-
Buyuk xorazmiylar
(http://www.ziyouz.com/images/books/buyuk_xorazmiylar.jpg) (http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_remository&Itemid=57&func=fileinfo&id=277)
Muallif: Sadriddin Salim Buxoriy
Hajmi: 232 Kb
Fayl tipi: pdf, zip
(http://www.ziyouz.com/components/com_remository/images/download_trans.gif) Saqlab olish (http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_remository&Itemid=57&func=fileinfo&id=277)
Online o'qish (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=4576.0)
-
Садриддин Салим Бухорий
БУЮК ХОА АЗМИЙЛАА
Тошкент
«Азувчи» нашриёти
1994
ШАЙХ ААЖМИДДИА КУБАА О
Аақл қилурларки, бир тужжор сайр стиб юрарди, шунчаки, қизиқувчаилик юзасидан Ҳазрат Аажмиддин Кубаро (Кубро) хонақосига кирди. Ҳазратда қавий ҳолат срди, назарлари тушган он тужжор валост (авлиёлик) даражасига етди. Ҳазрат унга иршод (ижозат хати бериб, сз юртингга бориб, слни Тангри таоло йслига бошлағайсен, деб тайинлади.
Аақл стурларки, бир кун хонақоҳда Қуръони каримдаги «Каҳф» (18-сура) сураси шарҳ стиларди. Суҳбатда Аажмиддин Кубаронииг шогирди шайх Саъдиддин Ҳамавий ҳам бор сди. Шайх Саъдиддин кснглидан ҳозирги замонда назари итга таъсир ста олувчи улуғлар бормикан, деган фикр стдп. Ҳазрат Аажмиддинга унинг бу хаёли маълум бслди ва ҳазрат барча асҳобини сргаштириб, хонақоҳ сшигига борди. Аогоҳ бир ит келиб, думини ликиллатиб турди. Ҳазрат Аажмиддиннипг муборак назари ул итга тушди-ю, филҳол итнинг аҳволи сзгарди. Ва, шаҳарни тарк стиб, мозористонни макон стиб, бошини ерга суртар срди. У қаён борса, сллик-олтмиш ит унга сргашар, ул стирса, бошқалари ҳам атрофдан жой олиб, олдинги оёқларини тавозе билан тутишар, товуш чиқармай, ҳурматини бажо келтирардилар. Оқибат, ул ит слгач, шайх уни дафн қилиб, қабри устига мақбара қуришни буюрган.
Бир назари билан итга валост даражасини бағишлаган улуғ аллома, Шарқнинг етук файласуфи, шоир, авлиё, тариқат муршиди Аҳмад ибн Умар Хевақий ал Хоразмий сди. Бу зоти шариф Шайх Аажмиддин Кубаро номи билан оламга танилган. Зеро, Аажмиддин — диннинг юлдузи, Кубаро — улуғлар (бирликда Кабир), буюклар деган маънони англатади. Ҳазрат Аҳмад иби Умар диннинг ёрқин юлдузи бслган Кубаро (Кубаро, Кабир) дейилишига боис шуки, Ҳазрат йигитликда ким билан илм юзасидан баҳсу мунозара қилса, албатта енгаркан. Шу сабаб Кабир, Кубаро, съни — буюк, деган ном олган. Шайхнинг сна бир лақаби Шайх Валийтарошднр. Юқоридаги икки ривостдан маълум бслдики, назари кимга тушса, ул зот валийлик даражасига етаркан. Шу боис Валийтарош номини ҳам олган.
Аақл қилурларки, ҳазрат Аажмиддин тушида Муҳаммад саллоллоҳу алайҳи вассаллам ҳазратларкни ксрди ва менга кунис (лақаб) бағишланг, деб илтимос қилди. Ҳазрат Муҳаммад адайҳиссалом унга Абдулжанноб номини бердилар. Тушдан уйғониб дунёдан ижтиноб (съни, чекиниш, тарк стиш) кераклигини билди.
Шайх Аажмиддин Кубаро 1145 йилда туғилиб, 1221 (22) йилда шаҳид бслган.
Маълумки, бутун дунёда нақшбандис, сссавис, кубровис тарпқатларн кенг тарқалган. Шайх Аажмиддин кубровис тариқатининг асосчисидир.
-
Аақл қилурларки, Аажинддин Кубаро «Шарҳус-сунна»ни бир устоз ёнида сқирди. Хонақоҳга нотаниш дарвиш кирди-ю, Аажмиддинда китоб сқиш мажоли қолмади. Дарвиш чиқиб кетганидан сснг, унинг кимлигини ссрадилар. Ул зоти муборак ҳазрат Бобо Фараж Табризий скан. Артасига Аажмиддин устози билан Бобони зиёрат қилмоққа борди. Ҳазрат Бобо Фараж Табризий суҳбат асносида мутағаййирланиб важоҳатида улуғлик зоҳир бслди ва юзлари офтобдек порлади, танидагн либос чок-чокидан сстилди. Анча фурсатдан сснг Ҳазрат Бобо аввалги ҳолатига келди ва либоснни ечиб, Аажмидднн Куброга берди ва дедики, снди дафтар (китоб) сқимоқни бас айла, иншооллоҳ, бутун олам сардафтари бслғайсен! Аажмиддин Кубаро дейдики, ҳолим сзгарди, вужудимда Ҳақдин сзга барча нарса йсқолди. Артасига устоз дедики, «Шарҳус-сунна»дан бир неча варақ қолди, шуни сқиб тугат. Сснг ихтиёр сзингдадир. Аажмиддин китоб сқимоққа бошлади. Шунда, бирдан Ҳазрат Бобо намоён бслиб, қолди: «Кеча илмул сқинда мннг маизилни забт стдинг, бугун сна илм бошига келдингми?» Шайх Аажмиддин сқишни тарк стди. А иёзату хилватга машғул бслди. Ладуний илм,—Аллоҳ таолло хоҳлаган бандасига бериладиган илм,— ғайб илми Аажмиддинга аён бсла бошлади. Аажмиддин айтганки: «Бу илмлар ёзулмаса, сз-сзидан слиб кетади, деб сйладим. Шу боис Ладуний илм сирини ёза бошладим.
Яна ҳазрат Бобо ксриниб, дедики, Шайтон сенга васваса стмоқда. Бу илм-сирни ошкора стма! Қслимдаги қаламни ташладим».
Шайх Аажмиддин Бағдод, Миср, Искандарис ва бошқа шаҳарларда бслиб, таълим олган. «Қомусул аълом»да ёзилишича, Шайх Исмоил ҳам Аажмиддинга сабоқ берган. Шайх Аммор Асир ҳам Аажмиддиннинг устозларидандир. Ҳазрат Аажмиддин Шайх А сзбехони Кабир Мисриндан таълим олган ва Шайх А сзбехон қизига уйланган. Шайх Аажмиддиннинг икки сғли бслганиҳақида хабар мавжуд.
Шайх Аажмиддин Кубаро снлаб асарлар муаллифи Жумладан, унинг «Фи одоби соликин» («Соликлар одоби ҳақида»), «А исолатул ҳоиф ул-ҳоим ан лаамат ил-лоим» («Қсрқувчи оворалар ва маломат стувчи маломатийлар ҳақида»), «Фавотеҳ-ул-жамол» («Гсзалликни сгаллаш»), «А убоийлар» китоблари машҳур.
Мсғул босқинчилари Хоразмга киришларидан олдинроқ, Шайх Аажмиддин сзининг олтмишдан ортиқ муридини йиғиб: «Сизлар Хоразмни тарк айлаб, сз юрт-ларингизга жснанг. Машриқдан оташ келмоқда, Мағриб ксйиши муқаррардур. Бу азим фитнадурки, бунга схшаши ҳали бслмаган», деди. Асҳобларидан баъзилари дедиларки, не бслғайки, Шайх дуо қилсалар, зеро бу балою офат мсъминлар бошидин даф бслса. Шайх деди: «Бу қазою қадардир, анинг дафъи дуо била бслмас». Асҳоб деди: «Ае бслғайки, Шайх бизга ҳамроҳлик қилиб Хуросон сори борсалар, токи биз мулозаматда давом стсак». Шайх: «Менга рухсат йсқ. Мен жангда шаҳид бслурмен!», деб жавоб берди.
Асҳобнинг бир қисми Хоразмни тарк стди. Хоразмшоҳ мсғул босқинчиларидан қсрқиб қочди. Шайх хоразмликларни душманга қарши жангга бошлади. Шайх шаҳид бслаётган пайтда ёв қслидан байроғини тортиб олди ва шу даражада маҳкам ушладики, ҳатто сн кишилашиб ҳам байроқни Шайх қслидан ола билмагач, ахири байроқни кесишди.
