forum.ziyouz.com

Yurtdosh => Hamyurtlar => Xorazm viloyati => Mavzu boshlandi: muxbir 23 Yanvar 2010, 10:44:48

Nom: Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 23 Yanvar 2010, 10:44:48: ХОА АЗМ ВИЛОЯТИ - Ўзбекистон А еспубликам таркибидаги вилост. 1925 й. фев.дан 1938 й. снв.гача Хоразм округи. 1938 й. 15 снв.да ташкил стилган.
А еспубликанинг шим.ғарбида, Амударё қуйи оқимининг чап соҳилида. Шим. ва шим.шарқдан Қорақалпоғистон А еспубликаси, жан. ва жан.ғарбдан Туркманистон, жан.шарқдан Бухоро вилости билан чегарадош. Майд. 6,1 минг км2. Аҳолиси 1412,7 минг киши (2004). Таркибида 10 қишлоқ тумани (Боғот, Гурлан, Урганч, Хива, Хонқа, Шовот, Янгиариқ, Янгибозор,Қсшкспир, Ҳазорасп), 3 шаҳар (Урганч, Хива, Литнак), 7 шаҳарча (Гурлан, Хонқа, Чалиш, Шовот, Янгибозор, Қсшкспир, Ҳазорасп), 100 қишлоқ фуқаролари йиғини бор. Маркази — Урганч ш.

Табиати. Вилост чсл зонасида, Хоразм воҳасининг ғарбий қисмида, сртача 100 м баландлиқда жойлашган. А ельефи пасттекисликдан иборат. Амударё қад. дельтасининг бир қисми бслиб, дарё ётқизиқларидан ташкил топган. Қорақум чслига туташган ғарбий ва жан.ғарбий қисми қум билан қопланган. Фойдали қазилмалардан оҳактош, қум, гил ва б. қурилиш материаллари бор. Иқлими кескин континентал. Қиши мсътадил совуқ, қор кам ёғади, снв.нинг сртача траси —5Â°, снг паст тра —32Â°. Ази иссиқ, қуруқ, июлнинг сртача траси 30Â°, снг юқори тра 45Â°. Вегетаяис даври 200—210 кун. Йилига 78—79 мм ёғин тушади, асосан, мартапрель ойларида ёғади. Шим. ва шим.шарқий шамоллар ссади. Ягона дарёси — Амударё вилост ҳудудида кенг водий бсйлаб оқади, қирғоқлари паст, шу сабабли тошқин бслиб туради. Тошқинга қарши дамбалар қурилган. Амударё сувидан йирик каналлар ердамида скинларни суғоришда фойдаланилади. Вилост жан.да майда шср ксл, ботқоқлик ва шсрхок ксп. Тупроқлари Амударёнинг аллювиал ётқизиқларидан ташкил топган. Дарё водийсида стлоқи, стлоқиботқоқ тупроқлар, ғарбида қумликлар учрайди. Суғориладиган ерларда, асосан, бсз тупроқ бслиб, кучли шсрланган. Вилост ҳудудининг асосий қисми ҳайдаладиган ерлар. Амударё қайирларидаги тсқайзорларда терак, тол, жийда, юлғун, кандир, қумликларда саксовул ва б. ссади. Аввойи ҳайвонлардан, асосан, кемирувчилар, судралувчилар, тсқайзорларда тсқай мушуги, чисбсри; қушлардан тсрғай, срдаклар, кулранг ғоз, оққуш, бирқозон, балиқчи, деҳқончумчуқ, қизилиштон, зарғаддоқ ва б. бор. Сув ҳавзаларида ондатра ва нутрис иқлимлаштирилган.
Nom: Re: Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 23 Yanvar 2010, 10:45:19: Аҳолиси, асосан, сзбеклар (96,3%), шунингдек, туркман, рус, қозоқ, татар, корейс, қорақалпоқ ва б. миллат вакиллари ҳам сшайди. Аҳолининг сртача зичлиги 1 км2 га 231,6 киши. Шаҳарликлар 321,7 минг киши, қишлоқ аҳолиси 1091 минг киши (2004).
Ўтмишда Хоразмда сшовчи сзбеклар қабилалари бир неча стник гуруҳлар бслиб, улар Абулғозий Баҳодирхон (1643—64) томонидан 4 гуруҳ (тсп)га бслинган. Ҳар бир гуруҳга 2 қабила (1 гуруҳга уйғур ва найман, 2 сига қснғирот ва қиёт, 3сига нукуз ва манғит, 4сига қанғли ва қипчоқлар) бирлаштирилган. Шунингдек, бир неча қабила қолдиқлари (жалойир, кенагас, дсрмон, юз, минг, ших, катагон) ва айрим стник гурухлар (алисли, хсжасли ва. сайидлар) мавжуд бслган. Амударёдан сув оладиган каналлар ва суғориладиган ерларнинг катта қисми шу қабила ва уруғларга тақсимлаб берилган ва улар астасекин строқлашиб, деҳқончилик билан шуғулланганлар. Қолган гурухлар Хоразмда жуда кам бслиб (булар қснғиротлар ва б.) вилостнинг Гурлан ва Шовот туманлари, манғитлар Гурлан тумани ва Шовот тумани (АнбарМанақ)да, қиётлар Шовот туманида, қипчоқлар Урганч, Шовот ва Қсшкспир туманлари, дсрмонлар Урганч ва Шовот (АнбарМанақ) туманларида, хидирсли Урганч ва Хивада, тама Хонқа ва Боғот туманларида жойлашган.

Хсжалиги. Х.в. иқтисодиётида қ.х. билан бирга саноат ҳам салмокди сринни сгаллайди. Лахта толаси, калава ип, гилам, озиқ-овқат маҳсулотлари, машина ускуналари скспорт қилинади.

Саноати. Вилостда пахта тозалаш саноати ривожланган (барча туман марказлари ва Урганч ш.да пахта тозалаш заводлари бор). Гурлан, Богот, Хонқа, Урганч, Хива ва Ҳазораспда тсқимачилик, пиллакашлик, тикувчилик; Хивада гилам фкаси, «Хива гидами» акяисдорлик жамисти ишлаб турибди. Фаолист ксрсатаётган жами корхона ва ташкилотлар 13748 та. Микрофирмалар сони 11340 дан зиёд (2004).
Вилостда 36 қсшма корхона ва уларнинг филиаллари ишлаб турибди. Ўзбекистон — Туркис «Багат Текстиль», «Хоразм—Ауртоп», «СемурғСанТе», «Хоразм Текстиль», «Мемгилам»; Ўзбекистон — АҚШ «Амерозиндустриес», «Хива маликаси», «Аурлайт», «А аҳнамо Hyp»; Ўзбекистон — Германис «Унихо», «ЎзОлмонХотелз», «Хива Карпет»; Ўзбекистон— Британис «Хива»; Ўзбекистон—А оссис «АамунаАгрофуд»; Ўзбекистон — Италис «Мева»; Ўзбекистон—Украина «КиевХоразм»; Ўзбекистон — Хитой «Азис Текстиль ЛТД»; Узбекистан— Туркманистон «ҒайратХумоюн» ва б. шулар жумласидандир.
Nom: Re: Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 23 Yanvar 2010, 10:45:47: Қишлоқ хсжалиги асосини пахтачилик ва ғаллачилик ташкил стади. Лолизчилик, сабзавотчилик, боғдорчилик, чорвачилик, пиллачилик ҳам ривожланган. Ширкат, ижаpa ва хусусий фермер, деҳқон хсжаликлари, акяисдорлик жамистлари фаолист ксрсатади. Вилостда жами скин майд. 232,1 минг га, шундан 129,4 минг га қ.ҳ. ширкатлари (69 минг га ер хусусий фермерлар, 33,7 минг га ер деҳқон хсжаликлари)га тегишли. Умумий ер фондининг 38,4% ҳайдалади, 18,2% сйлов, стлоқ, 1,3% боғ ва токзор; срмон ва чангалзорлар 9,6% ни, тутзорлар 0,9%ни ташкил стади.
1991—2003 й.ларда канал ва ариқлар реконструкяис қилиниб, сув йслларининг умумий узунлиги кспайди. Х.в.даги шср сувлар вилост ташқарисига захкашлар орқали чиқариб ташланади. Вилостда ирригаяис ва мелиораяис ишларига алоҳида сътибор бериб келинмоқда.
Жами скин майдонининг 102,3 минг гектарига пахта, 86 минг гектарига дон, 3 минг гектарига картошка, 9 минг гектарига сабзавот скилади (2003). Дон (асосан, буғдой, шоли) етиштириладиган майдонлар кенгайди. Х.в. мамлакатда шоли етиштириш бсйича 1сринда туради.
Вилост жамоа ва хусусий хсжаликларида 492,3 минг қорамол (шу жумладан, 202,1 минг сигир), 247,1 минг қсй ва счки, 1437,6 минг парранда боқилади. 6500 дан зиёд фермер хсжалиги чорвачиликка ихтисослашган. Урганч, Хива паррандачилик фкалари фаолист ксрсатади. Х.в.да Лахтачилик и.т. станяиссининг пахтачиликбедачилик зонал комплекс тажриба стсси (Урганч ш.да), Қорақум и.т. станяисси, пахта навларини тажриба қилиш участкаси (Хива туманида), мевали дарахтзорлар ксчатзори, срмон ксчатзори (Урганч туманида) ва б. бор.
1996—2004 й.ларда И. Бобожонов, М. Қувоқов, Б. Жуманиёзов, В. Б. Лак, А. Маҳмудова «Ўзбекистон Қаҳрамони» унвонига сазовор бслдилар.

Транспорти. Х.в. орқали Тошкент— Москва, Душанба—Москва т.й. стган, Урганч — Тошкент йсналишида поездлар қатнайди. Т.й. узунлиги 128 км (2004). Амударё устига қурилган Ҳазорасп т.й. ксприги ишга туширилиб (Ҳазорасп сқинида, 2004), Ҳазорасп — Мискин — Тошкент т.й. масофаси қисқарди. Ксприк ҳар суткада 14 поезд, 20 минг автомобиль стказиш имконистига сга. Ксприк стратегик аҳамистга сга. Вилостдаги қаттиқ қопламали автомобиль йслларининг уз. 2750 км (2004). Хива— Урганч йсналишида троллейбус қатнови (1997 й.дан) йслга қсйилган. Урганч, Хива ш.ларидан Тошкент, Самарканд, Аавоий, Бухоро, Аукус ва б. шаҳарларга автобуслар катнайди. Урганч ш. халкаро ва маҳаллий йсналишлар асропортларидан хорижий давлатлар (шу жумладан, Лариж, Токио, Мюнхен, ТельАвив, Москва, Симферополь ва б.) шунингдек, Тошкент, Аукус ва б. шаҳарлар билан мунтазам авиаяис алоқаси срнатилган. Вилост орқали Ўрта Осиё — Марказ, Бухоро — Урал, Туркманистон —А оссис халқаро газ магистрал қувурлари стказилган.
Nom: Re: Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 23 Yanvar 2010, 10:46:41: Маданий маориф, соғлиқни сақлаш ва спорт. 2003/04 сқув йилида 537 умумий таълим мактаби (шу жумладан, 47 ихтисослашган мактаб, гимназис, интернат мактаби) бслиб, 335,4 мингга сқин сқувчи таълим олди. 1997 й.да Хоразм тасвирий ва амалий санъати лияейи очилди. Вилостдаги 57 касб-ҳунар коллежи ва срта махсус билим юртларида 34 мингдан зиёд талаба сқийди (2004).
Ўзбекистон А еспубликаси Лрезиденти Ислом Каримовнинг ташаббуси билан Хоразм Маьмун академисси қайта тикланди, педагог кадрлар тайёрлашга ихтисослашган вилост пед. инти (1935 — 1992) АлХоразмий номидаги Урганч университетитл айлантирилди. Урганч давлат университети, Тошкент давлат 1тиббиёт интнинг Урганч филиалида 7460 талаба таълим олади (2004). Ўзбекистон ФА археологис регионал бслими, пахтачилик, Қорақум и.т. станяислари фаолист ксрсатади. Х.в.да Хива давлат «Ичан яалъа» тарихиймеъморлик музейқсрикхонаси ва унинг филиаллари, 424 жамоат кутубхонаси (5 млн. асар), 302 клуб муассасаси, маданист уйлари ва маданист саройлари, 10 га сқин маданист ва истироҳат боғи, Хоразмий, Беруний, Жалолиддин Мангуберди, Авесто ёдгорлик боғмажмуалари, «Оразибон», «Авазхон», «Достон» фольклорстнофафик халқ дасталари, «Муборак, «Юлдуз», «Аавбаҳор», «Хива нақшлари» ашула ва рақс дасталари, миллий дорбозлар гуруҳи, ксплаб бадиий ҳаваскорлик жамоалари бор. Огаҳий номидаги вилост мусиқали драма ва комедис театри, вилост қсғирчоқ театри (Хива ш.да) ишлаб турибди.

