлакат иқтисодий ҳаётида деҳқончилик, хунармандчилик, ички ва ташқи савдо асосий сринни сгаллаган. Ички низолар бслиб туришига карамай иқтисодиётнинг бу соҳалари ривожланишда давом стди. Деҳқончилик суғориш б-н бевосита боғлиқ бслган. Суғориш тармоқлари Зарафшон ва Амударёдан чиқарилган. Абдуллахон II нинг 1583 й.да Аурота тоғлари шим. ён бағирларидаги Аски Оқчоб қишлоғи сқинида қурдирган сув омбори қоддиқлари ҳозиргача сақланган. Шунингдек, Зарафшон дарёсида Лули Кармана, Лули Меҳтар Қосим ва Лули Чаҳорминор каби сув тақсимлагичлар қурилган. Зарафшондан Жиззахга Тустортар ариғи чиқарилган. Суғориш тармоқлари амир Шоҳмурод ва амир Ҳайдар даврларида ҳам анча кспайди, ксчманчиларнинг строқлашуви кучайди.
Хонликда ер сгалигининг асосан 3 тури — амлок (амир .бошчилигидаги мулкдорлар гуруҳи ихтиёридаги ерлар), мулк (хусусий ер сгаларига қарашли) ва вақф (мусулмон руҳрнийлари, Мадраса, масжид ва мозорларга қарашли) ерлари мавжуд бслган. Хонликда деҳқонлар ерни асосан, ижарага олиб ишлар сди. Солиқ тури ва тсловларнинг ксплигидан, бегор мажбуристидан безор бслган меҳнаткаш халқ тез-тез ғалаён қилиб турарди. Деҳқончиликда асосан ғалла, пахта скилган. Ипакчилик кспроқ Зарафшон водийсида ривожлаиган. Чорвачиликда от, тус, қорамол, қсй боқилган. Ҳунармандчиликнинг ксп турлари равнақ топган. Хусусан, тсқимачилик, тикувчилик, мисгарлик, заргарлик буюмлари хонликдан ташқарида ҳам харидоргир бслган. Шаҳар ва йирик қишлоклар аҳолисининг талай қисмини ҳунармандлар ташкил стар сди. Тсқимачилик маҳсулотлари Яқин Шарқ (мас, Зандана қишлоғида тсқилган занданийчи матоси бутун Шарқда машҳур бслган) мамлакатларига чиқарилган. Ҳаётни тебратувчи бу икки йсналиш ички ва ташқи савдо такдирини ҳам белгилаган. Деҳқончилик ва ҳунармандчилик маҳсулотлари ички ва ташқи бозор талабларини қондириб турган. Хонликлар сртасида савдо узлуксиз давом стган. Айниқса Бухоро ш. Ўрта Осиёнинг снг йирик савдо маркази сифатида машҳур бслиб, ксплаб карвонсаройларга ва савдо расталарига сга бслган.
Бухоро ислом дини марказларидан бири сифатида машҳур сди: Абдулазизхон ва Абдуллахон саройида бадиий безакли нодир асарлар тспланган кутубхона мавжуд бслган. Бу ерда моҳир хаттотлар ва миниатюрачи рассомлар ишлаб, қслёзма, адабиёт, тарих ва б. фанлар соҳасида сратилган асарларни ксчириш, безаш ва китоб ҳолига келтириш б-н машғул бслганлар.
Маданисти. Шайбонийлардаврида, айниқса улардан Убайдуллахон ва Абдуллахон II ҳукмронлик қилган йилларда Б. х. иктисодий ва маданий ҳаётида бирмунча сзгаришлар рсй берди. Ҳунармандчилик тараққий стди: темир ва чссн қуйиш, қуролсроғ, мис ва жез идишлар ссаш, тсқимачилик, қоғоз, совун и.ч. йслга қсйилди. Адабиёт, тарих, таржимонлик, луғатчилик, меъморлик, наққошлик, тасвирий санъат ва б. равнақ топди: «Музаккир улаҳбоб» (Ҳасанхожа Аисорий), «Тазкират ушшуаро» (Мутрибий), «Шайбонийнома» (Муҳаммад Солиҳ), «Зубдат уласрор» (Абдулла ибн Муҳаммад), «Абдулланома» (Ҳофиз Таниш Бухорий), «Бадоеъ улвақоеъ» (Зайниддин Восифий) каби йирик адабий ва тарихий асарлар сратилди, луғатлар тузилди (Амин Аҳмад А озий — «Ҳафт иклим» ва б.), А ашидуддин Фазлуллоҳ («Жомеъ аттаворих») ва Шарафиддин Али Яздий («Зафарнома»)нинг тарихий асарлари узбек тилига таржима қилинди. Мусиқа, хаттотлик (Кавкабий Аажмиддин Бухорий, Мир Али Ҳиравий, Аҳмад Ҳусайний, Мир Ҳусайн алҲусайний, Султон Али Машҳадий, Дсстмуҳаммад Бухорий, Маҳмуд ибн Исҳоқ ашШиҳобий ва б.) юқори даражада ривожланди. Тасвирий санъат юксалиб, Бухоро миниатюра мактаби вужудга келди. Кутубхоначилик (Абдулазизхон, Абдуллахон II кутубхоналари ва б.), китоб безаш ва муқовачилик ривожланди. Тиббиёт илми тараққий стди (Муҳаммад Ҳусайн ибн алМироқий Самарқандий, Шоҳ Али ибн Сулаймон, Султон Али ва б.), йирик шаҳарларда шифохона (дор ушшифо)лар ташкил қилинди. Бу даврда меъморлик юксак даражага кстарилди — Шайбонийхон мадрасаси, Мир Араб мадрасаси, Абдуллахон мадрасаси, Кскалдош мадрасаси ва б., Масжиди калон ва б. Говкушон мажмуаси ва б. карвонсаройлар, Тими калон ва б. расталар, Абдуллахон банди, Зарафшон сув айирғичи ва б. ксприк ва сув омборлари қурилди, ариқ, каналлар қазилди, сардоба ва ҳаммомлар солинди, Бухоро ш. снги мудофаа девори б-н сралди. Қабр тоши (Шайбонийхон, Абусаидхон қабр тошлари ва б.) ссаш бадиий даражага етди. Таълимтарбисга сътибор кучайди, ҳар бир маҳаллада мактаб очилди, баъзи хонадонларда уй таълими жорий стилди. Болалар олти ёшдан сқишга қабул қили"Аадиган бслди. Мадрасаларда илоҳиётдан ташқари риёзиёт, фароиз, ҳандаса, фиқҳ, шеър санъати, мантиқ, мусиқа, хаттотлик ва б. фанлар сқитилди.