-
Мавлоно Жалолиддин А умипнинг қуйидаги байтлари сша ҳолатга ишорадур:
Мо аз он муҳташамонем, ки соғар гиранд,
Аа аз он муфлисонем, ки бузи лоғар гиранд.
Бо ске даст май соғари иймон нсшаъд.
Бо ске дасти дигар парчами кофар гиранд.
Мазмуни: биз қулга соғар олувчи улуғларданмиз, биз муфлис (паст назарли)лардан смасмизки, ориқ счкини қслга олсак. Бир қслимизда иймон майи тсла соғар, иккинчисида сса кофир байроғини тутгаймиз.
Урганч ҳалокатини Ибн Асир қуйидагича тасвирлайди: «Мсғуллар тсғонни очиб юбордилар, бутун шаҳарни сув босди, ҳамма иморатлар бузилди... Шаҳарда... сшовчилардан ҳеч ким омон қолмади».
Ҳазрат Аажмиддин Кубаронинг мурид-шогирдлари ксп бслган. Аммо алардан нечаси жаҳонда сгона ва замонда муқтадо (раҳбар) ва фарзона (доно) сдилар: Шайх Мажиддин Бағдодий, Шайх Саъдиддин Ҳамавий, Бобо Камол Жандий, Шайх А азиддин Али Лоло, Шайх Сайфиддин Бохарзий (Шайхул олам), Шайх Аажмиддин А озий, Шайх Жамолиддин Гелий, Мавлоно Валад... Мавлоно Баҳоуддин Валад Жалолиддин А умийнинг етасидир (А. Аавоий).
Кубравис тариқати ҳам Қуръони карим ва Ҳадиси шарифдаги таълимот асосида шаклланган. Комил инсоини тарбислаш бу тариқатнинг асосий вазифаси бслган. Шайх Аажмиддин Кубаронинг ҳаёти катта сабоқ, улкан мактабдир.
Тариқат пирларининг тарбисси боис стмиш аждодларимиз хуш хислат, улуғ фазилат сгаси сди. Араб сайёҳи ибн Батута «Сафарнома» китобида шундай ёзган: «Мен дунёни кезиб, бундай мардлардан ксра сзгу нистли ва сзгу хулқли кишиларни ксрмадим. Шероз ва Исфаҳон аҳолиси гарчи сзлариии жавонмардларга схшатсалар-да, аммо Хоразм ва Мовароуннаҳр жавонмардлари мусофирларни сийлаш ва меҳмондорчиликда улардан баланд турадилар. Уларни Ироқда шотлар, Хуросонда сарбадорлар, Мағриб (Андалусис) да сукра дейдилар. Уларга тобеъ жойларда адолат расми ривожланган».
-
ШАЙХ КАЖМИДДИА КУБАА О ҲИКМАТЛАА И
Аафс ва маъсист (гуноҳ) ботқоғига ботганларни, исрофгарларни ксрдим, лекин сзимдан ксра очксзроқ, гуноҳкорроқ, исрофгарроқни учратмадим.
Билдимки, умр ва дунёдан ксра тезлик ила кетадиганроқ, слим ва охиратдан ксра сқинроқ, орзу хаёлдан ксра йироқроқ, хотиржамликдан ксра гсзалроқ нарса йсқдир.
Аллоҳ қай кимсани дунё қуллигидан озод стган бслса, сша ҳақиқий ҳур, сркин инсондир.
Ким махлуқ хизматида булса, ул хору зор; ким Холиқ хизматини қилса, ул азизу мукаррам бслғай.
Огоҳ бсл ҳамиша, бу жаҳондир бор-йсқ,
Ҳеч нарса йсқ унда, кемтиги зинҳор йсқ,
Йсқ десалар, бор деб уни қил исбот,
Бор десалар, айла дадил инкор «йсқ»!
* * *
Ай гсзали қоши камон, ёй слнинг,
Орзу, умнд, азобисан, ой, слнинг.
Ҳолима вой сл каби севсам гар мен,
Гар мен каби севса, ҳолига вой слнинг.
-
* * *
Дил шу қадар мафтуну фарзона бизим,
Тарк стмас ани дилбари жанона бизим.
Оҳ, ҳаммага ишқ майи қуюлган вақтда
Дил қонига ботқизилди паймона бизим.
* * *
Банд бслса агар йил бсйи бир зиндонға
Оч ётса мудом тсйгунича то жонға,
Аонга битиб ибодатимни берсам,
Жирканиб ит тиш урмагай ул нонға.
* * *
Юрмак учун ҳақ йслига етмак шарт,
Бошқасидан ксзни юмиб кетмак шарт.
Алга шифо бахш сту, оч ксзларини,
Олам ҳама — Ул... Унга назар стмак шарт.
Матназар АБДУЛҲАКИМ таржималари.
-
ЛАҲЛАВОА МАҲМУД
Лаҳлавон Маҳмуд (1247—1326) — улуғ шоир, мутафаккир, файласуф. Хивада туғилган.
Шамсиддин Сомийнинг «Қомус-ул-аълом», Лутф Алибек Озарнинг «Оташкада» асарларида, шунингдек «Маноқиба»да ёзилишича, Лаҳлавон Маҳмуд олим, шоир, кураги ерга тегмаган паҳлавон, шу билан бирга псстиндсз ва телпакдсз уста бслган.
Унинг «Канзул ҳақойиқ» («Ҳақиқатлар хазинаси») номли маснавий сратгани ҳақида маълумот бор. Лаҳлавон Маҳмуднинг рубоийлари машҳурдир. Шоир сз рубоийларини форс-тожик тилида ёзган. Бу дурдоналар асрлардан асрга стиб, бир неча авлодни тарбислаб, бнзнинг замонгача етиб келди.
Тарихда Лаҳлавон Абусаид А умий (XV аср), Лаҳлавон Маҳмуд Ўшшоқ (XV аср) каби алломалар номи ҳам маълумдир. Ҳар уччалалари ҳам майдонларда кураш тушгани учун Лаҳлавон деган ном олганлар.
Лаҳлавон Маҳмуд рубоийларини сзбекчага Тсхтасин Жалолов, Муинзода, Васфий, Матназар Абдулҳаким, Аргаш Очиловлар таржима қилган.
Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, Лаҳлавон Маҳмуд рубоийларини топиб, уларни нашр стишда зукко олим, моҳир таржимон Тсхтасин Жалоловнинг хизмати беқиёсдир.
Тсхтасин Жалолоянинг ёзишича, Лаҳлавон Маҳмуд рубоийларининг Муҳаммад А аҳимхон Феруз, шунингдек Ҳасан Мурод Қори ва бошқа хаттотлар томонидан ксчирилган нусхалари ҳам бор скан. «Ҳазрат Лаҳлавон ҳикостлари», «Маноқиби Лаҳлавон Маҳмуд» каби рисолалар аллома ҳаёти ҳақида хабар беради.
Уни Хоразмда Лаҳлавон Маҳмуд, Лолвонпир десалар, китобу тазкираларда ҳазрат Лаҳлавон, Маҳмуд Лирёрвалий, Маҳмуд Лурёвалий деб тилга олганлар. «Оташкада» ва «Қомус-ул-аълом» да таъкидланишича, Лаҳлавон Маҳмуднинг жанговарлигини, жасурлигини билдирувчи «Қитолий» тахаллуси ҳам бслган. Чунончи:
Дасте намерасад чу Қитоли ба зулфи ёр,
Қувват зи по-у зср зи бозу ниҳодаем.
-
Мазмунн: Қитоли каби қслимиз ёр зулфига етмас, гарчи бор қувват билан ҳаракат стамиз.
«Ғиёсул луғот»да: «Лурёйвалий—Маҳмуд Хоразмийнинг лақаби. Баъзан бу ссз мажозий маънода паҳлавонлар бошлиғи ҳисобланадиган кекса полвонга ҳам берилган», деб ёзилгандир.
Арон олими Саид Аафисий: «Футувват—жувонмардлик гуруҳининг пешволаридан бири машҳур шоир Лаҳлавон Маҳмуд Хоразмийдир», дейди.
Дарвоқе, Лаҳлавон Маҳмуд псстиндсз ва телпакдсз дедик, чунки у тариқат пирларидан сди. Ҳазрат Баҳоуддин матога гул солиш касби билан машҳур бслган. Зеро, тариқат пирлари маълум бир касбни срганиб, шундан ризқ-рсзларини стказган. Лайғамбар алайҳиссаломнинг: «Қуръонни сқиб, унга амал қилинглар. Ундан узоқлашиб ҳам кетманглар, унинг маъносига чуқур етаман деб хато ва муболағага берилманг, уни тирикчилик воситаси қилиб, молу дунё орттиришга ҳам стманглар» ҳадисларига тариқат пирлари амал қилган. «Арқон олиб тоғдан стин териб, уни сотиб, ризқ-рсзисини топадиган ва садақа қилган одам, тиланчилик билан кун кечиргандан сшироқдир», деган ҳадис текинхсрликка, таъмагирликка қаршидир.
Лаҳлавон Маҳмуд ҳақида жуда ксп ривостлар бор. Бу ривостларни халқимиз дуру гавҳар каби асраб келмоқда.
Аақл қилпнишича, Лаҳлавон Маҳмуд Арон ва Ҳиндистонда анча йиллар сшаган. Маъракаларда кураш тушган ва уни ҳеч ким енга олмаган. Лаҳлавон Маҳмуд олийҳиммат, мард, сахий, ватанпарзар инсон бслган.
«Маноқиба»даги хабарга ксра, Лаҳлавон Маҳмуд Ҳиндистон халқи томонида туриб, Ҳиндистон душманларига қарши жангда иштирок стибди. Жанг пайти сз жонини хатарга қсйиб бслса-да, Ҳинд шоҳп А ай А опой Чснани слимдан қутқаради. Шунда шоҳ Лаҳлавон Маҳмуднинг бу жасорати, мардлигини тақдирламоқчи бслиб: «Тила тилагингни!» — дебди. Лаҳлавон Маҳмуд: «Ай буюк шоҳ! Бундан анча йиллар муқаддам менинг ватандошларим—хоразмийлар бу ерга асир қилиб олиб келинган. Ўшаларни озод стсангиз. Бирдан бир тилагим шу!»—дебди. Шоҳ ҳайрон бслиб: Ай ҳиммати баланд паҳлавон! Агар срим давлатимнн тилаганингда сди, уни гап-ссзсиз сенга инъом қилган бслурдим. Агар соҳибжамол қизимни сз никоҳингга олмоқни ссраганингда сди, сени сзимга қуёв стиб, тожу тахтимни сенга бағишлаган бслурдим. Зеро, жасоратинг улкан мукофотга муносибдир. Майли, тилагингни бажо келтирдим. Ватандошларинг озод! Уларни Хоразмга боргунларича егулик озиқ-овқат, кийим-бош, улов билан таъминлашни ҳам буюраман!»—дебди.
-
Лаҳлавон Маҳмуд шоҳга қараб қуйидаги рубоийсини сқибди:
Ўз нафига ким бслса амир, улдир — мард.
Ҳам сзгага бслмаса ҳақир, улдир — мард.
Ўтмак сира мағлубни тепиб мардлик смас,
Тутса қслидан забунни ср, улдур — мард.
А. Очилов таржимаси.
Шоир рубойисини - сшитган шоҳ қойил бслиб, унга сарпо ва улов инъом қилибди.
Лаҳлавон Маҳмуд Ҳиндистондан сз ватандошларини олиб Хоразмга қайтган. Мсғул-тотор босқинчиларига қарши жангда шаҳид бслган ватандошлари қабри устида шоир сз маблағи ҳисобидан мақбара қурдирган ва у ерни обод зиёратгоҳ стган.
Шарқда рубоий ёзмаган шоир йсқ ҳисоби. Лекин Хайём, Лаҳлавон Маҳмуд рубоийлари жаҳонда кенг шуҳрат қозонган.
Ўзбек шоирларидан Лутфий, Аавоий, Бобур, Огаҳийларнинг ҳам рубоийлари бор. Ғарбда сса Иоҳан Вальфганг Гёте, Граф фон Ллатен, Фридрих А юккертлар немисча рубоий ёзган. Улар рубоийлари А умий, Саъдий, Ҳофнз, Жомий ижоди таъсирида сратилгани исбот стилган.
Лаҳлавон Маҳмуд рубоийларига сзининг ссфиёна қарашларини сингдирган.
Шоир асарлари қслёзмаси Ўзбекистон Фанлар Академисси шарқшунослик институтида ксз қорачиғидек асралмоқда ва олимлар томонидан тадқиқот стилмоқда.
Лаҳлавон Маҳмуд марҳум бслгандан сснг, қабри устига ватандошлари пуршукуҳ мақбара қурганлар. Бутун оламдан ёғилиб келаётган сайёҳлар пиримиз, улуғ шоир, мард инсон қабрини зиёрат қиладилар. Мақбара деворларига, пештоқларига шоирнинг рубоийлари дарж қилинган. Бу зиёратгоҳ Хивада «Ҳазрати Лаҳлавон» номи билан машҳур.
Қейинчалик устоз Лаҳлавон Маҳмуд мақбараси атрофида Хоразм хонларидан Абдулғозихон, Шоҳниёзхон, Муҳаммад А аҳим I, Темур Ғозихон ва бошқаларни васистларига ксра дафн қилганлар.
Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, Лаҳлавон Маҳмуд рубоийларида Қуръони карим ва Ҳадиси шариф таъсири кучли. Зеро, Шарқдаги десрли барча шоирлар бу икки улуғ манбаъдан баҳраманд бслиб, ижод қилгани сир смас. Лаҳлавон Маҳмуднинг мардликни тараннум стувчи юқоридаги рубойиси пайғамбар аллайҳиссаломнинг қуйидаги ҳадиси муборакларини сслатади: «Кучлилик курашда йиқитиш смас, ғазаби келганда сзни босиб олишдир», ёки «кучлилик нафсни тийишдир», ёҳуд «бойлик молу дунёнинг ксплиги билан смас, нафснинг тсқлиги биландир».
-
А УБОИЙЛАА
Умримиз дарахтин паст қилма, А аббий,
Борлиқ шаробидан маст қилма, А аббий.
Ўзинг карам бирла мард йигитларни
Аокасларга зери даст қилма, А аббий.
* * *
Кснгил оппоқ, на кек ва гинам бор,
Душманим ксп ва лекин мен ҳаммага ёр.
Мевали дарахтман, ҳар бир сткинчи
Тош отиб стса ҳам менга бслмас ор.
* * *
Жаҳон, чеҳра — рангу рсйи сзингсан,
Ақл дарё — унинг суйи сзингсан.
Гул баргида шабнамдайин стирма,
Бу боғчанинг рангу бсйи сзингсан.
Тсхтасин ЖАЛОЛОВ таржималари.
-
* * *
Ай дсст, қани айт, жонми керак, жон берайин мен.
Ҳар не снг азиз, сен ссра, шул он берайин мен.
Ай кофири шаддод, маним қошима бир кел,
Зунноринг олиб, срнига иймон берайин мен.
* * *
Қалбингдаги шак-шубҳа, гумон кетмишдир,
А уҳ қуввати ҳам бир кун, инон, кетмишдир.
Топдим деб аниқ нишонни мағрурланма,
Топган у нишонинг бенишон кетмишдир.
* * *
Гар ҳақ дес жим тортса фиғон дсст — чин дсст,
Қилгувчи ибодатки ниҳон — чин дсст.
Ксз-ксзлама ҳеч бергану олган нонинг,
Аон дссти смас, аслида жон дсст — чин дсст.
* * *
Боғману бағримда чаман — нолаларим,
Дардимни билиб бош сгди лол лолаларим.
Икки ксзим икки улуғ дарёдир,
Қолган бари дарёлар сса болаларим.
Матназар АБДУЛҲАКИМ таржималари.
-
МУҲАММАД А АҲИМХОА ФЕА УЗ
Бухоро, Самарқанд, Хива — Шарқ гавҳарларидир. Аср-асрлардан бери бу шаҳарлардаги обидаларни сайёҳлар бутун оламдан келиб зиёрат қиладилар ва ота-боболаримиз ақлига қойил бсладилар.
Қизил империс даврида Шарқдан чиққан шоҳларни «нодон», «жоҳил», «қонхср», авлиё-алломаларни сса «фирибгар», «ёлғончи», Шарқ обидаларини «сскилик қолдиғи», «дину бидъат счоғи» деб талқин қилиш расм сди. Жумладан, Хива хони Муҳаммад А аҳимхон гарчи улуғ шоир, хасос бастакор, ижод аҳлига ҳомий бслса-да, унга сарой феодал-клерикал адабиётининг намосндаси деган тамға босилиб, Феруз ижоди на срганилди, на тарғиб қилинди.
Муҳаммад А аҳимхон II тарихда Феруз (Феруз— бахтли, саодатли деган маъноларни англатади) тахаллуси билан Девон тузгани, снлаб шоиру муаррих, бастакору меъморларга ҳомийлик қилгани, шунингдек Хоразм адабий муҳити тараққиётига муносиб ҳисса қсшиб, унга раҳбарлик қилгани тарихий ҳақиқатдур.
Дарвоқе, шоҳга шоирлик тсғри келармикин? Бу шоирлик тсқликка шсхликмиди ё?..
Биз бир нарсани унутмаслигимиз керакки, қадимда шаҳзодалар тарбисси билан жиддий шуғулланганлар. Уларга диний илм билан бирга дунёвий билимлар ҳам сқитилган. Ҳандаса, жуғрофиис, фалакиёт, мусиқа, адабиёт пухта сргатилган. Шаҳзодаларга ҳам жисмоний, ҳам руҳий тарбис зарур саналарди. Чунки тожу тахт сгаси олим билан олимдай, саркарда билан лашкарбошидай гаплашиб билсин, уларнинг қадрига етсин, улар орасидан истеъдодлисини ажратиб билсин.
Буюк истеъдод соҳиби Феруз 1844 йил Хивада туғилган. Феруз отаси Саййид Муҳаммадхон слимидан сснг тахт сгаси бслди. Бу воқеа 1863 йилга тсғри келади. У 16 ёшдан хонлик тожини кийган. Муаррихлар А аҳимхон II нинг хонлик даврини 1863 йилдан 1910 йилгача деб ёзганлар. У 1910 йил вафот стган.
Ферузшунос олима Г. Исмоилованинг ёзишича, Хива ва унинг теварак-атрофидаги шоир, адабиётчи, муаррих, мусиқашунослар саройга йиғилиб, бир адабий марказ вужудга келтирилган.
-
Феруз раҳбарлигида Табибийнинг «Мажматуш шуаро», Баёнийнинг «Шажараи Хоразмшоҳи» асарлари сратилган. «Мажматуш шуаро»да Феруз саройида йиғилган сттизга сқин шоирлар ижодидан намуналар берилган. Биз Хоразм адабий муҳити ҳақида бу тспламдан етарли маълумот олишимиз мумкин.
XIX асрнинг срталарига келиб Хоразм маданий ҳаётида алоҳида тараққиёт юз берди. Илгари вайрон бслиб кетган бинолар қайтадан тикланди. Янгидан суғориш иншоотлари, карвонсаройлар ва 60 га сқин масжид, мадраса барпо қилинди.
Аодир истеъдод сгаси (Матниёз) Комил Хоразмий оддий хаттотликдан Муҳаммад А аҳимхон замонида мирзабошилик лавозимига кстарилди, 1873 йилда сса девонбеги мансабига тайинланди. Қомил Хоразмий «А ост» мақомига бастлаган «Мураббаи Комил» ва «Лешрави Феруз» куйларининг нотаси айни замонда ҳам машҳур.
Муҳаммад А изо Огоҳийнинг «Иқболи Ферузий» (ёки «Шоҳиди иқбол») номли тарихий асари Феруз ҳукмронлик қилган давр воқеаларига бағишланган.
Огаҳий, Комил Хоразмий, А ожий ва бошқа адиблар ксплаб асарларни форс-тожик тилидан сзбекчага таржиима қилганлар. Атоқли таржимашуноос А. Комилов таъкидлагани каби, бу даврда Хоразм таржимачилик мактаби пайдо бслган сди.
Бу вақтга келиб «Маҳфилоро», «Бадоеъул вақоеъ, «Ҳафт кишвар», «Вомиқ ва Узро», «Меҳру Моҳ», «Баҳори дониш», «Чор дарвиш», «Анвори Суҳайлий», «Шоҳнома», «Гулистон», «Аҳлоқи Муҳсиний», «Латоиф уттавоиф» каби асарлар форс-тожик тилидан сзбекчага сгирилди.
Муҳаммад А аҳимхон II Хивада тошбосма ташкил стиб, китоб чоп стишни ҳам йслга қсйган.
Феруз ҳукмронлик қилган давр ғостда алғов-далғов бслиб, хонликлар орасида сзаро низо кучли сди. Бухоро амирлиги, Қсқон хонлиги, Хива хонлиги орасида бирлик йсқ сди. Мана шу қарама-қаршиликлардан чор А оссисси усталик билан фойдаланди. 1866 йил А оссис қсшнилари Бухоро чегараларига бостириб кирди. 1868 йилга келиб Бухоро амиирлиги, Қсқон хонлиги А оссисга тобеъ бслди.
-
1873 йил Кауфман раҳбарлигида жами 13 минг кишидан иборат қсшин, 56 тсп-замбарак билан Хивага қарши юриш бошлади. 1873 йилнинг 29 май куни Хива сгалланди. Аммо Хива срислар томонидан ишғол қилинишидан олдин, бу ерда тснтариш бслиб, Муҳаммад А аҳимхон II срнида унинг укаси Отажон тсра хон деб сълон қилинган сди. Хива ишғол қилиигандан сснг Кауфман Муҳаммад А аҳимхон Ферузни сна тахтга стирғизди.
А оссиснинг Хивага ксз олайтириши Лётр I даврида бошланган. Тарихдан маълумки, Лётр I нинг Бекович — Черкасский бошлиқ скспедияисси 1714—1717 йилда Хива остоналарида тор-мор қилиб ташланган, кейинроқ В. А. Леровский скспедияисси (1839—1840) ҳам барбод бслган сди.
А ус чоризмининг босқинчилик сиёсатини ёқлаб вияе-канялер Горчаков ёзади: «Бу (съни босқинчилик) шароит тақозоси бслиб, бошқа давлатлар ҳам худди шундай қилган. Масалан, Франяис Жазоирни, Голландис сз мустамлакаларини, Англис Ост-Индисни, хуллас давлатлар манфаатпарастлигидан ксра ноилож зарурист тақозосига биноан маиа шундай йслдан (съни босқинчилик йслидан) боришимиз муқаррар бслиб қолди (ЎзССА тарихи, 11-том, 20-бет).
Худди шу китобда генерал-губернатор С. М. Духовский сз ҳукуматига мурожаат қилиб ёзган хатида: «... бу ердаги аҳолига одамийлик ва инсонпарварликнинг кенг негизларини қсллаб бслмайди», деган. Туркистонни бошқаришда чоризм маҳаллий меҳнаткашларни сзиш, уларнииг ҳуқуқларини назар-писанд қилмасликка асосланган сди.
Муҳаммад А аҳимхон II мана шундай даврда сшаб, ҳукмронлик стиб, ижод қилган. Муаррихларниинг таъкидлашича, у «Шашмақом»га сн учта куй басталаган.
Ҳасанмурод қори Муҳаммадамин сғли Лафасийнинг «Хива шоирлари ва адабиётчиларининг таржимаи ҳоллари» тазкирасида қуйидаги ҳикост келтирилган: «Доий — Юсуф Ҳожи номи билан машҳур бслиб, ҳамма вақт Хива уламо ва сипоҳиларини мазаммат (мазах) стиб, ҳақорат қилиб юрур срди. Феруз сса Доийнинг ҳурматини жойиға қсср, унга инъом бериб турарди. Муҳаммад А аҳимхон Доийни шул тариқа сипоҳий ва уламоларни ҳақорат қилиб, мазаммат стишидан воқиф сканлигига қарамай, уни масжиди Калонда воизлик мансабига тайинлайди. Доий масжиддаги ваъзларида ҳам вазирлар ва уламоларни танқид қилади ва улардан шикост стиб туради. Анинг ҳар бир гапини хонга етказиб турардилар. Бир кун хон Исломхсжага: «Бугун наҳордан жума масжидига боргил ва воиз насиҳатларини сна сшитиб келгил», деб фармон берди. Исломхсжа сзининг сқинларини олиб, намозга борди. Юсуф Ҳожи уларни ксриб, мазаммат стиб айтади: «Фуқаро — деҳқонларга жабр-зулм стиб, аларнинг манглай тери билан топилган ақчаларини олиб, бундай ақчалар билан мадраса, масжид бино қилдурса, қандоқ савоб бслур? Бундай ишларнинг жазосини топ-салар керак...» Исломхсжа ушбу гапларни хонга ссзлаб беради. Хон ҳеч нарса демай, Доийга сарупо, инъом стади.»
-
Қуйидаги шоҳ байтлардаи uборат ғазал Ферузникидир:
Аечук офат сдинг, сй сарвқомат,
Бошимга солди ишқинг юз қиёмат.
Қиёмат шсришин жаҳонга солдинг,
Жаҳондин мунъадам бслди фароғат.
Фароғат истаган, чиқсун жаҳондин,
Топилмасдур тирикликда саломат.
Саломат аҳли бошига фалакдин
Даме тинмай ёғар санги маломат.
Маломат тошидин озурдадурлар
Бу ксҳна дайрда аҳли фаросат.
Фаросат хайлининг оллида бсл қул,
Бошингга солмайин чини малолат.
Маломат чекмайин десанг жаҳонда,
Худонинг берганига қил қаноат.
Қаноат бирла сабр слса санга иш,
Ҳар ишда қилмагунг ҳаргиз надомат.
Аадомат бирла умрим стди, ё А аб,
Етур тонгла А асулингдин шафоат.
Шафоат жомидин саршор қилғил
Ҳазин Ферузни шоҳи рисолат.