Хоразм мусиқий ҳаёти Хоразм воҳасида қад.дан сшаб келаётган халқларнинг турмуш тарзида муҳим срин сгаллаган. Қад. Хоразм ҳудудидаги Қсйқирилганқалъа, Тупроққалъа, Қирққизқалъа каби истеҳкомлардан топилган ва асл номлари сақланмаган торли (дуторсимон, чангканора, арфага схшаш), дамли (най, мизмар), зарбли (даф ва ноғорага схшаш) чолғу созларни ушлаган аёл ва сркаклар тасвирлари туширилган тангалар ва ганч ҳайкалчалар бу воҳа мусиқа санъатининг илдизлари жуда қад. сканлигидан далолат беради. 8-а. бошидаги араблар истилоси оқибатида Қад. Хоразм маданисти ва санъати харобаликка юз тутиб, ислом маданистининг снги анъаналари тараққий ста бошлади. Хоразмий, Беруний, Абу Абдулло ибн Юсуф Хоразмий (10-а.) ва б. олимларнинг қомусий асарларини мусиқага бағишланган қисмларида мусиқани ҳисоб илмининг таркибий бслаги ва уни инсон руҳистига таъсири таърифланади. «Мафотих улулум» асарида сша даврдаги мавжуд чолғулар: уд, чангканора, қанун, танбур, мизмар, арғанун, най, сурнайларнинг номлари келтирилган. Ўша даврда Гурганжда чолғу асбоблар ссовчи усталар маҳалласи бслган.
Муҳаммад Хоразмшоҳ даврида (1200—21) машҳур созанда устод Маҳмуд, Юсуфбек Дуторий каби созандалар сдда танилган. 14-а.да сшаган «Муҳаббатнома» достонининг муаллифи Хоразмий, Абдураҳим Ҳофиз Хоразмий, айниқса, Алишер Аавоийнинг «Сабъаи сайёр» достонида ва б. классик шоирларнинг ғазалларида сша давр мақомлари, созандалари ва чолғулари юксак дид билан таърифланади. Шунингдек, санъаткорлар ҳомийси Султон Вайис (Увайс), бахшилар пири Ошиқ Ойдинлар ҳам шу даврда сшаганлар. Муҳаммад А аҳимхон (1806—25) даврига келиб Аиёзжонхсжа ва унинг шогирдлари Маҳдумжон қози, Муҳаммаджон Сандиқчи, Абдусаттор махрам, унинг шогирди Худойберган косиб ва б. танбур мақомларини ривожланишига катта ҳисса қсшдилар. Комил Хоразмий Хоразм мақомларини сзи ихтиро кдлган « Танбур чизиғи» асосида қоғозга туширишни бошлаб берган етук мусиқашунослардан ҳисобланади. 1883 й.да дастлаб Хоразм мақомлари таркибидаги «А ост» мақоми, кейин, бу ишни давом қилдириб сғли Муҳаммад А асул Мирзо Хоразм мақомларидан Бузрук, Ааво, Дугоҳ, Сегоҳ, Ироқ ва А остларни қоғозга туширган. Бу даврда Оташ бахши, Ауржон бахши ва, айниқса, Ашвой бахши ҳамда унинг шогирди Муҳаммадниёз Гуржи каби бахшилар ном қозонганлар.
Аомлари номаълум бслган устоз созандалар ва бахшилар томонидан Хоразм дутор йсллари жамланиб 11 та дутор мақоми шаклланган. Машҳур созанда ва нафис таъб сгаси Муҳаммад А аҳимхон Соний (Феруз) хонлик даври (1864—1910) га келиб Хоразмда мусика санъати снада ривож топди. Феруз саройида 40 дан ортиқ шоир, 20 га скин мақомчи созандаларни тсплаб мушоира ва мақом кечаларини стказиб турарди. Сарой мақомчилари орасида Лахлавон Аиёз Мирзабоши Комил, Муҳаммад Ақуб Девон Харрот, Ақуб фозачи, Қаландар Дснмас ва б. мақомларнинг чолғу ва айтим қисмларини бойитганлар. Ферузнинг сзи ҳам мақом чолғу қисмларига 14 га сқин куй басталаган. Бу даврда 40 дан ортиқ бахши, 32 созанда қсшлари (созандаларнинг жамланган дастаси) фаолист ксрсатган. Улар сайил ва байрамларда хоннинг ксригидан стар ва слюртнинг томошасини стказишга фатво олар сдилар. Бахшилар ичида машҳурлари: А изо бахши, Арназар бахши, Сусв бахши; созанда қсшларидан слга танилган намосндалардан Шомурод сурнайчи ва б. бслган.
1910 й. Хива хонлиги тахтига Асфандиёрхон стирганидан кейин сарой шоир ва созандалари тарқаб кетди.
Хоразмда шсролар ҳокимисти срнатилгач, мақом ва мусиқа ривожи бироз тсхтади. 1923 й.да Хива ш.да мусиқа мактаби ташкил қилиниб, скрипка, кларнет, танбур каби чолғу асбобларда ижро стиш бсйича синфлар очидди. 1925 й.да Москва ш.да Мулла Бекжон А аҳмон сғли ва Муҳаммад Юсуф Девонзодаларнинг «Хоразм мусикий тарихчаси» китоби чоп стидди. Бу даврда созандалардан Сафо Оллаберганов (Муғанний), Қурбон созчи Исмоилов, Мадраҳим Ақубов (Шерозий), Қурбонназар Абдуллаев (Бола бахши), Матюсуф Харратов (Чокар), Отажон Абдуллаев, Ҳожихон Болтаев; аёл халфалардан Онажон Собирова (Анаш махрам), Онабиби қори Отажонова (Ожиза) ва б. машҳур бслишган. Уларнинг издошлари ва шогирдлари ичида хонандалардан Комилжон Отаниёзов, Ваҳобжон Фаёзов, Коммуна Исмоилова, Султонпошша А аҳимова, Матёқуб А аҳимов, Қувондиқ Искандаров, Жуманазар Бекчонов, Олмахон Ҳайитова, А сзмат Жуманиёзов, Ортиқ Отажонов, Отажон Худойшукуров, Бобомурод Ҳамдамов; созандалардан дуторчи А. Болтаев, қсшнайчи Қ. Бобожонов, торчи Ҳ. Бобожонов, ғижжакчи О. Ҳасанов; бастакорлар А . Оллаберганов, Ш. А амазонов, Ш. Солаев, А. Отажонов, М. Юсупов, С. Ҳайитбоев, У. Мусаев, А . Абдуллаев, Қ. Лолвонов, М. Отажонов, А . Бекчонов, Ш. Файзуллаев, Қ. А ахимов; мусиқашунос О. Матёқубов ва б. маълум. 1958—60 й.лар орасида М. Юсупов томонидан тсплаб нотага олинган «Ўзбек халқ мусиқаси» (6,7 ва 9 жилдлар) чоп стилди. 1980—87 й.ларда Хоразм мақомларининг снги тслдирилган вариантлари нашрдан чиқяи.
Х.в.да 16 та болалар мусиқа мактаби (шулардан 3 таси санъат мактаби), мусиқа билим юрти, филармонис, вилост телерадиокомпанисси қошидаги мақомчилар ансамбли фаолист ксрсатади.
Х.в.дан Девонаи Ҳисобий, Аиёзжонхсжа, Аиёзий, Худойберган муҳркан, Комил Хоразмий, Матёқуб Харратов, М. Худойберганов, Сафо Муғанний, X. Девонов каби йирик санъаткорлар; Бола Бахши, Қ. Искандаров, А . Жуманиёзов, Ф. Давлетов сингари Ўзбекистон халқ достончи ва ҳофизлари; Матюсуф Харратов, М. Юсупов, А . Оллаберганов, Ш. А амазонов, Л. Абдуллаева, И. Аиёзматов, А . Абдуллаев, О. Матёкубов, С. Давлетов, У. Мусаев, О. Оллаберганов, Қ. А аҳимов каби Ўзбекистонда хизмат ксрсатган санъат арбоблари ва композиторлар; Шерозий (Акубов), К. Отаниёзов, Ҳ. Болтаев, К. А ахимов, М. А ахимов, Б. А аҳимова, С. Девонов, С. А аҳимова, Г. Ақубова, М. Ихтиёрова, О. Ҳайитова, Г. Матёқубова, М. Бобожонов, О. Отажонов, Г. А ахимова сингари Ўзбекистон халқ артистлари; Аорбек бахши, Қаландар бахши каби Ўзбекистон халқ бахшилари етишиб чиққанлар.
Х.в.да халқ амалий санъати ва ҳунармандчилик, айниқса, Хива, Ҳазорасп ва Хонқа ш.ларида кадимдан тараққий стган. Ағоч сймакорлиги, заргарлик, кандакорлик, гиламчилик, кулолчилик ва б. ривожланган. Хива гиламчилик фкаси, «Хива сополи» акяисдорлик жамисти ва б. ишлаб турибди. Ўзбекистон халқ рассоми А. Болтаев, халқ наққошлари ва ёғоч сймакор усталари О. Лолвонов, А . Машарипов, С. Боғбеков, машҳур кулол, кошинкор уста А . Матчонов ва б.нинг номлари машҳур.
Nom: Re: Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 23 Yanvar 2010, 10:47:08: Соғлиқни сақлаш. Вилостда 6269 сринли 36 касалхона ва 211 тиббий муассасаларда 3882 врач (ҳар 10 минг кишига 27,1 врач), 13337 срта тиббий ходим ишлайди. Давлат дастурига асосан, вилостда А еспублика шошилинч тиббий ёрдам марказининг вилост бслими ва барча туман марказий касалхоналари қошида унинг бслинмалари ташкил стилган ҳамда зарурий тиббий ва техник жиҳозлар билан таъминланган. Х.в.да 4010 сринли 20 санаторий фаолист ксрсатади.
2004 й.гача сз касби бсйича хусусий иш фаолисти юритиш учун 50 га сқин мутахассисга лияензис берилди.

Спорт. Х.в. спортчилари спортнинг ксплаб турлари бсйича турли даражадаги мусобақаларда иштирок стмоқда (кураш, футбол, қсл тспи, волейбол, теннис, бокс ва б.). «Умид ниҳоллари — 2003» спорт мусобақалари стказилиши муносабати билан шахар ва туманларда 17 та йирик спорт иншоотлари, «Олимпис захиралари» коллежи, 10— 15 минг кишилик стадион фойдаланишга топширилди.
Вилостда 14 спорт мажмуаси, шунингдек, 16 стадион, 8 сузиш ҳавзаси, 136 теннис корти, отчопар, спорт заллари, отиш тири, баскетбол, қсл тспи, футбол майдонлари бор. 389 минг киши жисмоний тарбис ва спорт билан шуғулланади. Турли миқёсдаги республика ва халкаро спорт мусобакаларида вилостнинг 9 спортчиси олтин, 8 таси кумуш медалларга сазовор бслишди. Хоразмда «Умид ниҳоллари—2003» тадбири катта байрам сифатида нишонланди. «Умид нихрллари», «Лрезидент кубоги учун», Лаҳлавон Маҳмуд хотирасига бағишлаб стказилган А еспублика ва халкдро спорт беллашувларида 6 спортчи республика ва жахрн чемпиони унвонларини олдилар.
Х.в.да 10 дан ортиқ халкаро тоифадаги спорт устаси, 100 дан ортиқ спорт устаси, 300 дан зиёд спорт усталигига номзод, шунингдек, ксплаб 1тоифадаги спортчи тайёрланди. Вилостнинг 30 дан ортиқ спортчиси Ўзбекистоннинг турли миллий терма жамоалари аъзоларидир.
Nom: Re: Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 23 Yanvar 2010, 10:47:30: Адабиёти. Хоразм адабиёти замонлар силсиласида емирилиб, йсқотилиб, қайта шаклланди. Араблар Хоразмга бостириб келганда сзларига қараганда жуда ҳам юқори маданистга дуч келдилар. 8-а.га келиб қад. хоразмий тилинкнг батамом йсқотилиши билан 8-а.дан токи 12—13-а.ларгача форс ҳамда араб ва 12-а.лардан бошлаб туркийсзбек тилларида ижод қилинди. Абу Мансур Саолибийнинг «Йатимат аддахр фи махосин ахлал аср» («Аср аҳлининг фозиллари ҳақида замонасининг дурдонаси») тазкирасида 10— 11-а.ларда Хоразмда сшаб, араб тилида ижод стган етук арабнавислар ҳақида кенг маълумот берилади. Карийб 5 аср давомида (8—12-а.лар) араб тилида ижод қилган кспгина Хоразм шоирлари сз фаолисти билан Хуросон ва Мовароуннаҳрда шуҳрат қозонганлар. 11-а. бошида Хоразмда илк бор ташкил стилган Хоразм Маъмун академиссида жаҳон тарихи, фани ва адабиётига муносиб улуш қсшган Беруний раислигида Ибн Сино, Абу Ааср Ироқ каби замонасининг йирик фан ва маданист намосндалари ижод қиддилар. Асли балхлик бслиб, Хоразмда турғун сшаб Хоразмшоҳ Отсиз ҳукмронлиги даврида юқори мартабага сга бслган А ашидиддин Ватвот («Саъдалмулк» фахрий унвонини олган) форс ва араб тилларида ижод қилиб шеъристда мурассаъ, тарсеъ, тажнис ва б. усулларни қсллашда форсий тилда ёзадиган пешқадам шоирлардан бири ҳисобланади. Аҳмад Яссавийнинг шогирди Сулаймон Боқирғоний 12асрдаёқ туркийда ижод қилган. Бу даврларда араб, форс тиллари ва туркийда бараварига ижод қилингани сша давр адабий муҳитининг нақадар ксп қирралигини ксрсатади. Хоразмдаги адабий жараён Чингизхон истилоси ва ундан кейинги даврда анча мураккаб кечган бслсада, тсхтаб қолмади. Кубровийлик тариқатининг асосчиси, «Шайхи валитарош» («Авлиёлар етиштирувчи шайх») номи билан бутун Шарққа машҳур бслган шоир Аажмиддин Кубро, «Муҳаббатнома» муаллифи Хоразмий (14-а.), Аасриддин Бурхониддин А абғузий (13-а. охири —14-а. бошлари), Лшдгавон Маҳмуд, Ҳайдар Хоразмий, Қутб Хоразмий, Сайфи Саройи (14-а.) каби буюк сиймолар ижод стган. А абғузийнинг «Қиссаси А абғузий» асари сзбек насрининг мукаммал намунаси бслиши билан сътиборлидир. Хоразм адабий муҳити, илмфани жаҳон маърифати тараққиётига таъсири сътирофга лойиқ. АзЗамахшарий араб дунёсини кезиб илм тарқатган бслса, 1414 й.да Шерозга келган Абдураҳим Ҳофиз Хоразмий туркийда битган ғазаллари билан шуҳрат топган.
Алишер Аавоий «Мажолис уннафоис» асарида Хожа Абулвафойи Хоразмий ва Мавлоно Жалолиддин А умий маснавийсига шарҳ битган Ҳусайн Хоразмийларни катта ҳурмат билан таърифлайди. Хоразм адабий жараёнининг ривожланиши натижасида етук адабиёт намосндалари етишиб чиқа бошлади. Булар А авнақ (1725—1805), А оқим (1742—1825), Аасимийнинг ғазалларини сзбек тилига ағдарган машҳур шоир Андалиб (1710—70), Восифийнинг «Бадоеъ улвақоеъ» асарини форсийдан таржима қилган, сзбек ва форс тилларида баравар ижод стган Диловархсжа (18-а.), Аавоийнинг «Хамса»сидаги достонларнинг насрий вариантларини сратган Умар Боқий (18-а.), сз замонасининг улуғ шоирлари Мунис, Огаҳий, Комил Хоразмий (1825— 99), Баёний ва б.дир.
Феруз даврида Хоразм адабий муҳити снада ривожланди. Унинг буйруғи билан шоир Табибий «Мажмуаи 30 шуаро пайрави Феруз» тазкирасини тузади ва Ферузнинг 101 ғазалига 30 шоир ёзган пайравни киритади. Тазкиранавис Лаффасий тузган «Тазкираи шуаро»да (1945) Мунис давридан Лаффасий давригача ижод килган (Мунис ва Лаффасий билан бирга) Хоразмдаги 51 шоирнинг ҳаёти ва ижоди ҳақидаги маълумотлар битилган.
Хоразмда қадимдан достончилик ривожланган. Халқ анъанавий достонлари бахшилар орқали оғизданоғизга стиб сайқалланган. «Авазхон», «Бозиргон», «Сайёдхон ва Ҳамро», «Қораксз Ойим», «Гулруҳ пари», «Шобахром», «Завриё», «Ошиқ Ғариб ва Шоҳсанам», «Юсуп Аҳмад», «Қирқ mhhd> каби достонлар Хоразм халқ оғзаки ижодининг нодир бойлигидир. Хоразм халқ достонлари ҳажми бошқа сзбек халқ достонларига қараганда кичиклиги, шу билан бирга мусиқавийлиги билан ажралиб туради. Хоразмда достон куйловчиларни бахши деб атаб келганлар. Хоразм воҳасида 19-а.нинг 1-срмида Ашвой бахши машҳур бслган. Хоразм воҳасида муаллиф номи билан аталган «Ашвой нағмаси» куйи тарқалган. 19-а.да Хоразмда сшаб ижод қилган бахшилардан Оташ, Ғарибниёз бахшилар, Бобо бахши, Жуманазар бахши Бобо бахши сғли, Бекжон бахши, Абдрим бахши ва б. шуҳрат қозонган. 20-а. бошларида Хсжаёз бахши атокли бахши ҳисобланган. У «Ошиқ Ғариб ва Шоҳсанам», «Сайёдхон ва Ҳамро», «Бозиргон», «Алпомиш» ва «Гсрсғли» туркумидаги достонларни ёд билган ва уни хуш овоз билан дутор журлигида ижро стган. Ундан кейинги даврда Бола бахши, Матназар Жаббор сғли, Қаландар бахши, Бола бахшининг фарзандлари Аорбек бахши, Матёкуб ва Етмишбой бахшилар Хоразм достончилик мактабини тараққий қилишга хисса қсшдилар.
Хоразмдаги халқ оғзаки ижодининг сна бир тури халфачиликдир. Халфалар (фольклорда) репертуарида халқ достонлари, рангбаранг халқ қсшиклари, мумтоз шоирларнинг ашулабоп ғазаллари асосий срин олган. 19— 20-а.нинг 2-срмида Хоразмда Хонимжон халфа, Онажон халфа, Онабиби кори (Ожиза), Шукуржон халфа, Шарифа халфа, Жони халфа, Бибижон халфа, Дурхоним халфа, Киш халфа, Гулжон кори, Ойша кулол халфа, Ақут халфа Вафоева, Шарифа нсғай Оташева, Уғил Асғай Қурёзова, Ақут халфа Сейтнисзова ва б.нинг номлари халқ орасида танилган сди. Халфачилик санъати анъаналари Хоразм ёш ижрочилари томонидан кейинги даврларда ҳам давом сттирилмоқда.
20-а.да Хоразм адабиётшунослигида Муғанний, Суханвар, Умар Қурбоний, Қаландар Қурбоний, М. Абдуллаев, Агам А аҳим, Аҳмад Бобожон, Айёмий, А аҳим Бекниёз, Дсстжон Матжон ва б.нинг назм ва насрий асарларида маърифатпарварлик ғослари сз аксини топган.
Омон Матжон, Баҳром А сзимуҳаммаднинг фалсафий шеъристи, Аркин Самандарнинг «Дарёсини йсқотган қирғоқ», «Тангри қудуғи», Комил Авазнинг «Қсналға» романлари, Матназар Абдулҳакимнинг Аажмиддин Кубро, Бедил, Лахлавон Махмуд рубоиёти ва ғазалларининг сзбек тилига таржималари муҳим аҳамистга сга. Лроф.лардан О. Мадраҳимов, С. А сзимбоев, 3. Дссимов, Ж. Юсупов, араб ва форс тиллари билимдони А. Аҳмедов ва б. адабиётшуносликка дойр асарлар ёздилар. Айниқса бу борада Ҳ. Абдуллаевнинг Абу Бакр Хоразмийдан ҳозиргача сшаб ижод қилган адабиёт аҳлининг ҳаёти ва ижодини акс стгирувчи тазкираси, А. Крбуловнинг 2 жилдли «Хоразм адабий муҳити» асари, С. А сзимбоевнинг «Гсрсғли» китоби муҳим аҳамистга сга бслди.
Х.в.да Ўзбекистон ижодий уюшмалари (ёзувчилари, рассомлар ва б.) вилост ташкилотлари фаолист ксрсатмоқда.
Nom: Re: Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 23 Yanvar 2010, 10:48:09: Матбуот, радиосшиттириши ва телевидениеси. Х.в.да 2 вилост газ. («Хоразм ҳақиқати» ва «Хорезмскас правда», 2 та газ. адади 5500), 10 туман газ., 3 журнал («Илм сарчашмалари», «Дийдор», «Хива Шарқ гавҳари», адади 2000) нашр стилади. Вилостда, шунингдек, бир қанча тармоқ газ.лари чоп килинади. Жами 27 номдаги газ. ва журналлар чиқарилади.
Хоразм (Хива)да Муҳаммад А аҳимхон Феруз ташаббуси билан 1874 й.да Туркистонда илк бор тошбосма очилган. Тошбосмада илк матбаачилик фаолистини биринчи сзбек матбаачиси Отажон Абдалов бошлаган. Ушбу тошбосма фаолисти кейинроқ, 1920 й.дан «Инқилоб қуёши» газ., 1939 й.дан «Хоразм ҳақиқати», 1941 й.дан «Хорезмскас правда» газ.ларининг ташкил қилинишига замин сратган.
Х.в.да 1874—1924 й.ларда фаолист ксрсатган матбаачилик анъаналари 1991 й.да қайта тикланди. «Хоразм» нашриёти ишга туширилиб, дарсликлар, китоблар нашр стиш йслга қсйилди. «Хоразм тарихи» (1995), «Ҳазорасп тарихи», «Хонқа тарихи» (1995—98), «Авестонинг сратилиши» (2001), «Маъмун академисси» (тсплам, 2003) каби китоблар чоп стилди.
Х.в. да биринчи радиосшиттиришлар 1936 й.дан бошланган. Вилост радиоси ойига 31 соатлик ҳажмда сшиттиришлар беради. Телексрсатувлар 1961 й.дан олиб борилади. Маҳаллий ксрсатувлар, 1979 й.дан рангли тасвирда (сзбек ва рус тилларида), ҳафтасига 15 соат ҳажмда намойиш қилинади.

Меъморий ёдгорликлари. Х.в.даги тарихий ва меъморий ёдгорликлар жаҳонга машҳур. Вилостда 149 меъморий ва шаҳарсозлик, 16 археологик, 21 монументал санъат ва ҳайкалтарошлик ёдгорлиги бор. Меъморий ёдгорликларнинг асосий қисми Хива ш.да жойлашган. Унинг Ичан қалъа қисми сса ЮАЕСКОнинг Жаҳон мероси шаҳарлари ташкилоти ҳисобига киритилган. Хивадаги ёдгорликлардан Жума масжид (10—18-а.лар), Лаҳлавон Маҳмуд меъморий мажмуаси (14-а., 19—20-а. бошлари), Сайид Аловиддин (14—18-а. лар), Уч Авлиё (1549, 1821) макбаралари, Тошҳовли (19-а.), Ксҳна Арк (17—19-а.лар) саройлари, Муҳаммад Аминхон Мадраса ва минораси ва б. меҳмонлар ва сайёҳатчилар диққатини сзига тортади. Шунингдек, Хива, Ҳазорасп, Хонқа, Шовот, Янгиариқ, Қсшкспир, Боғот ва б. туманларида ҳам тарихий обидалар мавжуд. Шулардан Хива туманидаги Чодра ҳовли (18—19-а.лар), Шоҳимардон меъморий мажмуаси (19-а.), Қубла Тозабоғ саройи (1893—1913), Ҳазораспдаги Музробшоҳ (16—18-а.лар), Шайх Косим сшон макбаралари (18—19-а.лар), қад. Ҳазорасп қалъаси (мил. ав. 6—5-а.лар), Хонқа туманидаги Сайд ота масжиди (1766), Шовот туманидаги Васнган бобо макбараси (16—19-а.лар); Янгиариқ туманидаги Шайх Мухтор Валий (Остонабобо, 14а) меъморий мажмуаси; Қсшкспир туманидаги Иморатбобо меъморий мажмуаси (16—19-а.лар) ва б.ни айтиш мумкин.
Мустақиллик йилларида вилостда скка тартибда уйжой куриш тез ривожланди. Урганч, Хива ш.ларига йсдяош Ааврсз, Қосмаобод шаҳарчалари бунёд стилди. Вилостда тарихий ва меъморий ёдгорликларни асраш, таъмирлаш ишларига Ўзбекистон ҳукумати томонидан катта сътибор берилмоқда. Хива ш.нинг2500 йиллик юбилейи (1997), Жалолиддин Мангубердининг 800 йилиги (1999), Авесто китоби сратилишининг 2700 йиллиги (2001) байрамлари арафасида вилостда кенг миқёсда меъморий ёдгорликларни таъмирлаш, улар атрофларини ободонлаштириш ва кскаламзорлаштириш ишлари амалга оширилди. Х.в. 2003 й. 22 авг.да Жалолиддин Мангуберди ордени билан мукофотланган.
Ад.: Толстов С. Л., Қадимги Хоразм маданистини излаб, Т., 1964;Виноградов А. В., Аеолитические памстники Хорезма, М., 1968; Среднсс Азис в древности и средневековье, М., 1977; Трудс‹ Хорезмской археологостнографической скспедияии, т. 1—10, М., 1952—77; Хоразм тарихи, 1995, Урганч; Қиличев Т., Хоразм халқ театри, Т.; Садоков А . Л., Музс‹кальнас культура древнего Хорезма, М., 1970; Садоков А . Л ., Тс‹ссча осколков золотого саза, М., 1971.
Комил Ауржонов, Ботир Матёқубов, Комил Авазов.

«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
Nom: Re: Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 23 Yanvar 2010, 10:48:27: ХОА АЗМ ВОҲАСИ — Амударёнинг қуйи қисмидаги қад. воҳа. Х.в.да Ўзбекистоннинг Хоразм вилости, Қорақалпоғистоннинг жан.ғарбий қисми ҳамда Туркманистон Тошҳовуз вилостининг шим.шарқий қисми жойлашган. Шим.дан (шартли равишда) Қснғирот кенглиги, ғарб ва жан.да Устюрт платоси ва Қорақум чсллари, шаркда Қизилқум чсли билан чегарадош.
Х.в. ҳудуди юзасининг шаклланиши Амударё аккумулстив фаолисти билан боғлиқ. Дарёнинг чскинди ва гил ётқизиқлари минг йиллар давомида шу ҳудудда тспланиб дельталарни ҳосил қилган (қ. Амударё дельтаси). Х.в. жан.да Тусмсйин танглигига қадар давом стган. Воҳа шим. ва шим.ғарб томон 300 км дан зиёд масофага чсзилган. Ани чекка жан. қисмида (Тусмсйин танглигида) 10—12 км, шим. қисмида 120—130 км, Султон Увайс тизмасининг ғарбий қисмида (Тахтатош танглигида) 70—80 км. Тусмсйин танглигидан шим.да ХоразмТошҳовуз текислиги жойлашган. Х.в.нинг ер юзаси тсртламчи даврда аллювиалдельта ётқизиқларининг астасекин тспланиши ва дельтанинг Орол денгизи ва Сариқамиш ботиғи томон ссиши натижасида шаклланган. Улар ёши ва литологик таркиби жиҳатидан бир хилда смас. Айрим кичик ботиқпарда ксл ётқизиқлари ҳам учрайди. Қадимдан деҳқончилик қилинадиган ерларда (қалинлиги 2— 3 м ли) агроирригаяион қатламлар тспланган.
Х.в. ер юзаси тузилиши жиҳатидан, асосан, ссси текислик, шим. ва шим.ғарб томон бир оз нишаб. Аишаблик жуда кам бслганидан Амударё (айниқса, воҳанинг шим. қисмида) тармоқланиб секин оқади. Шу боис, бир нечта қад. сзанлар (Ксҳнадарё, Дарёлик, Давдон, Шсртонбой, КрейтЎзак, Иткрасзак, Қорасзак ва б.) вужудга келган. Улар орасида турли баландликдаги бир қанча тепалик ва марзалар жойлашган.
Х.в. ер юзаси инсон фаолисти таъсирида ҳам сзгарган (канал, ариқ, зовурлар қазилган). Х.в. шим. кенгликда жойлашган. Янв.нинг сртача траси —4,5Â°, —7,6Â°. Анг паст тра —32Â°, баъзи йилларда —4 Г, —43Â°. Июлнинг сртача траси 25,3Â°—28,4Â°. Анг юқори тра 41Â°—44Â°. Ҳоз. кунда, Орол денгизи сатҳининг пасайиши оқибатида ёзги тра ортиб, қиш совуқлашиб бормоқда. Х.в. снг қурғоқчил воҳалардан ҳисобланади (йилига 80—120 мм ёғин тушади). Ағин миқдори жан. дан шим.га ортиб боради. Ағиннинг ксп қисми қиш ва баҳор фаслларида тушади.
Амударё тармоқларининг кспчилик қисми қуруқ сзанларга айланган. Х.в.да 100 дан ортиқ ксл (Тснғизксл, Шсрксл, Улуғшсрксл, Кернай, Қоратеран, Бстаксл, Оқчаксл, Олтинксл, Зейксл, Оқксл ва б.) мавжуд. Х.в.да турли тупроқ типлари тарқалган. Катта қисмида стлоққайир аллювиал, суғориладиган стлоқ (стлоқвоҳа) тупроклар ҳосил бслган. Улардаги чиринди моддалар миқяори 2—3%. Бу тупроқлар пастқам, грунт сувлари ер юзасига сқин ерларда шсрланган. Ботқоқшсрхок тупроқлар ҳам учрайди. Тупроқлар инсонистнинг бир неча минг йиллардан бери давом стиб келаётган хсжалик фаолисти таъсирида сзгариб, маданий воҳа тупроғига айланган. Воҳада ёввойи ссимликлардан қамиш, туранғил, ёввойи жийда, тол, юлғун, снтоқ, ажриқ, буғдойиқ, сарсазан, қорабароқ, тамариск, шсра ва б. ссади. Чслларга ёндош қисмида селин, жузғун, оқ саксовул, қуёнсуск, қизилча ва б. тарқалган. Аввойи ҳайвонлардан чисбсри, тулки, тсқай мушуги, бсрсиқ, ксрсичқрн, каламуш, типратикан, ондатра; қушлардан чумчуқ, майна, зарғалдоқ, бедана; дарё қайирлари ва кслларда қирғовул, ғоз, срдак ва б. учрайди. Дарё ва кслларда баликдарнинг бир қанча тури бор. Х.в. ер, ссимлик ва иқлим ресурсларига бой. Воҳа ҳудудидаги ссимлик ва ҳайвон турларини срганиш ва муҳофаза қилиш мақсадида Бадайтсқай давлат қсриқхонаси ташкил стилган.
Мурод Маматқулов.

«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
Nom: Re: Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 23 Yanvar 2010, 10:49:08: ХОА АЗМ, Қадимги Хоразм — Турон ва Арон минтақалари оралиғида жойлашган тарихий слка ва қад. давлат. X. ҳудуди қадимда Амударё адоқларидан жан.га томон Мурғоб ва Тажан дарёларининг юқори оқимларигача чсзилган. Шу боисдан бу қад. тарихий слка фанда 2 хил: Кдд. Хоразм ва Катта Хоразм номлари билан маълум. X. ҳақидаги илк маълумотлар Авесто, Доро I нинг Бихистун китобалари, қад. юнон муаллифлари (Гекатей, Геродот, Страбон ва б.) ҳамда илк срта аерларнинг араб географлари асарларида учрайди.
«X.» атамаси (топоними) Авестода Хваиризем, қад. форсийчада Уваразмис, лотинчада Хорасмис ва юнончада Хоразмис деб юритилган. Арабча ёзма манбаларда бу слка Хворазм талаффузида тилга олинади. «X.» атамасининг семантикаси ҳақида бир қанча фикрлар мавжуд. X. тарихининг билимдони СЛ. Толстое «X.» атамаси талқинлари орасида сронча «ХуррХуршед» ва «змзем» ссзлари асосида юзага келган номнинг «Қуёшли слка», «Қуёшли ер» деб аталиши ҳақиқатга снг сқин стнонимдир деб таъкидласада, Х.ни «Хварри ёки Харри (Хуррий) халқи слкаси», «қуёш (халқи) ери» деб изоҳлайди. Суғдшунос олим М. А. Боголюбовнинг фикрича, X. айримайрим 3 ссзлардан таркиб топган. Ху (Хуш, Хаш), вар (вара) ва зм (зим, зем). Ароний тилларда Ху —«схши» «маъқул», вар(вара) — «девор», «марза», «fob», «қалъа», «қсра» деган маъноларни билдирган. Зм (зим, зем) сса — «ер», «слка», «диёр», «мамлакат» каби маъноларни англатган. Демак, «X.» атамаси қандай шаклда қайд стилмасин, у «схши қсрали ер», «ажойиб қалъали слка», «мустаҳкам қалъалари бор диёр» деган маънони англатган.
Авестонинг «Яшт» қисмида Хоразм «Минг ирмоқли дарё», «Ксллар ва стлоқларга бой слка» сифатида мадҳ стилади. Қад. Хоразм ҳудуди табиий жиҳатдан 2 минтақага ажралган. Унинг шим. қисмида Амударё стакларида сонсаноқсиз серсувли сзанлар, шим. ва шим.шарққа томон сстанган кенг сйловлардан иборат бепоён пастгекисликлар, унинг жан. қисмида сса, Мургоб ва Тажан дарёлари водийларининг каттагина қисми тоғ ва адирликлар ва улардан бош олган каттакичик дарёжилғалар стакларида юзага келган ҳосиддор ерлар жойлашган.
Қадимги X. минтақалари ҳудудларининг сзига хос табиати, шубҳасиз, қад. аҳолининг турмуш тарзини белгилабгина қолмай, балки бу диёрда юзага келган қад. маданистларнинг шаклланиши, ривожи ва бир-бирига қоришувига ҳам кучли таъсир стган. Шу боисдан Х.нинг шим. қисми (Оқчадарё дельтаси)да мил. ав. 4—3 минг йилликларда овчилик ва балиқ овлаш билан кун кечирган аҳоли (қ. Калтаминор маданисти) сшаган бслса, мил. ав. 2мйнг йилликда сса чорвачилик ва деҳқончиликнинг соддагина усулларидан хабардор бслган қабилалар (қ. Тозабоғёп маданисти ва Сувёрган маданисти) истиқомат қилган. Мил. ав. 2минг йилликнинг 2-срмига борганда, хусусан, унинг охири ва мил.ав. 1-минг йиллик бошлари (9—8-а.лар) да суғорма деҳқончилик мукаммаллашиб, сйлов чорвачилик ривож топган (қ. Амиробод маданисти). Бу даврда Тозабоғёп, Сувёрган ва Амиробод маданистларини сратган қабилаларнинг қоришмаси асосида таркиб топган Кавунди (Кавонди) қабилалари сшаган. Улар Х.нинг қад. аҳолиси массагетларнинг бевосита аждодлари бслган. Ксчманчи чорвачилик, хусусан, йилқичиликнинг ривожи X. аҳолисининг ижтимоий ҳаётига ҳам кучли таъсир стиб, суворийлар табақасини шакллантирган.
X. нинг жан. қисмида жойлашган водий ва воҳалар (Тажан, Ҳерируд, Мурғоб ва Гёксур) да сса мил. ав. 6— 3минг йилликлардаёқ строқ суғорма деҳқончилик маданисти қарор топиб, тараққий қилган. Бу даврларда ушбу минтақа аҳолиси қабилалар уюшмасига бирлашиб, деҳқончилик хсжалигида мотига (кетмон)дан ташқари омочдан ҳамда турли хилдаги каттакичик суғориш иншоотларидан ҳам фойдаланган. Аввал улар сомонли гувалалардан бир хонали, сснгра сса ксчалар бсйлаб гувала ва хом ғиштлардан бир неча хонали уйлар бино қилиб, атрофи девор билан сралган турар жой ва истеҳкомли қишлоқлар барпо стган (қ. Жойтун маданисти ва Аамозгоҳтепа).
Мил. ав. 2минг йиллик охири — 1-минг йиллик бошларида қад. суғорма деҳқончилик маданистининг ҳудудлари шарқ ва жан.шарқ томон кенгайиб, Ҳерируд водийсининг юқори оқимигача ёйилган. Шу боисдан Авестода Хваиризем слкаси Аресдан шарқда Ҳилманд водийсида жойлашгани ҳақида ишора қилинади.
Археологик маълумотларнинг гувоҳлик беришича, айнан шу даврда Амударё стакларида сшаган ксчманчи чорвадор қабилаларнинг бир қисми жан. томон силжиб то шим. Ҳиндистон ҳудудларига қадар бориб срнашгани кузатилади.
Милетлик Гекатей (мил. ав. 6-а.) маълумотлари асосида Геродот (мил. ав. 5-а.) ахоманийпар давридан аввал гирканлар (Каспий денгизининг жан.шарқи, Гургон дарёси ҳавзаси), парфисликлар (Шим. Хуросон), дранглар ва таманайлар (Ғарбий Афғонистон)нинг ҳудудлари билан туташган кенг слкада хоразмийлар сшагани тсғрисида маълумотлар келтиради.
Геродотнинг ёзишича, кейинчалик, слка ахоманийларга қарам бслиб қолгач, тоғ дараларидан оқиб тушадиган Акес (Ҳерируд) сзани дарвозали тсғон билан боғланиб, хорасмийлар (хоразмийлар)нинг скин ерлари сувсиз қолган. Улар шоҳ саройига бориб арзидод қилиб, сув учун алоҳида солиқ тслагач, шоҳ тсғон дарвозаларини очишга буюрган.
Мил. ав. 6—5-а.ларда X. Ахоманийлар давлатининг 16сатраплик таркибига кирган. Мил. ав. 5-а. охири — 4-а. бошларида сса, у алохида сатраплик ҳисобланган. Мил. ав. 3 — мил. 3-а.ларда X. Сирдарё ҳавзасининг срта қисмида
1. Қалъалиқирдаги сарой харобаси. Мил. ав. 5—4асрлар; 2. Аёзқалъа. 1-минг йиллик сртаси; 3. Тупроққалъа. Гипсдан ишланган ҳайкал парчаси. 3аср; 4. Тупроққалъа. Ағочга битилган қад. хоразмий ёзуви. 3аср. ташкил топган Қанғ давлатининг таркибвда бслган.
Тарихий манбаларнинг таққосий таҳлилидан маълум бслишича, хоразмийларнинг дастлабки ватани Бактрисдан жан.да Аресдан шаркда, Ҳерируд ва Ҳилманд дарёларининг юқори ҳавзасида жойлашган (сна қ. Хоразмийлар). Шубҳасиз, хоразмийлар массагетлардан фаркди слароқ, парфснлар, марғиёналиклар, бохтарийлар, аресликлар, гирканисликлардек суғорма деҳқончилик ва унинг асоси ҳисобланган суториш иншоотлар барпо стишда бой асрий тажрибага сга сдилар. Уларнинг ксп асрлик бинокорлик ва хунармандчиликдаги тажрибалари ва амалий ксникмалари туфайли асрлар оша Амударё стаклари обод стилиб, йирик суғориш тармоқлари ва сув иншоотлари— дамбалар барпо стилган, ҳунармандчиликнинг барча соҳалари кенг ривож топган.
Мил. ав. 4-а.нинг 2-срмида Х.да мустақил давлат қарор топади. Абу А айҳон Берунийнинг ёзишича, X. давлатига афсонавий қаҳрамон Сиёвуш (Сиёвахш) асос солган. Мил. ав. 328 й. баҳорида Ўрта Осиёга юриш қилган македонислик Александр (Искандар) қароргоҳига музокара қилиш учун X. ҳукмдори Фарасман 1500 суворий билан ташриф буюрган. Фанда массагетлар конфедераяисси (туркуми) номи билан тилга олинган X. давлатини афсонавий сиёвушийлар, аслида сса африғийлар сулоласи бошқарган. Давлат пойтахти дастлаб Тупроққалъаас бслган. Кейинчалик (305 й.) сса Кот ш.га ксчирилган. Беруний хоразмшохлардан 22 тасининг номини қайд қилади. Аверси (бети)да тождор хукмдор, реверси (сирти)да суворий тасвири туширилган дастлабки кумуш танга Тупроққалъадан топилган. Танга мил. ав. 1-а.га мансуб. Аумизматик маълумотлардан аён бслишича, бундай шаклдаги тангалар мил. 8-а.гача зарб стилган.
X. давлати Ўрта Осиёда ташкил топган сзига хос снг қад. давлатлардан бири бслиб, унда строқ зироаткор ва ксчманчи чорвадор аҳолининг удумлари, деҳқончилик, чорвачилик ва ҳунармандчилик каби хсжаликлар бошқарувини асрий тизимлари мужассамланган сди.
Демак, X. аҳолисининг иқтисодий ва ижтимоий ҳаётида юз берган тадрижий ривожланиш унинг шим. ва жан. қисмларида, аввал бири иккинчисидан тубдан фарқланувчи 2 турдаги маданистлар шаклланган. Сснгра сса уларнинг қоришуви оқибатида Х.нинг сзига хос юксак даражадаги маданисти юзага келиб, равнақ топган.
Қадимги Хоразм маданисти. Кадимдан Ғарбий Осиё, хусусан, шим.шарқий Арон ҳудудлари билан бевосита алоқадор бслган Х.нинг қад. муштарак маданистининг кспгина жиҳатлари, хусусан, бадиий маданисти — аҳолисининг тили, урфодатлари, уйжойларининг тузилиш тартиблари, рсзғорбуюмлари, зебизийнатларида сз ифодасини топган. Мас, Х.нинг жан. кисми қадимги обидаларида (мил. ав. 6—3минг йиллик) сомонли гуваладан бино қилинган саҳни, ганч аралаш лой сувоқли бир хонали уйлар ичида счоқ, супа, ғалла учун сра (тсла) бслган. Чақмоқтош қуроллари қирғич, сроқ, ранда, пичоқ; сускдан ссалган игна, бигиз; срматош; сомонли лойдан ссалган сопол идишлар, баъзиларининг сиртига қизил ранг (ангоб) берилган; тош ва сополдан ссалган аёл ва турли хил ҳайвон ҳайкалчалар; тош суск ва чиғаноқлардан ссалган тумор, мунчоқ каби тақинчоклар учрайди.
Мил. ав. 4—2минг йилликларда сса турар жойлар майдони ниҳостда кенгайиб хом ғиштли ксп хонали уйлардан иборат қишлоққа айланган. Уларнинг гирди мудофаа девори билан сралиб, оташгоҳ, ҳовлилар, тор ксчалар ва марказида майдон пайдо бслган. Қуролларининг аксаристи тош ва сускдан, қисман мисдан ссалган, қслда ссалган сопол идишлар сиртига қора рангли геометрик ва жимжимадор (гилам нусха) нақшлар, ҳайвон ва парранда тасвирлари туширилган. Сснгра кулолчилик чархи кашф стилиб, биконик нусха идишлар, қадаҳ ва вазалар пайдо бслган. Бинокорликда монументал иморатлар [ибодатхона, миёнсарой (зал) ва б.] қад кстариб, қишлоқлар сса илк шаҳар шаклини ола бошлаган.
X. шим. қисмининг моддий маданист обидалари (мил. ав. 4—3минг йиллик), асосан, овчи ва балиқчи қабилаларнинг улкан чайлалари чақмоқтошдан қадама (микролит) қуроллар, таги тухумсимон сопол идишлар, чиғаноқ ва жилвир тошлардан ссалган тақинчоқсардан иборат. Мил. ав. 2минг йилликда гарчи суғорма деҳқончилик хонаки чорвачилик ва подачилик пайдо бслиб, турли зот (майда ва йирик шохли ҳайвонлар) билан бир қаторда от, тус хонакилаштирилиб, йилқичилик анча ривож топган бслсада, турар жойлар срим ер тслабостирма шаклида бслган. Тақинчоклари (узук, билагузук, исирғалар) жез ёки мис каби маъдан бслсада, қуролларининг аксаристи чақмоқтошлардан ссалган. Бу даврда Х.нинг шим. қисмида шубҳасиз, на мисдан ссалган қурол ва на гувала ёки хом ғиштлардан бино қилинган турар жой мавжуд сди.
Хоразмийларнинг жан.дан шим.га Амударё қуйи оқими томон силжиши, уларнинг маҳаллий қабилалар билан қоришуви оқибатида, тубдан снги маданист шаклланади. Амударё адоғи (дельтаси) сзлаштирилиб, слкада бир нечта монументал бинолар (Ксзалиқир ва Қалъалиқир каби) қад. кстаради. Мил. ав. 4—3-а.ларда X. иқтисодий ва маданий жиҳатдан равнақ топиб, йирик суғориш каналлари (60—70 км. сни 30— 40 м ли саёз) барпо стилиб, снги шаҳарлар, қсрғонқалъалар (Жонбос қалъа, Бозорқалъа, Қсйқирилган қалъа) қурилади. Ҳунармандчилик, ички ва ташқи савдо ҳамда санъат ривож топиб, пойтахт (Тупроққалъа) барпо стилади. X. қалъа ва шаҳарлари тсғри тсртбурчакли ва доирасимон шаклларда аниқ режа асосида қурилган. Улар қалин ва баланд мудофаа девор билан сралиб, ташқарисидан кенг (10—15 м) ва чуқур хандақ қазилган. Қалъа ва шаҳарларнинг мудофаа қудратини стратегик жиҳатдан кучайтириш мақсадида уларнинг ташқи деворлари бир ёки икки қатор шинак (нишон, туйнук)лари, дарвоза оғзи сса, ғуломгардиш (лабиринт) — иҳота истеҳкоми билан мустаҳкамланган. Бундай мудофаа иншоотлари мажмуи, шубҳасиз, аниқ режалар асосида стратегик жиҳатдан ниҳостда мустаҳкам қилиб барпо стилган. Mac, тсртбурчакли қалъалар (Жонбос қалъа, Бозорқалъа) деворлари бсйлаб 2 қаторли шинаклардан нишонга 4 томондан сқ узиш учун мслжалланган бслса, доира шаклдаги қалъа (Қсйқирилган қалъа)дан қамал вақгида шинаклардан бир йсла 360 даража йсналишда сқ узилган. Бундай услуб, ҳарбий тактикада доира бсйлаб марказдан сққа тутиш деб юритилади.
Х.да шаҳарсозлик санъати, айниқса, монументал меъморлик мил. ав. 1-минг йиллик срталаридан то мил. 8-а. бошларигача стган давр ичида кенг ривожланган. Йирик қалъалар, хусусан, пойтахт шаҳар (Тупроққалъа, Кот) слка ибодатхонаси (Ҳазорасп), мақбаралар (Чирикработ) ва б. турдаги жамоат бинолари қад. кстарган. Тупроққалъада 3 минорали қароргоҳ, муҳташам шоҳона сарой (саҳни 280 кв.м), марказий ксчалар бсйлаб жойлаштирилган ҳунармандчилик турар жойлари ва бозор срин олган. Шаҳарда ҳунармандчиликнинг турли соҳалари: кулолчилик, темирчилик, мисгарлик, қуролсозлик, заргарлик, бинокорлик ва тсқимачилик юксак даражада ривож топган. Тупроққалъа харобаларидан топилган турли хилдаги ашёлар, хусусан, тасвирий санъат асарларининг айрим бслаклари, лойдан ишланган ҳайкаллар, деворий рангли тасвир (чилтор чалаётган аёл, қслида анор тутган маъбуда Аоҳид), табиат манзаралари ва сопол ҳайкалчалар, бадиий юксак даражада ссалган. Ағоч ва чармга қад. хоразмий ёзувида битилган ҳужжатлар слка аҳолиси маънавистини асоси бслган саводхонлик даражасидан далолат берарди.
Илк срта (4—8-а.ларда) меъморлик снада ривож топиб, қалъа, қаср ва ксшклар (Бургутқалъа, Уйқалъа, Қумбосган қалъа ва б.) квадрат ёки тсртбурчак шаклда бино қилиниб, бурчаклари доирасимон буржлар билан мустаҳкамланади. Бу даврда бунёд стилган қалъа ва ксшклар орасида меъморий жиҳатдан, айниқса, Тешикқалъа ва Якка Лорсон диққатга сазовордир.
Х.да бадиий санъат ҳам ривож топган. Айниқса, заргарлик (олтин, кумуш ва жездан турли хил тақинчоқлар: узук, билагузук, исирға ва б.) оҳангарлик ва саррожлик, оҳанжома (темир жиба, от анжомлар) ссалган, ип ва ипакли гулдор матолар тсқилган. Мил. ав. 6—5-а.ларда рсй берган юксалиш мил. 3-а. охири ва 4-а. бошида тушкунликка учраб, харобага айланган қатор шаҳару қалъалар 5— 6-а.ларда сна жонланган (Кават қалъа, Гулдурсун қалъа, Кот ва б), 10-а. охирларида Шимолий Х.да Урганч ш.нинг аҳамисти ортиб, унда қатор монументал бинолар қад кстарган. Бинокорликда пахса, хом ғишт билан бир қаторда пишиқ ғиштдан фойдалана бошланган (Ксҳна Урганч; Султон Такашнинг мақбараси, Фахриддин арА озийнинг мақбараси ва б. шулар жумласидандир).
Ад.: Толстов С. Л., Қадимги Хоразм маданистини излаб, Т., 1964; Толстов С. Л ., Ло древним дельтам Окса и Яксарта, М., 1962; Массон В. М., Среднсс Азис и Древний Восток, М., 1964; Историс Хорезма, Т., 1976.
Абдулаҳад Муҳаммаджонов.

«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
Nom: Re: Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 23 Yanvar 2010, 10:49:55: ХОА АЗМ ДОСТОАЧИЛИК МАКТАБИ — бахшилик санъати марказларидан бири. Хоразм достончилигида мавжуд спик асарлар Ўзбекистоннинг бошқа ерларидаги сзбеклар орасида тарқалган достонлардан мазмуни, услуби, композияисси, образ сратиш приняиплари билан фарқ қилади. Х.д.м.да оғзаки ва ёзма адабиёт анъаналарининг сзаро ижодий ҳамкорлиги сезиларли. Бадиҳагсйлик асосий роль сйнамайди, мусиқа етакчилик қилади. Ксп ҳолларда айтувчи қслида достоннинг қслёзма матни бслади. Хоразмда спик асарлар 3—5 кишидан иборат бахши ансамбллари томонидан ижро стилади. Бахши достонни дуторда (кейинчалик тор ҳам ишлатила бошлади) куйлайди, унга ғижжакчи, буламончи жср бслади. Хоразм достонларида қаҳрамонларнинг ҳистуйғуларини, ички кечинмаларини назм орқали, саргузаштларни наср орқали баён стиш қатъий тартиблашган. Достон куйлас‰дан олдин бахши ансамбли «Лешрав», «Мухаммаси ушшоқ» каби бирор куй чалади, сснг дидактик характердаги қсшиқ куйланади. Достон тугагач, «Тсйингдан қайтсин» куйи ижро стилади. Х.д.м.да асар ички бсғиз товушда смас, балки очиқ овозда ижро стилиши билан ҳам бошқа достончилик анъаналаридан фарқ қилади. Х.д.м.нинг йирик вакиллари: Сусв бахши (19-а.), Жуманазар бахши, Аҳмад бахши, Матназар Жаббор сғли, Бола бахши, Худойберган Ўтаган сғли, Оллоберган бахши, Мурод бахши, Болтабой бахши, Жумабой бахши, Қодир созчи ва б. Улар репертуарида «Гсрсғли» туркуми достонлари, «Ошиқ Ғариб», «Ошиқ Махмуд», «Ошиқ Ойдин», «Тоҳир ва Зуҳра», «Лайли ва Мажнун», «Тулумбий» каби достонлар мавжуд.

«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
Nom: Re: Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 23 Yanvar 2010, 10:50:13: ХОА АЗМ МААªМУА АКАДЕМИЯСИ, Маъмунийлар академисси — Хоразмда 10-а. охири — 11-а. бошларида фаолист ксрсатган илмий муҳит. Маъмунийлар давлати (992—1017) тарихи билан бевосита боғлиқ. Сиёсий, иқтисодий, ҳарбий қудратга сришган хоразмшохлар давлати мамлакатни бирлаштириш, унда тартиб срнатиш бсйича тадбирларни бошлаб юборган. Кун тартибида давлат ички ва ташки сиёсатини олиб боришда мафкуравий масалаларни ҳал қилиш турган. Али ибн Маъмун (997—1010) доно ва зукко маслаҳатчиларга муҳтож бслган. Унинг бахтига тоғаси, Абу Ааср ибн Ироқ сз даврининг ста билимдон олими бслган. 1004 й.нинг бошида Ибн Ироқ таклифи билан Беруний Гурганжга қайтиб келган; Маъмун саройида илм аҳли учун схши шароит сратиб берилган. Бу 2 шахс Яқин ва Ўрта Шаркдаги ксплаб олимлар билан шахсий ёзишмада бслганлар. Уларнинг таклифи билан Аишопур, Балх, Бухоро ва ҳатто араб Ироқидан ксплаб олимлар Гурганжга келишган.
Шу тариқа 1004 й.дан бошлаб Гурганжда «Дорул ҳикма ва маориф» (баъзи бир манбаларда «Мажлиси уламо») номини олган илмий муассаса тсла шаклланган. Бу илмий муассасада худди Афинадаги «Ллатон», Бағдоддаги «Байт улҳикмат» академисси фаолистига схшаб илмнинг барча соҳаларида тадқиқот ва изланишлар олиб борилган, жуда ксп манбалар тспланган, таржимонлик ишлари бажарилган; ҳинд, юнон, араб олимларининг ишлари урганилган; АлХоразмий, АлФарғонийларнинг слмас асарлари, илмий ишларидан фойдаланилган ва тадқиқ қилинган. 18—20-а. тарихчи олимлари томонидан илмий муассаса ҳар томонлама срганилган ва сз фаолисти нуқтаи назаридан бу даргоҳ сз даврининг академисси бслганлиги исботланган ва унга «Маъмун академисси» номи берилган.
Х.М.а. асосини қуйидаги олимлар ташкил стган: Абу Ааср Мансур ибн Али ибн Ироқ алЖаъдий (10-а. — 1034), Абулхайр ибн Ҳаммор (941 — 1048), Абу Сахл Исо ибн Яҳъё алМасиҳий алЖуржоний (970—1011), Абу А айҳон Муҳаммад ибн Аҳмад anБеруний, Абу Али алҲусайн ибн Абдуллоҳ ибн Сино, Абу Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Яъқуб ибн Мискавайҳ (1030 й. в.с.), Абу Мансур Абдулмалик ибн Муҳаммад ибн Исмоил ас Саолибий анАайсабурий (961 — 1038), Аҳмад ибн Муҳаммад асСаҳрий (1015 й.в.с.), Абу Али алҲасан ибн Ҳорис алҲубубий алХоразмий (10—11-а.лар), Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Ҳомид алХоразмий (10—11-а.лар) ва б.
Х.М.а олимлари Юнонистон, Яқин ва Ўрта Шарқ, Ҳиндистон илмфан ютуқларини ижодий, танқидий срганиб, уни снада юксак босқичга кстарганлар. Академис аъзоларининг аксаристи олим сифатида Марказий Осиёда шаклланганлар. Уларнинг илмий фаолисти, асарлари туфайли Қад. Хоразм бадиий санъати, адабиёти, астрономисси, математикаси, сугориш маданисти ютуклари жаҳон тамаддуни хазинасига кирган ва бутун инсонист манфаатларига хизмат кила бошлаган.
Мас, Абу Ааср ибн Ирок, астрономисга дойр илмий асарлари туфайли «Батлимуси соний» («Иккинчи Лтолемей») деган фахрий ном олган.
Абулхайр ибн Ҳаммор мантиқ, фалсафадан ташқари табобатда ҳам жуда машҳур бслгани учун «Буқроти соний» («Иккинчи Гиппократ») лақабига сазовор бслган.
Абу Саҳл алМасиҳий табиб, Ибн Синонинг устози бслган. Академис раҳбари Абу А айҳон Беруний фаннинг десрли ҳамма соҳалари билан шуғулланган. Унинг геодезис ва математика соҳалари бсйича асарлари бугун ҳам долзарбдир. Беруний Ўрта Осиёда биринчи бслиб, тиббиётга оид. «Китоб асСайдана фиттиб» («Табобатда доришунослик китоби») асарини ёзган. Беруний Америка қитъаси мавжудлигини европалик олимлардан тахм. 450 й. олдин айтиб стган. Унинг «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» асарида қад. халклар (юнонлар, сронийлар, суғдийлар, хоразмийлар ва б.) нинг йил ҳисоблари, байрамлари ва машҳур кунлари, урфодатларига оид қимматли маълумотлар тспланган.
Х.М.а.нинг сна бир забардаст крмусий олими Ибн Сино жаҳон фани тараққиётига улкан ҳисса қсшган. Хусусан, унинг «Тиб қонунлари» асари бутун дунёга машҳур бслган. Хоразмда Ибн Сино, асосан, мат. ва астрономис билан шуғулланган. Олимнинг Аристотель таълимоти хусусида Беруний билан ва сзининг шогирди Бахманёр билан ёзишмалари тарихда машҳурдир. Бу ёзишмалар саволжавоб тарзида булиб, унда Беруний ва Ибн Сино фазо, иссиқликнинг тарқалиши, жисмларнинг иссикдан кенгайиши, нурнинг акс стиши ва синиши каби масалаларда илмий мунозара олиб борганлар. Ибн Сино хоразмшохлар вазири Абул Ҳусайн асСаҳлий билан дсстлашиб, унга атаб алкимёга оид «А исола аликсир» («Иксир ҳақида рисола») асарини ёзган.
Х.М.а. олимлари Хоразм табиати, иклими, суғориш тизими, минералогисси, ер ости сувлари, Амударё дельтасининг тарихи, коризлар қуриш орқали тупроқни тозалаш йслларини тадқиқ стишган. Академис аъзоларидан Абу Бакр алХоразмий, табиб АбулФараж ибн Ҳинду шеъристда юксак маҳоратга сришганлар. Хоразм тарихи, динлари, тақвими, байрамлари, урфодатлари, ёзуви, миллий қадристлари ҳақидаги қимматли маълумотлар уларнинг фаолисти туфайли бизгача етиб келган. Уларнинг сзларига хос шиори: «Илм — инсонлар ҳожатини чиқармоқликка хизмат қилсин», — дес аталган сди. Х.М.а. олимларига илмда қатъийлик хос бслган. Аристотель йсл қсйган ксп хатолар текширишлар давомида тузатилган, қутбдаги давомий тун ва кунлар масаласи осонлик билан фалакиёт фани нуқтаи назаридан тушунтирилиб, ечилган. Беруний қайд стишича, қадимда Хоразм астрономлари юлдузлар жойлашиш тартибини араблардан ксра схшироқ билишган.
Хоразмшоҳ Маъмун ибн Маъмун (Маъмун II) саройидаги олимлар шуҳрати сз даврида узок, улкаларга таркалган. Бу сса Маҳмуд Ғазнавийнинг ғашига теккан. У уюштирган суиқасд натижасида 1017 й.нинг баҳорида Маъмун II улдирилган ва уша йилнинг июнида куёви учун қасос олиш баҳонаси билан Маҳмуд Ғазнавий Хоразмга бостириб кирган. Катта қирғин ва талонторожликлар натижасида Х.М.а. фаолисти тугатилган ва бу ердаги олимларнинг купчилиги Ғазнага мажбуран олиб кетилган.
Ўзбекистон А еспубликаси Лрезидентининг «Хоразм Маъмун академиссини қайтадан ташкил стиш тсғрисида»ги фармони (1997 й. 11 носб.) Ўзбекистоннинг илмий салоҳистини юксалтириш, унинг жаҳон илмий ҳамжамистидаги срнини мустаҳкамлаш, минтақаларда фанни снада ривожлантириш ҳамда истеъдодли ва фидойи олимларни қсллабқувватлаш, юқори интеллектуал муҳит сратишдаги миллий анъаналарни ривожлантиришда қуйилган муҳим қадам булди.
1997 й. носб. ойида академиснинг таркибида археологис, тарих ва фалсафа, тил ва адабиёт, биологис муаммолари бслимлари ташкил қилиниб, 9 илмий мавзу бсйича и. т.лар олиб борилди.
Археологис, тарих ва фалсафа бслимининг ходимлари «Хоразмда қадимги ва срта асрлар сзбек давлатчилиги тарихи», «Ўзбек халқининг стник тарихида Хоразм воҳасининг срни», «Хоразм вилости археологик ёдгорликларини тадқиқ қилиш» мавзулари бсйича илмий изланишлар олиб боришди.
Тил ва адабиёт бслимида, «9—13-а.ларда Хоразм ёзма адабиёти ва оғзаки спос», «9—13-а.лар Хоразм ёдномалари тили» мавзуси бсйича Хоразм ёзма адабиёти ва оғзаки афсоналари ҳамда ривостлар Авестодаги мифологик қатлам билан қиёсий таҳлил қилинди. Оғзаки ва ёзма намуналар таҳлили орқали адабий ва бадиий тилларга хос хусусистлар, уларнинг сзаро таъсири срганилди.
Биологис муаммолари бслимида 4 илмий мавзу «Хоразм воҳаси тупроқ — иқлими шароитида истиқболли, серҳосил, касалликларга ва зараркунандаларга чидамли ксниктирилган ссимликлар навларини срганиш», «Хоразм вилости шароитида скинларни алмашлаб скишнинг биологик асосларини ишлаб чиқиш», «Хоразм вилости шароитида асосий, оралиқ ва такрорий скишларда озуқавий скинларни парвариш стишнинг самарали технологисларини ва маккажсхорининг уруғчилик тизимини барпо қилиш», «Куйи Амударё минтақаси тупроқларининг сувтуз режимини схшилайдиган коллектор — захкаш тизимларининг иш режимини бошқариш усулларини ишлаб чиқиш» бсйича и.т.лар амалга оширилди.
Х.М.а. жамоаси и.т.ларни халқхсжалиги талаблари асосида шакллантириш, уларни долзарб масалаларни ечишга қаратиш, бюджет маблағларининг самарадорлигини оширишда устувор фундаментал тадқиқотларни амалга оширишга интилмоқда.
2003 й.дан бошлаб академисда 2 фундаментал ва 8 амалий дастурлар бсйича 58 ходим, шу жумладан, 2 акад., 8 фан дри ва 24 фан номзодлари илмий изланишларни амалга оширмоқда.
Ўзбекистон А еспубликаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 й. 9 носб.даги қарорига мувофиқ, 2005 й.да Х.М.а.нинг 1000 йиллиги нишонланиши белгиланди.
Ад. Абу А айҳон Беруний, Қадимги халклардан қолган ёдгорликлар, Танланган асарлар, 1ж., Т., 1968; Садуллаев А., Хоразм Маъмун академисси, Хива, 2000; Садуллаев А., Сотлиқов А., Хоразм Маъмун академиссининг тарихий иддизлари, Урганч, 2003.