Аштархонийлар давридаги муттасил уруш ҳаракатлари маданий ҳаёт тараққиётига катта тссқин бслди. Диний зсравонлик кучайди, дунёвий фанлар срнини ислом ақидалари сгаллай бошлади. Лекин шунга қарамай адабиёт, санъат ва б. соҳаларда бир қанча истеъдодли олимлар (мусиқада Дарвишали Чангий ва б.) етишиб чиқди. Адабий, тарихий асарлар — «Ҳайвоннома» (Сайд Аасафий). «Баҳр уласрор» (Маҳмуд ибн Вали), «Убайдулланома» (Муҳаммад Амин Бухорий), «Тарихи Абулфайзхон» (Абдурраҳмон Толеъ), «Муҳит уттаворих» (Муҳаммадамин ибн Муҳаммадзамон Бухорий), «Субҳонқулихон тсғрисида ҳажвис» (Турди) ва б. Тиббиёт ва меъморлик бир оз тараққий стди: аштархонийлардан Субҳонқулихон Бухорода махсус шифохона ҳамда тиббиёт кутубхонаси қурдирди. Ҳашаматли бинолар (Шердор мадрасаси, Тиллакори мадрасаси, Абдулазизхон мадрасаси, Аодир девонбеги мадрасаси, Болоҳовуз масжиди ва б.) бунёд стилди. Мактаб ва мадрасаларда асосан диний фанлар, қисман адабиёт (Аавоий, Фузулий, Ҳофиз, Бедил ва б.) сқитилди.
Манғитлар ҳукмронлиги даврида маданий ҳаёт паст даражада бслиб, ҳукмрон табақалар халқни жаҳолатда сақлашга ҳаракат қилар, бадиий ижодда мадҳисбозлик ва таркидунёчилик мавзуи ҳукмрон сди. 18-а. 2-срми ва 20-а. бошларида «Туҳфаи хоний» (Муҳаммад Вафо Карминагий), «Тож уттаворих» (Муҳаммад Шариф), «Фатҳномаи султоний» (Муҳаммад Миролим Бухорий), «Манғит хонлари тарихи» (Мирзо Абдулазим Сомий), «Ааводир улвақоеъ», «Таржимаи аҳволи амирони Бухоро» (Аҳмад Дониш) каби тарихийбадиий асарлар сратилди. «Тстинома», «Чор дарвеш», «Юсуф ва Зулайҳо», «Тоҳир ва Зуҳра», «Бсз сғлон», «Юсуф ва Аҳмад», «Гсрсғли» туркумидаги достонлар халқ орасида кенг тарқалди. Халқ санъати турлари — қизиқчилик, фонус хаёл, дорбозлик ва б. тараққий стди, мусиқа оммавий санъатга айланди, тасвирий санъат ривожланди (Абдулхолиқ Махдум ва б.). Йирик иншоотлар — Шайх Жалол дарвозаси ва хонақоҳи (18-а. 2-срми), Домулло Турсунжон мадрасаси (1796—97), Халифа Худойдод ансамбли (1777—1855), Чорминор (1807), Амир мадрасаси (20-а. бошлари), Ситораи Моҳи Хоса (19— 20-а. бошлари) ва б. қурилди., Б.х. А оссис вассалига айлантирилгач, қулчилик тугатилди, касалхона, дорихоналар, снги усулдаги рустузем мактаблари очилди, Каттақсрғондан Бухорога телеграф стказилди, Бухоро т. й. ва Амударёга темир ксприк қурилди. Меъморликда миллим ва европача услублар уйғунлашиб кетди: мас, 1888 й. қурилган Янги Бухоро (ҳоз. Когон)даги савдо ва банк муассасаларининг бинолари, амирнинг снги саройи, Бухородаги т. й. вокзали ва б.
/4й..Ҳофиз Таниш Бухорий, Абдулланома, 1—2 ж.лар, Т., 1999, 2000; Мир Мухаммад Амини Бухари, Убайдулланаме, Т., 1957; Абдурахман Тали, Историс Абулфейзхана, Т., 1959; Мирза АбдалАзим Сами, Тарихсалатини мангитийаи Бухара, М., 1962; Ўзбекистоннинг снги тарихи. 1китоб. Туркистон чор А оссисси мустамлакачилиги даврида, Т., 2000; Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамист тараққиёти, 1қисм, Т., 2000.
Ҳамид Зиёев.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан