-
Абу Али Ибн Сино
ТИБ ҚОАУАЛАА И
Учинчи жилд
Тузувчилар ва нашрга тайёрловчилар: Ўзбекистон А еспубликаси Фанлар Академисси мухбир аъзоси Убайдулла Каримов, Беруний мукофоти соврнндори Ҳамидулла Ҳикматуллаев.
Тошкент
А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти
1992
-
Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим!
Унинг паноҳига снғинамкз ва сзига таваккал қиламиз.
ҚОВУҚ КАСАЛЛИКЛАА И
Гоҳо қовуқда моддали ва моддасиз мизож касалликлари, шунингдек шиш ва тиқилмалар пайдо бслади, тошлар ҳам (тиқилмалардан) ҳисобланади. Гоҳо бунда кичрайиш ва катталашиш каби миқдор касалликлари, баъзан туртиб чиқиш ва срнидан қсзғалиш каби нотсғри вазист касалликлари пайдо бслади. Қовуқда ёрилиш, очилиш, узилиш ва сраланиш билан узлуксизликнинг бузилиши касалликлари ҳам пайдо бслади.
Гоҳо қовуққа бошқа бошқарувчи ва шарафли аъзолар ҳамкор бслади. Масалан, мис қовуқ касаллигида (ҳамкор бслиб) бош оғрийди ва бош айланиши юз беради. Баъзан мис қовуқнинг иссиқдан бслган касалликларига ҳамкор бслиб сарсомга бориб етади. Шунингдек, жигар ҳам (қовуққа) ҳамкорлик қилиб, қовуқнинг совуқлигидан, кспинча, истисқо пайдо бслади.
Қовуқ касалликлари қишда ксп бслади, буларни ҳам буйракни даволайдиган нарсалар билан ва кучлироқ ҳам тозаловчанроқ (ҳайдовчанроқ) нарсалар билан даволанади; бу хил дориларни ичилади, (махсус) асбоб ёрдамида қовуқнинг сзига юборилади, ташқаридан суриб ишқаланади, сийдик йсллари устига, киндик тагига ва ички «чуқур дарзга» боғланади. Қовуқ оғриқлари шимолий ҳавода ва шамол чоғида, шимол томон-дагн мамлакатларда ва совуқ фаслларда ксп бслади.
-
ҚОВУҚ ТОШИ ВА УАИАГ АЛОМАТЛАА И
Олдин буйрак тоши ҳақида айтганларимизни диққат билан срганиб, кейин бу боб тсғрисида сйлаш керак. У ерда қовуқ тоши билан буйрак тоши орасидаги кайфист ва миқдор жиҳатидан бслган фарқни билдинг; қовуқ ва буйрак тошлари сртасида шундай фарқ бор: буйрак тоши бир оз юмшоқ, кичикроқ ва қизғишроқ бслади, қовуқники (сса) қаттиқроқ, анча катта, қорамтир, кулранг ва оқиш бслади. Яна (буйракда) майдаланган тош пайдо бслса-да, қовуқ (тоши), кспинча, сийдик ажралгандан кейин сезилади. Қовуғига тош келган киши озғин бслиб, буйрагида тоши бор киши, аксинча (семиз бслади). Болалар ва буларнинг ёшига сқин кишиларнинг, (кспинча), қовуқларига тош келади.
Бу ерда сна шуни айтамизки, қовуқ тошида снйдик оқиш бслиб, чскма қизил бслмайди, балки оқ ёки кул-ранг бслади; баъзан сийдик қуюқ бслиб, чскмаси зайтун ёғидек бслади, (лекин), кспинча, айниқса (касаллик) бошланишида (сийдик) сугоқ бслади. Қовуқ тошининг оғритиши буйрак тошининг оғритишича бслмайди. Чунки қовуқдаги тош бсшлиқда туради, тош сийдикни тссиб турган ҳол бундан мустаснодир. Тош сийдик йслига тушганида оғритиш кспроқ бслади. Қовуқ тоши кспроқ дағал бслади. Чунки қовуқдаги тош шундай бир бсшлиқда турадики, унинг устига уни дагал қиладиган нарсалар келиб чскиши мумкин. Яна бундай (тош) кенг сринда жойлашгани сабабли унинг сзи ҳам катта бслади. Гоҳо бир қовуқда икки ёки ундан ксп тош бслиб ҳам қолади, улар бир-бирларига ишқаланиб, оралари-да қумдек (тош) ушоқлари пайдо бслади. Қовуқнинг (ички) сатҳи дағал тошдан қирилиши натижасида гоҳо шу қум билан бирликда кепаксимон чскма ҳам пайдо бслади. Қовуқ тошида доимо олат ва унинг тагида, қо-вуқ устида қичиш ва оғриқ бслади. Бунга олатнинг қо вуқ билан ҳамкорлиги (сабаб) бслади.
-
4 Қовуғида тош бслган киши, айниқса ёш бола қсли ни олатга ксп олиб боради. Бунда олат доимо қсзғалиб туради. Бу гоҳо кстон тушишига, сийдик тутилишига ва чиқишининг қийинлашига бориб етади ҳамда чиқадиган (сийдик) сиқиб итарилганликдан ва орқасида зср ита рувчи бслганидан куч билан чиқади. Кспинча, (касал-лик) охирида касал иродасиз сисдиган бслиб қолади, сийиб бслиши биланоқ, сна дарҳол сийгиси қистайди; буни келтириб чиқарувчи нарса тспланган сийдикнинс ҳайдалиши каби ҳайдалишни (талаб қилаётган) тош-дир. Тошнинг тирнаши сабабли, айниқса у катта ва қаттиқ бслганда, кспинча, (касал) қон сисди.
Қспинча, (бу касалликда) сийдик тутилиб қолади, шунда қовуғида тоши бор кишини чалқанчасига ётқизиб икки сонини кстариб силкитилса, сийдик отилиб чиқади. Бу қовуқда тош борлигига кучли далилдир. Кспинча, кишини тиззаси билан чсккалатиб аъзоларини бир-би-рига букса, бу (иш) осонлашади. Баъзан (касални) юқорндаги ҳолатда (чсккалатиб), унинт орқа тешигига бармоқни киргизиб, тошни бир ёққа суриш билан (бу ишни) осонлаштирадилар. Баъзан қовуқни турли йссин-да сзиб, босиб, касални чалқасига ётқизиб ёки чскка-латиб (сийишни осонлаштирадилар), булар тажриба билан аниқланади. Бундай ишлар фойда бермаганда тошни итариш учун катетер қслланилади. Агар (сий-дик йслида) бирон нарса бслса ва катетер унга бориб тегиб, (ичкарига) итариб, сийдик жснашса, бу ҳам тош (борлигига) кучли далил бслади. Агар катетерни кир-гизиш қийин бслса, схшиси уни куч билан (киргизаман деб) касални машаққатга солмаслик керак. Кспинча, катетерга илашган нарса тошнинг қандай моддадан вужудга келганлигини ксрсатади. Майда тош каттасига қараганда сийдикни кспроқ тссади, чунки кичик тош сийдик йслига тиқилиб қолади, катта тошлар сса тезликда сийдик йслидан чиқарилади.
Билгинки, қовуққа тош келиш шимолий (совуқ) мамлакатларда, айниқса, болаларда ксп бслади.
-
ҚОВУҚ ТОШИАИАГ МУОЛАЖАЛАА И
Қовуқ совуқроқ, (юракдан) узоқроқ ва (ундаги]) тош кучлироқ қотиб маҳкам срнашганлиги сабабли (бу касаллик) кучли дориларга муҳтождир. Бунинг дорилари буйрак тошларини даволашда айтилган кучли до-риларнинг сзидир. Тош кичик ёки юмшоқ бслса, булар-га сажазониё ва митрибат фойда қилади; асоносиё ҳам шундай; уларга бир уқис талоқгиёҳ ва срим уқис қоби-ғи олинган маҳлабнинг устига бир бармоқ ботгундек сув солиб, хсп қайнатиб, сузиб (ичирилса) ҳам фойда қилади. Мана бу ҳам уларга фойдалидир: снчилган яулт сн беш дирҳам, парсиёвашон етти дарҳам, талоқ-гиёҳ саккиз дирҳам, темиртикан сн дирҳам, ёввойи саб-зи уруғи ва тоғ петрушкасининг ҳар биридан тсрт дир-ҳамдан ва оқ анжирдан етти дона олиб, тсрт ритл сувда бир ритл қолгунча қайнатилади ва ҳаммомдан чиққан-дан кейин ичилади. Бунинг бир.ичими срим литрдир.
(Қовуқ тошида) ишлатиладиган ванна кучли бслиши керак. Ўларга таниғлиқ дорилардан тоғ мурчи барги, парсиёвашон, содаж, бсйимодарон, қизил гул ва (ба-данни) ҳаддан ташқари бсшаштирмаслиги "учун бир озгина буриштириш хусусистига сга бслган нарса со-линади. Ишқаланадиган дориларга гальбан елими, зифт, қаврак елими ва фарфиюн соладилар.
-
5 Боғлааадиган дориларнинг снг афзали Макка муқли бслиб, ёғларнинг снг схшиси чаёнларнинг ёғларндир. Буларни қовук турган ерга қсйиб боғланади, томизила-ди ва қурол билан қовуққа юборилади, буларга қувват берувчи бирор нарсани ҳам аралаштирадилар. Боғла-надиган дориларнинг таркибига қуйидагилар киради: талоқгиёҳ илдизи, ширин ажриқ илдизи, жулах, содаж, гулхайрл ва парсиёвашон. Бунга (сна) қизил тасма сппоғи ҳам солинади. Буйрак тшпн бобида айтилган чумчуқ ва снинг тоифасидан булган (қушлар) ҳам жуда фойдалидир. Даволашда тош дориларини қурол билан киргизиб ишлатиш бу (касалликда) махсус қсл-ланиладиган тадбирлардан саналади. (Касаллар) бундан жуда фойдаланадилар. Қовуқ тоши сабабли сийиш қийинлашиб ёки сийдик тссилиб қолса, бирор тссиқ ёинки қсрқиш сабабли (қовуқни) ёришга имконист бслмаса, бу ҳолда баъзи одамлар ҳийла ишлатиб орқа тешик билан моск орасидан кичкина ёриқ очиб, у ердак сийдикни чиқариш учун бир найча қссдилар.
Бу биланҳаёт кечириш (гарчи) осон бслмаса ҳам, слим даф қи-линади. Дорилардан бирон фойда бслмасдан, (қовуқни) ёришга қасд қилинганда сақланиш лозим бслган нар-садан сақланиш, наслга бирор офат етмаслиги ёки қон кетмаслиги ва битмайдиган сра пайдо қилмаслик учун
бу иш учун қовуқ анатомиссини, қовуқ бсйнининг ма-ний йслига туташадиган ерини, артерис (стган) ерини
ва қовуқнинг гсштлари срнини биладиган ва қовуқнинг анатомисси билан схши таниш бслган кишини танлашкерак. Бундан илгари касални чалқасига ётқизиб, ичак
ва қовуғига пахтадоғ қилиш лозим.
-
БУ ИШ УЧУА БУЮА ИЛГАА ТАДБИА
Бу шундан иборат: курси тайёрлаб унга касални , стқазилади, (шу ерда) ҳозир бслган ходим қслини ка-салнинг икки тиззаси тагига киргазади. Кейин (табиб) ёриш тадбирини ксради. Олдин тошни топиб, уни ёри-ладиган ерга келтириб, шу ерда ушлаб туриш керак. Бунинг учун срта бармоқни сркаклар ва қизларнинг тсғри ичагига, жувон хотинларда сса бачадон йслига киргизилади ва тошни топилади; кейин иккинчи қсл билан тошнинг устидан босиб қорнининг юмшоқ ери ва киндикдаи сирпантириб қовуқ оғзи сқинигача туширилади. Тошни дарздан бир арпа бсйи қадар қуйига ҳайдашга тиришиладн. Даоздан ёришдан саклан, — бу
зкудс ёмон; дарз ҳақиқатда слдирадиган ердир. Тошни итаришда сустлик бслмасин, сустлик қилинса, ёриқ кенгайиб, битмайдиган бслиб қолади. Тошни итарсанг м ёриқни ичга стмайдиган деб билсанг, кескин, агар шу пайтгача қилинган иш қаттиқ аламга, қовуқ бсйнининг қайрилиб қолишига, қувват тушишига, ҳаракат ва ссздан қолишга, қовоқ ва ксзнинг ич-ичига тушиб кетишга олиб бормайди деб тушунсанг, шундай қилиҳ борди-ю, ёриш шундай ҳолларга олиб бораднган бслса, у чоғда ёрмай қссқол, чунки агар ёрар скансан, касал дарҳол слади. Кейин тош устидан қийшиқ қилиб озгинг ёрилади, ёрганда асабга тегишдан сақланиш билан бирликда ёриқ қовуқнинг бсйнига тушишига тиришилади. Чунки агар ёриқ қовуқнинг танасига тушиб қолса, ҳеч бир битманди. Бундаи ташқари мумкин бслганича ёриқ-аи кичкииа қилишга тириш. Агар тош кичкина бслса, кспинча, у сиқиш биланоқ отилиб чиқади, катта бслса, кенг ёриқ қилишга ва кспинча, тортиб оладиган илмоқ-қа муҳтож бслинади.Баъзан тош жуда катта бслиб уники ҳажмига мослаб ёриш мумкин бслмайди. У чоғда уни омбир билан майда-майда (бслакларга) майдала-нади ва синганини олинаверади. Қовуқда ҳеч бир нарса қолдирилмайди, чунки агар қолдирилса, (унинг сна) ҳажми ортиб катталашади.
(Баъзи вақтда) тош қовуқнинг бсйнида ва олатнннғ сқинида (сканлиги) билиниб туради, бу чоғда қовуқ-нинг устидан силаб босиш лозим бслади. Бу (ишда) сенга бир ёрдамчи керак бслади; тош бир ерга қадалиб қолса, сша жойни остдан очиб тошни чиқарилади. Кспинча, тош кетига қайтмаслиги учун (у турган жойни) орқасидан бсғиб бойлаб қсйиш тузукдир. Агар тоиа олатнинг бошига сқин келган бслса, у ердан уни чк-қаришга қаттиқ уринилмасин, чунки бундай қилиш,. кспикча, жароҳат пайдо қилади ва у битмайди. Балки (тошни) тсғрилаш, орқасидан бсғиб бойлаш ва уни чи-қариш учун олатнинг боши тагидан ёриш керак бслади,
Айтилганларнииг ҳаммасини қилиб, тошни чиқарсанг кспинча, қоринкинг қаттиқ сзилиши ва ёриқнииг оғрншидан шиш пайдо бслади; бу қсрқинчли нарсалардандир. Буни қайтарадиган нарсалардан бири касалга ҳуқ-на қилиб, ични тозалаш ва бундан кейин унга ични юмшатадиган нарса ичиришдир. Унга фақат бир озгина нарса едир, шунда ҳам юмшатувчи нарса едир. (Шиш-нинг) олдини олиш учун томирдан қон олишга муҳтож бслсанг, уни қиласан.
-
7 Агар кучлироқ ёрдам олмоқчи бслсанг ёки шиш белгилари пайдо бслиб оғриқ жуда ҳам қаттиқ бслса, касални ваинага ёки тугмачагул, зиғир уруғи, гулхайри ва кепак каби юмшатувчи нарсалар қайнатилган сув солинган тосга стқазишинг керак. Бу сувга кспгина ёғ солиб чайқатилган ва илиқ бслиши керак. Касални ваннадан чиқарганингда аъзо атрофини бобуна ва укроп ёғлари каби юмшатувчи ёғлар билан ишқалайсан. Жароҳатга қиздирилган сариёғ қсйилади ва унинг устига озгина сирка қсшилган қизил гул ёғига ботирилган пахта қсссан, бундан кейин битирувчи дорилар ишлатилади.
Шиш катталашса, касални сариқ йснғичқа ва зиғир уруғи қайнатмаларидан қилинган мазкур ваннага стқазишни давом сттирасан, агар оғриқ зсрайса, касални иккинчи ҳам учинчи куни илиқ сув ва ёғ (аралашмаси-га) стқаз. Агар ёриқ ва жароҳат унчалик оғритмаса, учинчи куни (бойлоқлар) ечилади Газагст ёғи билан қовуқни қиздириш давом сттирилади. Чунки қовуқ қиздирилса, унинг ҳоли схшироқ, ундаги оғриқ ва чиқариладиган сийдик ҳам озроқ бслади; қобиғи кесилган кишига сийдик жуда азоб беради. Шунинг учун бу касалларга сувни ксп ичирмаслик керак. Касал ҳар сафар сийганида сийдик ёрилган ерга тегмаслиги учун ходим (ёрдамчи табиб) боғланган ерни сҳтиёт қилиб босиб туриши керак. Кейин, ёрилган ерда қуйпдаги икки ҳолдан бири ксрилади: ё қон керагича миқдорда оқмайди, бунда шиш (пайдо бслиши) ва аъзонинг бузилиш хавфи туғилади; айниқса ранги қизилсан қорага сзгарганда бу хавф бслади; ёхуд қон ҳаддан ташқари оқиб, қон-нинг (тсхтамай) кетиш хавфи пайдо бслади.
Биринчи ҳолда, мазкур белги ксрилган ҳамон бузилишнинг олдини олиш учун ништар уриб қонни оқизиш ва сша ерга сирка ва туз сритмасига ботирилган каноп латтани қсйиб боғлаш керак: иккинчи ҳолда, съни ксп қон кетиш хавфи бслганда, тсғрироқ чора — касални маълум буриштирувчилар ивитилган сувларга стқазиш, ёрилган жойга снчилган кундур ва зок қсйиш, унинг усти-дан пахта қсйиб ва унинг устидан сувли сирка билан ҳслланган ва ундан ксра каттароқ пахта қсйишдир. Агар катта томир ёки артерис кесилганини билсанг, унинг иложини сиқиб боғлаш тадбири билан қиласан. Агар қон бсйсунмаса ва уни тсхтатиб бслмаса, (касал-ни) сткир сиркага стқаз. Кспинча, қонни тортиш учун томирдан қон олишга муҳтож бсласан. Баъзан қовуққа ва икки човга увуштирувчи (дорилардан) қсйишга тсғри келади.
-
8 Ариш ва қон оқишдан пайдо бсладиган ҳоллар-дан бири бир парча (ивиган) қоннинг қовуқ томон оқиб, унда қотиб қолиши сабабли сийишнинг қийинлашувидир. Бу ҳолда бармоқни ёриққа кирғизиш ва азист берувчи нарсани қовуқдан ва унинг бсйнидан узоқлатиб чиқариш керак. Бу жойни сувли сирка билан қотиб қолган қон сриб гаққунча даволанади. (Кесишдан) келиб чиқадиган ҳолларнинг (сна) бири насл қолдириш (қобилистининг) қирқклишидир.
Қуйидаги ёмон аломатлар пайдо бслганда, табиб касалнинг халок бслишига жазм қилади: киндик остида оғриқнинг кучайиши, қсл ва оёқларнинг совуши, иситманинг сткирланиши, титроқ пайдо бслиши ва ма-дорнинг тушиб кетиши. Кейин, ёрилган ерда қаттиқ оғриқ кучайиб, ҳиқичоқ пайдо бслса ва қорин безовта ҳаракатга тушиб қолса, албатта слим сқиилашган бслади. Яхши аломатларга келсак, улар ҳушнинг аслига қайтиши, иштаҳанинг тузалиши, тус ва ксринишнинг жуда ҳам соғлом ва схши бслишидан иборатдир.
Қовуқ шишларини даволаш. Биринчи галда касалнинг қувватига қараб, ссл бослиқ томиридан қон олиш керак. Бу иложларнинг биринчиси ва снг схшисидир. Агар бу (касалликда) иссиқ жуда ҳам қаттиқ бслса, қайтарувчи қуюқ суртмаларни қисқа муддат ишлатилади; уларни ортиқча ва узоқ қсйилмайди, чунки бу ҳам зарарли ва шишни тезликда қаттиқлаштиради. Аксинча, бсшаштирувчилар билан даволай бошланилса ва кучли сезгирлик бунга монелик қилмаса, схшироқ бслади; чунки (касал) аъзо асабларга бойдир. Шунинг учун касалга компресслар, масалан, сритувчи ва юмшатувчи (дорилар) солиб қайнатилган сувга ботирилган булут ва юнг билан компресс қилиш ҳамда ичига иссиқ сув ёки латифлаштириб юмшатувчи ёғлар солиб пуфланган қовуқ пуфаги ва шунинг каби буйрак (касалликлари-нинг) иложи бобида билган нарсаларнинг билан ком-пресс қилиш ёқади. Шулар билан бирликда (касаллик) бошланишида агар касал кстаролса, катетер ёрдами билан испағул кабиларнинг шиллиғини ёки арпа сувиниб сшак сути аралаштириб (қовуққа) юборилади, хавфсизроқ йсл шудир. Бундан кейин сшак сутини ёғ . билан, сснгра хиёршанбарни хотинлар сутида шишнинг даврига қараб, сзинг билган тартибда юборилади. Баъзан шу тартибда мазкур дорилардан ҳуқна қилиш ҳам фойда қилади.