«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
Nom: Re: Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 23 Yanvar 2010, 10:50:26: ХОА АЗМ МАҚОМЛАА И - мақом тури. Хоразмда мақом йслларига сқин мумтоз мусиқа намуналари қадимдан маълум бслган. Бизгача етиб келган шакли — олти мақом (А ост, Бузрук, Ааво, Дугоҳ, Сегоҳ, Ироқ) тизими Шашмақом асосида 19-а. бошларида шаклланган. Ҳар бир мақом белгиловчи омил — муайсн лад тизими ва унинг асосида юзага келган куй йслларидан иборат. Х.м. Бухоро Шашмақоми каби мустақил тузилишга сга бслган чертим (чолғу) ва айтим (ашула) бслимларини сз ичига олади. Чертим йсли (бслими) тани мақом, тарже, пешрав, мухаммас, сақил, уфар каби шаклан скунланган ва нисбий мустақил қисмлардан ташкил топтан. Бошланғич тани маком ва скунловчи уфар ҳар бир мақомда биттадан бслса, сртада келадиган пешрав, мухаммас, сакил 2—3 тагача бслади. Чолғу йсли скканавозлик ва жсрнавозлик усулида чалинади. Якканавозликда танбур асосий соз ҳисобланади. Жсрнавозлик, одатда, танбур, дутор, най, бсламон, қсшнай, ғижжак, чанг, доирадан иборат ансамблда амалга оширилади.
Шунингдек, Х.м.нинг дутор, сурнай йсллари ҳам мавжуд. Мас, 19—20-а. бошларида Хивада 11 та Хоразм дутор мақоми машҳур бслган: Чапандоз, Аавоий, Садри Ироқ, Ташниз, Ағёр ва б. Танбур йслларидан фарқли слароқ улар туркумли асарлар бслиб, ҳар биттаси 2— 7 қисм (мас, «Ироқ» дутор мақоми «Ўрта уфори», «Аигорон», «Оромижон», «Боймухаммад», «Саклансин») дан иборат бслган. «Ораз бам ва уфориси», «Мажнун дали», «А овий», «Мискин ва уфориси», «Мсғулча уфори»лари М. Юсупов томонидан «Ўзбек халқ музикаси»нинг 6жилдига киритилган.
Айтим йсли тани мақом, талқин, наср каби асосий қисмлар — шсъбалар ва улар негизида тузилган тарона, сувора, нақш, фарёд ва уфар деб номланган вариант қисмлардан ташкил топади. Дастлаб Х.м. ижросида форстожик (Ҳофиз, Жомий каби) ва кейинчалик узбек, озар мумтоз шоирлари (Аавоий, Фузулий, Мунис, Огаҳийлар)нинг ғазалларидан фойдаланилган.
Х.м. ва Бухоро Шашмақомининг умумий ва фарқ қилувчи томонлари мавжуд. Ташқи томондан Х.м. А остдан, Шашмақом Бузрукдан бошланади. Х.мда Ироқнинг ашула бслими унутилган, А ост мақомининг чертим йсллари асосида 8 қисмдан иборат Ланжгоҳ туркуми сратилган; сувора, нақш, фарёд қисмлари сзига хос хусусистларга сга; савт ва мсғулча каби 2гуруҳ шсъбалари учрамайди. Ички тузилиши жиҳатидан кспчилик дойра усуллари, куй киёфаси, ижрочилик услуби мустакиллиги билан ажралиб туради.
Х.м. Комил Хоразмий ихтиро қилган танбур чизиғида унинг сзи ва сғли Муҳаммад А асул Мирзабоши томонидан тсла ёзилган (1886). Ҳоз. нота ёзувида Е. А омановскас чертим йслларини («Хоразм классик музикаси», Т., 1939) ва М. Юсупов чертим ва айтим йслларини («Ўзбек халқ музикаси», 6ж., Т., 1958) ёзиб олган. М. Юсупов томонидан кейинчалик нашрга тайёрланган «Хоразм мақомлари» тспламига (Т., 1980—1987) Хоразм мумтоз мусиқасининг бошқа жанрлари (сувора, фарёд каби) намуналари ҳам киритилган. Е. А омановскас, Ил. Акбаров томонидан Матёқуб Харратов танбурда ижро стган айрим парчалар фонографга ёзилган (1934). Санъатшунослик интида К. Отаниёзов ва К. Исмоиловлардан А ост, Ааво, Дугоҳ, Сегоҳ (1949), Ҳ. Болтаевдан Бузрук (1952) макомларининг ашула йсллари магнит лентасига ёзиб олинган.
Х.м. ижрочилигининг йирик намосндалари Аиёзжонхсжа, Комил Хоразмий, Феруз, Худойберган муҳркан, Матёқуб ва Матюсуф Харратовлар, М. Худойберганов, К. Отаниёзов, Ҳ. Болтаев, М. А ахимов, А. Юсупова, М. Юсупов, А . Жуманиёзов ва б. дир.
Ад.: Акбаров И., Кон Ю., Хоразм мақомлари [«Ўзбек халқ музикаси» китобида, 6ж.], Т., 1958; А ажабов И., Мақомлар масаласига дойр, Т., 1963; Матёқубов О., Мақомот, Т., 2004.

«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
Nom: Re: Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 23 Yanvar 2010, 10:50:43: ХОА АЗМ МУСИҚА УСЛУБИ - Хоразм воҳасида қарор топган муайсн мусиқий анъаналар мажмуи. Кадимдан маданист ва санъат маскани бслган ушбу ҳудудда сзига хос халқ мусиқа ижодиёти (болалар ва маросим қсшиқлари, халфа лапарлари ва б.), оғзаки анъанадаги касбий мусиқа (достон, талқинчи ва гссндалар санъати, мақом ва б.) намуналари кенг срин тутади. Х.м.у. доирасида халқ мусикасининг снг қад. даврларига мансуб куйоҳанг намуналари сз аксини топган. Жумладан, болалар («Момом мошийди», «Аравачи мани дойим», «Туслар, ҳо туслар» ва б.) ва мавсум маросим қсшиқлари («Сует хотин», «Ашша дароз» ва б.)да мусиқанинг илк босқичларига оид дастлабки тузилма ва оҳанг аломатлари, бошланғич парда асослари сақланиб қолган. Халфалар санъатида «ичкари»га хос ихчам диапазондаги паст овоз ксламида айтиладиган, фақат аёлларгагина хос бслган қсшиқ ва ашулалар урин олган. Бунда қудалар томонидан тсйга рухсат берилгандан кейин айтиладиган «Боринг бошланг, снглар бслғай туйинггиз», туй бошланишида «Мубораклар бслғай стган туйинггиз» ёки келин келгандан кейин «Айланаман келинни қадди бсйиннан» ва б. қсшиқлар туйнинг узига хос ривожини белгилаган. Айниқса, қайроқ билан сйнаб айтиладиган лапар тури халфа раққосаларига жуда хосдир.
Хоразмда хонандалик, созандалик ва раққосликни сзига касб қилиб олган санъаткорлар гурухлари «созанда қсшлари» дейилган. Улар икки хил таркибда, съни 2 та сурнайчи, доирачи, танбурчиашулачи, созчи (гармончи)ашулачи, раққос, масхарабоз, ссз устаси (шунинг сзи мағалдоқчиакробат); дорбозчи, чодир хаёл (қсғирчоқбоз) ва б.дан ташкил топган. Созанда қсшларининг вазифаси тсйда бахши достонни тугатгандан кейин ёки тсйни снада қиздириш мақсадида сз санъатларини (Лазги каби куй ва рақсларни ижро стиб) намойиш қилишдан иборат. Ал орасида танилган созанда қсшларининг бошлиқларидан Ҳусайн Калот, Собир Калот, Шомурод сурнайчи, Ушли Кал (машҳур «Ушлини уфориси» слласининг муаллифи), Дурди карнайчи, Собир Дорбоз, Хсжа Кср, Отоқ Жонли, Купал Ҳожи, Баётвой, Оллаберган Ҳожи, Худойберган Вовоқ ва б. машҳур.
Х.м.у.нинг бахшидостончилар санъати сзига хос бслиб, алоҳида сринга сга. Достоннинг насрий қисми ҳикос, назмий қисми сса қсшиқ шаклида очиқ овозда чолғу ансамбль жсрлигида ижро стилади. Хоразм бахшичилиги Ширвоний ва Ароний услубларга бслинади. Ширвоний услуб Амударёнинг юқори ва срта оқимидаги ҳудудда тарқалган (маркази — Хива). Бу услуб намосндалари дутор, ғижжак, бсламон ва дойра жсрлигида куйлайдилар. Унда 72 та достон куйлари мавжуд бслиб, булар: Мухаммаслар туркуми (5 та куй), Илғорлар (4), Ашвойлар (5), Аайларманлар(5), Аолишлар (7), Ширвонийлар (3), Зоринжилар (2), «А аҳм айла», «Бобохоним», «Гуландом» ва б.
Ароний услуб Амударёнинг қуйи оқими ҳудудида тарқалган (маркази — Манғит ш.). Ушбу услуб бахшилари дутор, ғижжак, бсламон жсрлигида достон куйлашади. Уларнинг қсшида доира қатнашмайди. Ароний услубда 32 та достон куйлари бслиб, уларнинг кспчилиги Ширвоний номалар билан схшаш, лекин Сарпарда, Кср қиз, Қсшадас, Қсшим Лолвон Илғори ва бошқалар билан ажралиб туради. 18-а. охири ва 19-а. бошларида Хива хонлигида 40 дан ортиқ бахшилар фаолист ксрсатган ва улардан снг машҳурлари Ашвой бахши, Муҳаммадниёз Гсржи, А изо бахши, Арназар бахши, Суёв бахши, Жуманазар бахши, Ахмад бахши, Бола бахши Абдуллаев ва б.
Х.м.у.да талқинчи ва гссндалар ижоди аниқ бир жанр билан чегараланмаган бслсада, уларнинг сз йсллари ва сзига хос услублари мавжуд. Айниқса, улар суворалар ва уларнинг савтлари ҳамда бошқа йирик шаклдаги мумтоз ашулаларни Машраб, Ссфи Оллоёр, Маҳтумқули, Мулла Аафас каби шоирларнинг тасаввуф йслидаги ғазаллари, насиҳат ҳамда сгитларига солиб куйлаганлар. Шунингдек, мусулмончиликни тарғиб қилувчи «Кийикнома», «Сайид Ваққос», «Каптар», «Амир Ҳамза», «Меърожнома», «Султонбобо ҳикости», «Лайғамбарлар ҳикости» каби номаларни ҳам ижод қилганлар. Талқинчи ва гссндалар «Дийралишма» деб номланган сркин танловларда синалган, улардан Лолли Дузчи, Каландар Бангги, Қуржи ота ва б. машҳур.
Ҳоз. даврда Хоразмда 15 та болалар мусиқа ва санъат мактаблари ҳамда мусиқа коллежида Х.м.у. бсйича ёшларга таълим берилмоқда. Уларнинг кспчилигида халфа ва бахшилар синфлари очилган. Вилостдаги «Қалдирғоч», «Аавбаҳор», «Олтин қсллар», «Оразибон», «Муборак» ва б. ансамблларда Х.м.у.нинг ёрқин ксринишлари намоён бслмоқда.
Ботир Матёқубов.

«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
Nom: Re: Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 23 Yanvar 2010, 10:50:58: ХОА АЗМ А АҚСИ - сзбек халқ рақс услуби. Хоразм воҳасида қадим замонларда шаклланган ва асрлар давомида ривожланиб келган. Х.р.да гавданинг белдан юқори қисми орқага ташланганроқ, кураклар бир-бирига сқин, тиззалар бироз сгик, оёқ учлари ёнга очилганроқ бслади. Хотинқизларда расмий ҳолатда бармоқ учлари пастга қаратилади, тирсаклар бироз букилади, йигитларда қсллар чсзилган, тирсаклар тсғри бслиб, бармоқлар юқорига, кафтлари ёнга қаратилади. Хотинқизлар билакларига занг (майда қснғироқчалар) тақиб сйнайдилар. Бошларидаги тақстузи, пешоналарига боғланган манглай тузи, кскракларига осилган шокилалар, қулоқларидаги сирғалар, билакларидаги билагузуклар ҳам рақс усулларига мое тушиб, умумий рақс образини сратишга хизмат қилади. Йигитлар устига тсқ рангли камзул, бошларига чугурма кийиб сйнайдилар. А ақс жараёнида бармокларни қарсиллатиб, ғоз туриб сйнаш, гавда, қслдасталарни титратиш, елка қоқиш, чскка сакраш, қайрокдарда усул бериш аёллар ва сркаклар рақсига бирдай хос. Х.р. ҳаракатларга бой. Бизгача етиб келган «Чағаллоқ», «Аоримнорим», «Алиқамбар», «Оразибон», «Мсри», «Хсббимбой», «Ширинноввот» сйинлари ижросида сғлон раққослар ва масхарабозлар сзини ксрсатган бслса, «Ашшадароз», «Мақом уфори» каби рақсларда раққосалар устунлик қилган. «Лазги» рақс туркуми ижросида сркак ва аёл рақс усталари бирдай маҳорат билан сйнайдилар. Анг машҳур Онажон халфа Собирова (1885—1952) халфа томошаси таркибини саклаш, гармон чалиш ва куйлаш, раққосларни сйнатишда, айниқса, хотинқизлар рақсини саҳнага олиб чиқишда катта хизмат килган. С. Оллаберганова, А . Ҳакимова, А . Отажоновалар Онажон халфа ансамбли иштирокчиларидир. Х.р. ижро услубини, анъаналарини, снги ижтимоий шароитларда сақлаш ва ривожлантиришда Қамбар бола, Канарак бола Саидов, Қодирберган Отажонов, Карим Оллаберганов, А имажон Маткаримова, Матлатиф Саидов, Латиф Зарифов, Худойберган тсқтсқ, Гавҳар Матёқубова ва б.нинг хизматлари алоҳида. Х.р. услуби Хоразм вилост театри, халқ ансамбллари, «Ўзбекрақс» бирлашмаси тасарруфидаги «Лазги» ансамбли фаолистида давом стиб келмоқда.
Ад.: Қиличев Т., Хоразм халқ театри, Т., 1988; Авдеева Л., Ўзбек миллий рақси тарихидан, Т., 2001; Кари мова А ., Ўзбек рақслари, Т., 2003.
Муҳсин Қодиров.

«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
Nom: Re: Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 23 Yanvar 2010, 10:51:14: ХОА АЗМ ТЕАТА И, Огаҳий номидаги Хоразм вилост мусиқали драма театри — Ўзбекистондаги ксҳна театрлардан бири. 1922 й. 2 мартда «Ҳукумат уйи» номи билан Ҳамза бошчилигида ташкил бслган. Етук санъаткор Машариф Лолвонов раҳбарлигида театр пойдеворини сратган 12 кишидан иборат (Сафо Муғанний, Қ. С. Сароймонов, У. Қурбоний, А . Юсупов, О. Бекчурина, М. Ақубов (Шерозий), Қ. Қутлиев, М. Харратов, Ш. Салоев, Ж. Қалантаров ва б.) труппа сз фаолистини кичик асарлар саҳналаштиришдан бошлаган. Ҳамза сз асарлари асосида саҳналаштирган «Бой ила хизматчи», «Туҳматчилар жазоси», «Заҳарли ҳаёт», «Фарғона фожиалари», «Қармоқ», «Телефон», Маннон Уйғурнинг «Туркистон табиби», Ғулом Зафарийнинг «Арк болалари» кабилар театрда қсйилган илк спектакллар бслиб, бош ролларни Машариф Лолвонов, Ақуб Девонов, Ойша Бекчурина, Ханский, Ханскас сингари актёрлар ижро стганлар. 1933 й. Хоразм маркази Урганчга ксчирилиши муносабати билан театр ҳам Урганчга ксчирилиб, Хоразм округ давлат мусиқали драма театри номини олган. А еспубликанинг турли вилостларидан истеъдодли санъаткорлар жалб стилди. М. Шерозий, А . Омонов, К. А аҳимов, Қ. Искандаров, Қ. Бойжонов, М. Сафоев, О. Худоёрова, М. Худоёров, С. Девонов, С. Ҳожиева, О. А сзметова, А . Мусаев, С. Мусаева, В. Фаёзов, О. Қориева, 3. Қобулов, Тамарахоним, А. Турдиев, Охунжон яизия, С. Олимов, Ш. А амазонов ва б. шулар жумласидан. 2-жаҳон уруши йиллари театр жамоаси ҳарбий қисмларга хизмат қилдилар. Урушдан кейинги йиллар М. Шерозий, Ҳ. Болтаев, К. Отаниёзов, В. Фаёзов, Қ. Бойжонов, А. Болтаев, А. Юсупова, С. А аҳимова, С. Девонов, М. А ахимов, 3. Ғаффорова, А . Отажонова, А . Бойжонова, М. Юсуповдек санъат аткорлар театрни юксак поғоналарга кстардилар. «Макр ва муҳаббат», «Лайли ва Мажнун», «Фарҳод ва Ширин», «Тоҳир ва Зуҳра», «Алпомиш», «Ошиқ Ғариб ва Шоҳсанам», «Ҳамлет», «Қароқчилар», «Монсерро» ва б. 50—60йлар сратилган снг схши спектакллардир. 70—80-й.лар театрда юксалиш даври бслди. 3. Қобулов, А. Муҳамедов, Ҳ. Исломов, Ҳ. Аппанов, И. Аиёзматов сингари малакали реж. лар долзарб ва бадиий тслақонли асарлар сахналаштирдилар. Истевдодли ёш ижодкорлар театр жамоасига келиб қсшилди. «Кечиккан севги» (А. Островский), «Миндаугас» (Маряинксвичус), «Ҳижрон» (С. А аҳмон), «Беруний» (Уйғун), «Ибн Сино» (Шаломаев), «Олтин девор» (А. Вохидов), «Қароқчилар» (Ф. Шиллер), «Аждодлар қиличи» (А. Самандаров) каби спектакллар шу йиллар маҳсулидир.
Мустақиллик йиллари театр Хоразм ижодкорлари билан сқиндан ҳамкорлик қилиши унинг ижодий равнақига ижобий самарасини берди. А. Солаев, Қ. Матризаев, Ҳайитмат А асул асарлари театр репертуарини бойитибгина қолмай, унинг ижодий такомиллашувига катта ҳисса бслиб қсшилди. Комил Авазнинг «Марварид таққан аёл», «Феруз», «Огаҳий» мусиқали драмалари, «Жобби жужакнинг ҳийласи», «Ташкилдаги ҳангома», «Жавоҳир», «Тили асалим», «Аилуфар», «Жавлон журра» комедислари; «Авесто — меҳр фарзанди» спектакли сснгги йиллар саҳналаштирилган снг схши спектакллардир. Театрга турли йилларда М. Лолвонов, С. Сароймонов, 3. Қобулов, X. Аппанов, Ҳ. Исломов, И. Аиёзматовлар бош реж.лик, Л. Абдуллаева, О. Оллаберганов, С. Қодиров, Л. Кичколар бош рассомлик, А. Отажонов, Ҳ. Бобожоновлар бош дирижёрлик, А. Шабанов, 3. Ғаффоровалар бош балетмейстерлик қилиб келдилар.
Ҳоз. кунда (2005) Г. А ахимова, М. Бобожонов, Ўзбекистонда хизмат ксрсатган артистлардан Ш. А амазонова, О. Бобожонов, О. Тоғанов, Ж. Аурлаевлар, артистлардан К. Тожибоев, Ш. Шомуродов, А. Йслдошев, Л. Матёкубов, А . Қсчқоров, С. Жуманиёзовлар театрнинг етакчи актёрларидир. Театрнинг бош реж. и — М. Қурёзов, бош рассоми — Б. Бекмуродов.
Тошпслат Турсунов.

«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
Nom: Re: Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 23 Yanvar 2010, 10:51:33: ХОА АЗМ ХАЛҚ СОВЕТ А ЕСЛУБЛИКАСИ (ХХСА ) (19201924) Хива хонлиги ҳудудида хонлик тузуми ағдариб ташлангач, юзага келган халқ республикаси. Майд. 62.200 км2, аҳолиси 550 минг киши (1920). Миллий таркиби, асосан, сзбеклар (65%), қисман туркманлар (26,8%), қорақалпоқлар (3,8%), қозоқлар (3,4%) ва б.дан иборат. ХХСА маъмурий жиҳатдан 4 та вилост (Ҳазорасп, Янги Урганч, Тошҳовуз, Хсжайли) ва 26 та туманга бслинган (1923). ХХСА ҳудуди Бухоро Халқ Совет А еспубликаси, Туркистон АССА , Қозоғистон АССА билан чегараланган. Лойтахти — Хива ш.
Хивада хонлик тузуми ағдариб ташланган кун — 1920 й. 2 фев.да Аш хиваликлар партисси аъзоларвдан иборат, (5 киши кирган) Муваққат инқилобий қсмита — ревком (раиси Мулла Жуманиёз Султонмуродов) тузилган. Бу қсмита 2 ой давомида ҳам қонун чиқарувчи, ҳам ижро қилувчи ҳокимист вазифасини бажарган. 9 апр.да мазкур қсмита ишини схшилаш мақсадида унинг таркибида 10 кишидан иборат дастлабки халқ ҳукумати — Аозирлар Шсроси ташкил қилинди. Ҳукумат таркибига Жуманиёз Султонмуродов (Муваққат инқилобий ҳукумат раиси; хорижис — ташқи ишлар нозири), Одамохун Ортиқов (ҳукумат раиси ёрдамчиси), Мулла Ааврсз А сзибоев (ҳукумат котиби), Мулла Ўроз Хсжамуҳамедов (ҳукумат котиби ёрдамчиси), Матлапобой Мадраҳимов (молис нозири), Шайхутдин Ҳасанов (ҳарбий ишлар нозири), Лолвонниёз Ҳожи (Лолёзҳожи) Юсупов (олий муфаттиш — давлат назорати нозири), Ашчонқори Жабборқулов (халқ хсжалиги нозири), Мулла Бекжон А аҳмонов маориф нозири), Бобоохун Салимов (адлис нозири) киришди. Асосан, ёш хиваликлардан иборат бслган ҳскумат аъзолари Хоразмда ағдариб ташланган хонлик ҳукумати срнига демократах республика қуриш учун интилдилар.
1920 й. 26 — 30 апр.да Бутун Хоразм халқ вакилларининг 1 қурултойида Хоразм Халқ Совет А еспубликаси — ХХСА тузилганлиги тантанали равишда сълон қилинган. Қурултойда 15 кишидан иборат ХХСА ҳукумати — Халқ Аозирлар Шсроси (раиси Л. Юсупов) тузилди.
ХХСА нинг ёш ҳукумати БХСА , Туркистон АССА , А СФСА давлатларидан ташқари Финлсндис, Швеяис, Германис, Туркис, Афғонистон, Арон каби хорижий давлатлар билан ҳам мустақил равишда савдосотиқ ва иқтисодий алоқаларни олиб боришга ҳаракат қилди. Mac, 1921 й. 24 носб.да Афғонистонга қозикалон Бобоохун Салимов бошчилигида махсус слчилик ҳайъати жснатилган. Хусусан, Финлсндис билан савдосотиқ алоқалари самарали бслган.
1920 й. 13 сент.да Москвада А СФСА билан ХХСА сртасида 24 моддадан иборат Иттифоқ шартномаси ва 15 моддадан иборат иқтисодий битим тузилган. Иттифоқ шартномасига биноан, совет А оссисси ХХСА мустақиллиги ва дахлсизлигини расмий суръатда тан олган. Иттифоқ шартномасининг 17моддаси асосида алоҳида ҳарбийсиёсий битим ҳам тузилган. Унда Хоразм қизил армисси А СФСА ҳомийлиги остида тузилиши таъкидланган.
Бироқ шартнома ва битимларда ксрсатилган асосий моддаларни, хусусан, ХХСА нинг мустақиллиги ва дахлсизлиги ҳуқуқини совет А оссисси тан олмай, доимий равишда ёш республиканинг ички ишларига қспол равишда аралашиб турди, Хоразмда катта миқдордаги қизил аскарларни сақлаб, бу ҳарбий кучлар орқали мамлакатни сзи бошқаришга интилди. 1921 й. 6 мартда Хоразмда қизил аскарлар уюштирган ҳарбий давлат тснтаришидан кейин Л. Юсупов ҳукумати ҳам ағдариб ташланди. Ҳукуматнинг собиқ раиси сширинишга улгурди. Бироқ орадан ксп стмай у қамоққа олинди. Большевиклар ксплаб нозирларни отиб ташлашди. Тирик қолган айрим нозирлар Жунаидхон сафига бориб қсшилган. Аш хиваликлар партиссининг фаолисти тақикланган. Хоразм Коммунистик партисси ташкилий жиҳатдан расмийлашди (1921 й. дек.).
ХХСА давлат бошқаруви жиҳатидан халқ демократик республикаси ҳисобланган. ХХСА Конституяиссига мувофиқ, давлат ҳокимистининг олий бошқарув органи, Бутун Хоразм халқ вакиллари қурултойи, қурултойлар сртасида — ХХСА Марказий Ижроис Қсмитаси ҳисобланган. Ижро қилувчи олий орган (ҳукумат) — Хоразм Халқ Аозирлар Шсроси саналган. Бирок, асосий ҳокимист ХХСА да турган совет А оссисси ва СССА нинг турли фавқулодда органлари қслида бслган.
Афсуски, Хоразмда ҳокимистнинг снги органлари фаолисти бу гал ҳам узоққа чсзилмади. 1921 й. сент. ойида бслган ХХСА МИК мажлисида «Ўз вазифасини бажара олмаган ва ишни чалкаштирган» деган сохта айблар билан М. Оллоберганов сз лавозимидан олиб ташланди ва слимга ҳукм қилинди. Умуман олганда, ХХСА мавжуд бслган қарийб 5 йил давомида большевиклар томонидан ХХСА МИК раислари ва ҳукумат бошликдарининг ҳар бири 10 мартадан узгартиридди. Хоразмда стказилган бундай давлат тснтаришлари оқибатида сзбек халқининг ксплаб асл фарзандлари қатағон қилинди.
1920 —21 й.ларда ХХСА да аграр соҳада дастлабки сзгаришлар амалга оширилиб, 10 минг десстина ер деҳқонларга бслиб берилди. Бундан ташқари, уларга уруғ, деҳқончилик асбоблари ҳамда ссуда (қарз) ажратидди. Деҳқонларга кредит хисобидан 5 минг чорва мол сотидди. Аски суғориш иншоотларини қайта тиклаш билан бирга снгилари ҳам қурилди. Mac, 1922 й. охиригача Хоразм деҳқонлари Ҳазораспдан Хсжайлигача бслган ҳудудда 12 та дамба қурдилар. 1922 й.да чоракор ва камбағалларга ер бслиб бериш учун давлат ер фонди тузишга ҳамда деҳқонларга узоқ муддатли ва қайтариб олинмайдиган ссудалар бериш учун давлат деҳқонлар банкини таъсис стишга қарор қилинди. Банкка 3 млрд. ссм маблағ ажратилган. Хуллас, 1921 —22 й.ларда 400 минг танобдан ортиқроқ ер камбағал деҳқонларга берилди.
ХХСА да иқтисодий сиёсат ва хсжалик соҳасидаги ислоҳотлар зиддистли тарзда кечди. Хоразм А еспубликасидаги солиқ сиёсатида совет А оссиссининг таъсири кучлироқ бслганлиги учун синфий ёндашув сққол намоён бслди. Солиқнинг оғир юки савдогарлар, судхсрлар ва йирик ер сгалари зиммасига тсғри келди. Қ.х.да сгона солиқ тизими (1922 й. дек.) жорий қилинди. Солиқ тслашни тсғри йслга қсйиш мақсадида давлат банки ва солиқ палатаси ташкил қилинди. 1923 й. июнда ҳунармандчилик ва саноат соҳасидаги соликлар ҳам бир тизимга солиниб, давлат саноат солиғи жорий қилинди. Янги иқтисодий сиёсат (ААЛ)нинг сълон қилиниши билан ХХСА да карвонсаройлар, корхоналар, ксллар ва тсқайлар ижарага берила бошланди. Телефон симлари тортилиб, дарё кемачилиги тиклашга киришилган. Бир қанча йирик ксприклар қурилди. Лахта майдонларининг худуди 1921 й.даги 10 минг танобдан 1924 й.да 85 минг танобга, ҳосиддорлик 100 минг пудяан 800 минг пудга кстаридди. Умумий скин майдонлари 1913 й.даги даражанинг 62%ни, ҳосиддорлик 70 —75% ни ташкил килди. 1924 й.га келиб, 6 та пахта тозалаш заводи, 10 та ғишт заводи, ёғ заводи, босмахона, слектрстаняис тикланди, қогоз ва шиша заводлари қуридди. Саноатда давлат сектори устувор мавқеини сгаллади.
ХХСА ҳукумати маданиймаърифий ва соғлиқни сақлаш ишларига ҳам катта сътибор қаратди. 1920 й. баҳорида республикада снги типдаги мактаблар ташкил қилина бошланди. 1921 й. сент. да Хивада очилган халқ дорилфунуни республика маданий ҳаётида катта воқеа бслди.
Хоразм Совет Сояиалистик А еспубликаси (ХССА ). 1923 й. 17 20 окт.да бслган Бутун Хоразм халқ вакилларининг 4қурултойи ХХСА ни Хоразм Совет Сояиалистик А еспубликаси (ХССА )га айлантириш тсғрисида қарор қабул қилди. 20 окт.да ХССА нинг 5 бслим ва 12 бобдан иборат снги Конституяисси қабул қилинди. Бу Конституяис мамлакатнинг сояиалистик қурилиш йслига стишини қонун йсли билан мустаҳкамлади. Унга мувофиқ, ернинг хусусий мулк сканлиги бекор қилинди, вақф ерлари бутунлай тугатилди. Мавжуд ерлар умумхалқ мулки деб сълон қилиниб, барча вақф мулклари маориф нозирлиги ихтиёрига берилди. Козихоналар фаолисти тақиқланиб, совет судлари ташкил қилинди. Шу тарзда 1923 й. окт. ойидан бошлаб Хоразм А еспубликасидаги демократик сзгаришларга чек қсйилди. Хоразмни советлаштириш жараёни сзининг юқори босқичига кстарилди. Ҳукуматнинг кескин снги сиёсатидан норози бслган барча кишилар бундай вазистда истиқлолчилар сафини тслдирдилар. Туркистонда совет режимига қарши қуролли ҳаракат Хоразм воҳасига ҳам кенг тарқалган сди. ХССА нинг марказий ва жан. қисмларида ксплаб сардор ва қсрбошиларнинг ҳаракатлари снада авж олди.
1923 й. дек.да Литнак, Ҳазорасп, Боғот, Хонқа туманларида снги совет ҳукуматига қарши деҳқонларнинг оммавий қсзғолонлари бошланиб кетди. Қсзғолончилар жойлардаги совет ташкилотларини тугатиб, мамлакат пойтахти Хива ш. устига юриш бошладилар. Қорақумда турган Жунаидхон қсшинлари ҳам ғарб томондан, бир вақтнинг сзида шаҳарга қараб ҳаракат бошлади. 1924 й. 10 снв.дан бошлаб Жунаидхоннинг 15 минг кишилик отлиқ ва пиёдалардан иборат қсшини Хивани қамал қилишга киришган. 16 снв.да ХССА да ҳарбий ҳолат жорий қилинди. Қизил армис қсмондонлиги зудлик билан Хоразмга катта микдордаги ҳарбий кучларни жснатгач, 1924 й. фев. ойининг бошларида халқ қсзғолони бостирилди ва большевиклар давлатнинг снги жазолаш (қатағон) органларини ташкил қилишди. 1924 й. 20 фев.да совет прокуратураси тузилди. Шунингдек, Хоразмдаги вилостларда 5 та совет халқ судлари ҳам ташкил қилинди. Бу даврда ҳарбий трибунал ва Давлат сиёсий бошқармаси (ГЛУ) фаолисти снада кучайтирилди. Бу жазолаш органлари коммунистик мафкурани тан олмаган қар қандай кишиларни қатағон қилишни авж олдирди.
Ўрта Осиё Иқтисодий Кенгаши (Средаз АКОСО)нинг тазйиқи натижасида 1923 й. ёзида Хоразмдаги миллий валюта А СФСА рублига (10 Хоразм ссмига 1 А СФСА рубли нисбатида) алмаштирилган сди. 1924 й.дан бошлаб Хоразм А еспубликаси ҳам худди БХСА сингари СССА нинг сгона банк ва молис тизимига тслиқ тортилди. ХССА армисдан кейин давлат мустақиллигини муҳим тимсоли бслган миллий валютадан ҳам маҳрум қилинди.
Бутун Хоразм халқ вакилларининг 5қурултойи (1924 й. 29 окт. — 2 носб.) Ўрта Осиёда миллийҳудудий чегараланиш муносабати билан ХССА тугатилишини сълон қилди. ХССА нинг сзбеклар сшайдиган 23 та тумани снгидан ташкил қилинган Ўзбекистон ССА таркибига Хоразм вилости қилиб киритилди. ХССА нинг қолган ҳудудлари Туркманистон ССА ва Қорақалпоқ мухтор вилости (Қозоғистон АССА таркибида)га қсшилди. 1924 й. 23 носб.да ХССА МИК ва 30 носб.да Халқ Аозирлар Шсроси сз фаолистини тсхтатди.
Ад.: Лолвонниёз Ҳожи Юсупов, Аш хиваликлар тарихи (Хотиралар), Урганч, 1999; Маткаримов М., Хоразм А еспубликаси: давлат тузилиши, нозирлари ва иқгисоди, Урганч, 1993; Хива минг гумбаз шаҳри, Т., 1997; Хоразм тарихи, 2ж., Урганч, 1997; Ўзбекистон снги тарихи, 2китоб [Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида], Т., 2000; А ажабов К,.К., МустақилТурқистонфикри учун мужодалалар, Т., 2000; Туркестан в начале XX века: к истории истоков наяиональной независимости, Т.~ 2000; Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари, Т., 2001.
Қаҳрамон А ажабов.

«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
Nom: Re: Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 23 Yanvar 2010, 10:52:00: ХОА АЗМ ҚЎҒИА ЧОҚ ТЕАТА И, Хоразм вилост давлат қсғирчоқ театр и — болалар театри. 1993 й. Хива ш.да ташкил бслган. Театрнинг ташкил топишида Санъат интининг «қсғирчоқ театри» бслимини битказган махсус «Хоразм гуруҳи» билан биргаликда Огаҳий номидаги театр қошидаги «қсғирчоқ театри» студисси актёрлари асос бслди. Театр сзига хос ижод йсли ва услубига сга бслиб, замонга ҳамнафас спектакллар билан бир қаторда халқ сртаклари, мумтоз асарларга ҳам алоҳида сътибор қаратмоқда, класс коняерт, шоу томошалари билан томошабинни мамнун стмоқда. «Афанди ҳангомалари» (М. Қурёзов) театрнинг илк спектаклидир. Кетмакет «Тсғри ва сгри», «Сирли сандиқ», «Чодир жамол», «Кашмир қсшиғи» (Ш. А ашидов), «Сусамбил» (М. Крдиров) каби спектакллар саҳналаштирилди. Театр ижодкорлари турли мавзуларга мурожаат стган ҳолда спектаклларга болаларни факат халолликка, меҳнатсеварликка, оқил ва билимдон, ватанга, халқига, отаонасига муҳаббатли бслишга ундовчи снг муҳим тарбисвий восита сифатида қарамоқда. «Туҳмат тош ёрар», «Шоҳсанам киссаси», «Дсстлик боғи» (С. Козлов), «Африка қсшиғи» (Д. Сабуров), «Тилла тарвуз», «Янги йил сртаги» (О. Абдуллаев), «Қизил танлилар сардори» (О. Генри), «Олтин балиқ» (А. С. Лушкин), «Ишламаган тишламайди» (У. Хсжаниёзов), «Тулки ҳийласи» (М. Ашурова), «Тстихон шоу» (класс коняерт), «Ўрмондаги базм» (шоу томоша) ва б. театр саҳнасидан срин олган снг схши асарлардир. А охила Матниёзова, Юсуфбой Юсупов, Умид Досов, Даврон Исмоилов, Фароғат Саидназарова ва б. театрнинг етакчи актёрларидир.

«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
Nom: Re: Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 23 Yanvar 2010, 10:52:15: «ХОА АЗМ ҲАҚИҚАТИ» - ижтимоий-сиёсий газета. Урганч ш.да ҳафтада 2 марта чоп стилади. Муассиси: Хоразм вилости ҳокимлиги. Дастлаб, 1920 й. 8 мартдан «Инқилоб қуёши» номи билан нашр қилинган. 1939 й. 1 снв.дан ҳоз. номда. 1921 й. Хоразмга келган Ҳ.Ҳ. Аиёзий газета фаолистини мустаҳкамлашга ёрдам берган. Давлат ва жамоат арбоблари Карим Болтаев, Қурбон Берегин, Худойберган Девонов; ёзувчи ва шоирлар Фақирий, Мутриб, Лартав, Чокар, Муғанний, Сайд Аазарий, Умар Қурбоний, Маҳмуд Исмоилов, Ашмурод Девонов, Хайит Ашмуродов ва б. газ.нинг илк мухбирлари бслган. Саҳифаларида вилост ҳаётига доир иқтисодийижтимоий, маънавий масалалар ёритиб борилади. 1996 й. 3 апр.дан «Х.ҳ.» ва «Хорезмскас правда» газ.лари бирлашган таҳриристи ташкил стилди.
Газ.га турли даврларда Бекжон А аҳмонов, Афзал Тагиров, Шариф Булатов, А аҳмат Мажидий, Қурбон Берегин, Отахон Тошхсжаев, Агам А аҳимов, Аркин Самандаров, Карим Қурбонов муҳаррирлик қилганлар. Ҳоз. муҳаррири А устам Искандаров (1996 й.дан). Адади 3443 (2005).

«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан