-
Allergiya
(http://ziyouz.com/images/books/allergiya.jpg) (http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_remository&Itemid=57&func=fileinfo&id=722)
Muallif: U.K.Beluxa
Hajmi: 258 Kb
Fayl tipi: pdf, zip
(http://www.ziyouz.com/components/com_remository/images/download_trans.gif) Saqlab olish (http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_remository&Itemid=57&func=fileinfo&id=722)
Online o'qish (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=4616.0)
-
ЎзССА СОҒЛИҚАИ САҚЛАШ МИАИСТА ЛИГИ
А ЕСЛУБЛИҚА СААИТАА ИЯ МАОА ИФИ УЙИ
У. К. БЕЛУХА
АЛЛЕА ГИЯ
Тошкент
ЎзССА «Медияина»
1988
Таржимон Қ. Бобохсжаев
А едактор А : Сапоев
КИА ИШ
Аллергик касалликлар кейинги йилларда кенг тарқалиб кетди ва жуда хавфли бслиб қолди. Шунинг учун ҳам бу замонавий медияинанинг асосий муаммоларидан бири бслиб қолмоқда. Хусусан, аллергик касалликларнинг кспасётгани саноати ривожланган мамлакатлар учун хосдир. Атроф-муҳитнинг ифлосланишида саноат чиқиндилари сгона манба бслмай қолди. Инсон организмига доимо таъсир ксрсатувчи бошқа жуда ксплаб аллергенлар ҳам мавжуд. Буларга, масалан, аҳоли томонидан унчалик сҳтиёж йсқ бсла туриб ксп миқдорда турли дори препаратларидан, жумладан, антибиотиклардан кенг фойдаланиш, аёлларнинг косметик воситаларни ксп ишлатиши, аҳолини сҳтиётдан смлаш ва ортиқча вакяинаяислар мисол бсла олади. Озиқ-овқат маҳсулотларига ҳар хил синтетик бирикмаларни қсшиш ҳам муҳим роль сйнайди.
Баъзи ссимлик чанги (чанг аллергенлари) таркибига кирувчи моддалар ҳам сз аҳамистини йсқотгани йсқ. Маълумки, бир қанча стлар, буталар, дарахтлар, ғсза гуллари аллергик касалликларнинг мавсумий кспайиб кетишига сабаб бслади.
Ҳозир қишлоқ хсжалигида турли-туман химикатларни кенг қсллаш туфайли ҳам снги моддалар — аллергенлар пайдо бсла бошлади.
Одам организмида, хусусан, унинг ичагида сшовчи паразит гижжаларнинг ҳаёт фаолисти маҳсулотлари ҳам кучли аллерген ҳисобланади. Аиҳост, қатор касалликлар (товон микозлари, ревматизм, мохов ва бошқалар) аллергиснинг пайдо бслишида катта роль сйнайди.
Табиийки, ҳар қандай бошқа касалликлар каби аллергисни ҳам даволашдан ксра олдини олиш осонроқ. Бунинг учун кенг халқ оммаси аллергик касалликларнинг келиб чиқиш сабабларини ва унинг олдини олиш чораларинигина билибгина қолмай, балки аллергик реакяиснинг зсрайишига қарши организм ҳимос кучини ҳам мустаҳкамлаш борасида конкрет тушунчаларга сга бслишлари лозим. Аллергиснинг кенг тарқалганлиги айрим вақтларда унинг кспгина касалликларнинг келиб чиқишида асосий восита деб фикр юритишга олиб келади. Биз китобхонларга сзларида бслмаган аллергик белгиларни қидирмасликни маслаҳат берган бслур сдик. Аллерген сақлайди деб, овқатланишни, дорилар истеъмол қилишни чеклаб қсйиш, ссимликлардан сзингизни олиб қочишингиз шарт смас. Бироқ саломатликни мустаҳкамлаш, касалликларга қарши курашиш учун оддий гигиена қоидаларига амал қилишингиз лозим.
-
АЛЛЕА ГИЯ АИМА?
Аллергис тушунчасини медияинага 1906 йилда австрислик олим Клименс фон Лирке киритган. «Аллергис» термини бирон-бир ёт моддага нисбатан организм сезгирлигининг кескин ошиб ёки сусайиб кетишини билдиради. Бундан аллергик реакяисни ривожлантириш қобилистига сга бслган модда — «аллерген» тушунчаси кириб келди.
Аллергис турлича намоён бслиши мумкин. Масалан, бир бола бсғма касаллиги билан оғриб қолади, уни даволаш учун касалхонага жойлаштирилади ва даволаш мақсадида бсғма токсин (заҳар)ларини зарарсизлантириш учун унга зардоб юборилади. Аатижада унинг аҳволи анча енгиллашади ва касалхонадан чиқаришга тайёргарлик ксрилади. Тссатдан унинг ҳарорати сна кстарилади, бсғимлари шишади, лимфа безлари катталашади, терида тошмалар пайдо бслади ва бу ҳолат 7—8 кун давом стади. Сснгра соғайиш даври бошланади, лекин бир неча кундан кейин сна касалликнинг олдинги белгилари юзага келади. Бу белгиларнинг бсғма касаллигига ҳеч қандай алоқаси йсқ бслиб, у дифтерисга қарши от қонидан тайёрланган зардобни юбориш натижасида содир булган сди.
Бу зардоб одам учун ёт ҳисобланади. Айни шу ҳолат ушбу болада юзага келган асоратга сабаб бслгап, съни организмга зардоб юборилиши оғриқли реакяисни пайдо қилган ва бу сса аллергик ҳодиса ҳисобланади.
Яна бир мисол келтирамиз. Баҳор ва ёзнинг илиқ кунларида далада гуллар очилган, ст-сланлар кскарган, дов-дарахтлар барг чиқарган ва буталар хушбсй ҳид таратаётган беғубор ҳавода ёшлар дарё бсйида дам олишга қарор қиладилар. Тссатдан улардан бирида сткир тумов бошланиб, ксзи қизариб ёш оқа бошлайди, бурун ва ксз шиллиқ қавати қаттиқ сллиғланади, ҳарорати кстарилади, нафас қисиши билан бирга кучли йстал азоб беради. Аима учун у бирданига ва тез бундай дардга чалинди? Бунинг сабаби шундакй, гуллаётган стлар, дов-дарахтлар бу фаслда сзларидан жуда ксп миқдорда чанг (гулчанги) ажратади. Гулчанги ссимлик оқсили ҳисобланади ва бсғмага қарши от қонидан тайёрланган зардоб каби одам организми учун ёт ҳисобланади. Аатижада худди зардоб касаллигидаги каби гулчанги одамнинг шиллиқ қаватига тушганда унинг сезгирлигини оширади, съни аллергис пайдо қилади.
-
Демак, организм реакяиссини ошириш қобилистига сга бслган моддалар аллергенлар дейилади. Улар организмга турли йсллар билан — оғиз, нафас йсллари, тери орқали, баъзида ҳар хил дориларни уколь қилган вақтда тушади. Улар одам организмида махсус модда — антителолар ҳосил қилади. «Антитело» ссзининг сзидан ксриниб турибдики, бу маҳсулотлар уларни ҳосил қиладиган моддаларга қарши қаратилгандир. Антитело физик-химисвий хоссасига ксра қон оқсили бслган гамма-глобулияга схшайди. Аллерген (антиген) таъсирида антитело қонда, лимфада ва организмнинг бошқа тсқималарида ҳосил бслиши мумкин. Антителолар қон оқими билан бутун организмга тарқалади ва қон ҳужайраларида жойлашиб олади. Агар аллерген-оқсил ёки бошқа ёт модда организмга қайта тушса, антителонинг аллерген билан бирикиши содир бслади. Бу ерда қатъий қонунист кузатилади. Организмдаги мавжуд антителолар фақат уларни юзага келтирган аллергенлар билангина бирикади. Ташқаридан тушган бошқа биронта аллерген мазкур антиген билан бирикиши натижасида реакяис содир бслади ва у қон хужайраларига ҳалокатли таъсир ксрсатади — улар емирилади. Бунда ҳужайралардан махсус моддалар (гистамин, серотонин, аяетилхолин ва бошқалар) ажралади, булар сса заҳарлилик хусусистига сга бслиб, касаллик пайдо бслишига олиб келиши мумкин.
Аллергик касалликлар ҳар хил намоён бслади. Кспинча нафас органлари касалликка чалинади — аллергик трахеит, аллергик тумов, бронхиал астма ва ҳоказолар келиб чиқади.
Юрак, томирлар (васкулит, миокардит), меъда-ичак йсли (колитлар, гастритлар ва ҳоказо) да аллергик зарарланишлар кузатилиши мумкин.
Барча аллергенлар шартли равишда икки асосий группага бслинади: организмга атроф муҳитдан тушган аллергенлар (скзоаллергенлар) ва одам организми тсқималаринипг шикастланиши оқибатида ҳосил бслган аллергенлар (сндоаллергенлар) ёки аутоаллергенлар.
Андоаллсргенлар ёки аутоаллергенлар терининг катта қисми куйиб қолганда ҳам пайдо бслади, чунки бунда тери ва тери ости тсқималари шу қадар сзгарадики, оқибатда у организм учун ёт тсқимага айланиб қолади, натижада аллергик реакяис вужудга келади.
Акзоаллергенларнинг сзи бир неча группаларга бслинади: уй-рсзғор, гулчанги, овқат, дори препаратлари, микроб аллергенлари, ювувчи ва косметик воситалар таркибидаги аллергенлар.
-
Уй-рсзғор аллергенлари. Уй чанги асосий аллергенлардан бири ҳисобланади. Уй чанги микроскоп остида қаралганда ксп ҳолларда кийимларнинг майда заррачаларидан, уй ҳайвонларининг туки, ёғоч қипиқлари ва бошқалардан иборат бслади. Шу майда заррачаларнинг ҳар бири ёки уларнинг бари биргаликда аллергис пайдо қилиш хусусистига сга. Уй ҳайвонларидан итлар, мушуклар, кемирувчилар, балиқлар, қушлар аллергенлар бслиши мумкин. Чунки бу ҳайвонларнинг туклари, тангачалари, қасмоқлари одам учун ёт модда ҳисобланади. Бошқа аллергенлар қаторига пат, момиқ, турли замбуруғлар (моғор, пспанаклар)ни киритиш мумкин. Булар шамол билан тарқалиб, киши организмига нафас йсллари орқали тушиши мумкин.
Гулчанги аллергенлари. Табиатда, бизни сраб турган атроф-муҳитда ссимликларнинг гулчанги аллергенлари жуда ксп тарқалган. Шамол ва ҳар хил ҳашаротлар гулчангини юзлаб километрга тарқатади, бу уларнинг тез тарқалишига имкон беради ва оммавий характер касб стиб, ксз шиллиқ қавати, бурун, трахес ва спка аллергиссининг келиб чиқишига сабаб бслади. Гулчанги терини ҳам зарарлайди: тери қизаради, тугунчалар, пуфакчалар ва қичишиш пайдо бслади.
-
Овқат аллергенлари. Овқат аллергенларига кспинча тухум, сут, пишлоқ, шоколад, ерёнғоқ, қисқичбақа, балиқ, икра ва бошқа маҳсулотлар киради. Шундай ҳам бсладики, одам озиқ-овқат маҳсулотларининг иккитаси, учтасига, ҳатто бирданига бир қанчасига сезгир бслиб қолади. Бироқ ҳар хил оқсил сақловчи маҳсулотлар (гсшт), сабзавот ва мевалар истеъмол қилиш билан ҳам нохуш аллергик ҳолатлардан қочиш мумкин.
Дори аллергисси. Бу аллергиснинг ривожланишида қуйидаги омиллар муҳим аҳамистга сга: дори моддаларига ва юборилган дори миқдорига организмнинг туғма мойиллиги. Кспинча аллергик реакяислар дори моддаларини катта дозаларда узоқ муддат қабул қилиб келган кишиларда юзага келади, Лекин айрим ҳолларда бу реакяис биронта дорини бир марта фойдалангандан кейиноқ содир бслади, масалан, пенияиллин, сульфидин мазлари ниҳостда оғир аҳволга туширишига, нафаснинг бсғилишига ва ҳатто шок ҳолатига олиб бориши мумкин. Ҳар хил дори моддалари билан ишлайдиган, контактда бслган медияина ходимлари, фармаяевтлар сртасида ҳам аллергис ҳодисалари содир бслиб туриши схши маълум.
«Дори аллергисси» ибораси дори моддаларини қсллаш оқибатида организм томонидан юзага келган ҳар хил ксринишдаги аллергик реакяисларни бирлаштиради. Ҳар қандай дори реакяисни вужудга келтириши мумкин, лекин у кспинча антибиотиклар, сульфаниламидлар (норсульфазол, фталазол, сульфадимезин ва ҳоказо), аспирин амидопирин, бутадион, аминозин, мишъск, йод препаратлари, зардоблар ва айниқса, қоқшолга қарши зардоблар, гаммаглобулин таъсири билан боғлиқ.
-
Кспинча аллергик реакяис пенияиллин ишлатилгандан кейин пайдо бслади. Бунинг сабаби шундаки, пенияиллинни ҳатто бир неча соат сақлаганда пенияиллин кислотаси ксринишидаги парчаланиш маҳсулотлари ҳосил бслади. Улар шприя ва флаконлар деворига қаттиқ стириб қолади, қийин ювилади, қайнатилганда парчаланмайди. Шунинг учун ҳам пенияиллин инъекяисси учун ишлатилган шприялардан беморларга бошқа дориларни юбориш учун фойдаланилганда ксп ҳолларда аллергик реакяисларнинг рсй бериши кузатилган. Дори аллергисси сшакем, дерматит (терининг сллиғланиши), ринит, конъюнктивит, бронхиал астма, шок, мигрень ксринишларида юзага келади. Аллергик дерматитлар узоқ вақт химисвий моддалар ва дори-дармонлар билан мулоқатда бслганда, масалан, аминазин, антибиотиклар билан мунтазам ишлайдиган медияина ҳамширалари сртасида ксп учрайди.
Организмнинг антибиотикларга ста сезгирлигига антибиотикларнинг схши тозаланмаганлиги сабаб бслади. Бунда терига тошмалар тошади, қизаради ва қаттиқ қичийди, баъзида скземага схшаб сувчираб туради. Антибиотиклар ёки бошқа дориларни ичиш тсхтатилгандаи сснг бемор соғас бошлайди. Кспинча бундай тери касалликлари сурункали қайталаниб турувчи турга айланиб кетади.
Дори-дармонларга ста сезгирлик вазомотор ринит (бурун шиллиқ қаватининг сллиғланиши), бурун қичиши, бурундан нафас олишнинг қийинлашиши, бурундан мсл-ксл тиниқ суюқлик ажралиши, аксириш кабилар билан намоён бслиши мумкин. Баъзида бу белгилар бирон-бир дори-дармонни ҳидлаганда зсрайиб кетади. Дориларни узоқ вақт мобайнида ҳидлаш нафас йсллари сенсибилизаяиссини (ста сезгирликни) пайдо қилади ва бунинг оқибатида бронхиал астма белгилари пайдо бслади.
-
Доривор моддалар гулчанги, уй-рсзғор аллергислари ҳамда касбга оид ва бошқа аллергислар томирларнинг оғир зарарланиши (тромбофлебит, васкулит) билан кечиши мумкин. Дори аллергисси натижасида жигарнинг зарарланиши, гепатит ва жигарнинг бошқа фаолистларининг бузилиши белгилари, буйракнинг зарарланиши сса нефрит типи бсйича кечиши билан характерланади. Бироқ дори аллергиссининг снг хавфли асоратларидан бири шок ҳисобланади.
Агар шок антибиотиклар таъсирида рсёбға чиқадиган бслса, дори моддаси орғанизмга юборилгач, 10—15 минутдан кейин пайдо бслади. Шокнинг дастлабки белгилари: одам безовталанади, исиб кетади, юзига қон тепади ёки ҳушидан кетади, юз териси қизаради, нафас олиши қийиилашади, нафас қисади, кскариб кетади (яианоз). Кейинроқ қон босими кескин тушиб кетади, томир сезилар-сезилмас уради. Оғир ҳолларда бронхлар спазми (тортишиши), спканинг сткир смфиземаси ривожланада ва кспинча бемор слиб қолади.
Демак, дори касаллиги сзининг кечишига ксра турли-туман скан. Унинг асосий белгилари — ҳароратнинг кстарилиши, терига тошмалар тошиши ва шиллиқ қаватларнинг зарарлаииши, қон, бсғимлар, лимфа безлари, жигар, талоқ ва бошқа ичак органларининг сзгариши ҳисобланади. Дори касаллигининг снг ксп учрайдиган белгиларидан бири иситмалаш ҳисобланади.
Ҳозирги вақтда ҳароратнинг кстарилиши фақат инфекяион прояесс туфайли юзага келибгина қолмай, балки ҳар қандай аллергик ҳолат туфайли бслиши мумкинлигига ҳеч ким шубҳа қилмайди. Ҳарорат ҳар хил даражада кстарилиши мумкин. Фақат аллергик ҳолатга боғлиқ иситмани белгилаб олиш қийин. Дори моддаларни қабул қилишни тсхтатмаганда ҳарорат бирданига титраб-қақшаш билан кстарилиши ёки аста-секин авж олиши мумкин. Юқори ҳароратга баъзида узоқ ёки қисқа давом стадиган субфебрил температура қсшилиши мумкин.
-
Иситмалаш даври турлича давом стади. Ҳарорат қисқа муддат (бир неча соат) кстарилиши мумкин. Бундай иситма одатда дорини бехосдан бир ёки икки марта қабул қилганда рсй беради ва даволашни тсхтатиш биланоқ нормага тушади. Бошқа ҳолларда, айниқса дори ичиш давом сттирилганда иситмалаш узоққа чсзилиши мумкин ва даволаш тсхтатилиши билан ёки шундан кейин тезда йсқолади. Камдан-кам ҳолларда, айниқса ички аъзоларда сзгаришлар юз берганда дори ичиш тсхтатилгандан сснг ҳам тана ҳарорати маълум муддатгача сақланиши ва одатда ички органлар ҳолати схшилангандагина пасайиши мумкин.
Иситмани нотсғри баҳолаш беморларни даволашда хатолйкларга йсл қсйишга олиб келиши мумкин. Масалан, ҳарорат ва бошқа аллергик реакяисларни келтириб чиқарувчи дориларни тсхтатиш срнига, аксинча ошириш ёки шунга схшаш бошқа антибиотиклар билан алмаштириш нохуш оқибатларга, баъзида слимга олиб келиши мумкин.
Бемор Б. 27 ёшда, ангина билан оғриганда пенияиллин билан бир курс даво олган. Бир нечта уколдан сснг бутун бадан териси қизарган, тошма тошган, қичишиш пайдо бслган, ҳарорати кстарилган. Аллергик реакяис диагнози кстарилгандан сснг пенияиллин олишни тсхтатган, аммо бу ҳақда медияина ҳужатларида қайд қилинмаган. Бирмунча вақт стгач беморда фурункулез (чипқон чиқиши) ривожланиши сабабли унга қайта пеняиллин билан даволаш курси тайинлапади, бу гал оғир ҳолатдаги шок зсрасди ва бемор слиб қолади.
-
Баъзи ҳолларда иситманинг кстарилиши аллергиснинг сгона белгиси бслиши мумкин, лекин одатда у аллергиснинг бошқа оғир аломатлари билан бирга кечади. Биринчи галда терига ҳар хил тошмалар тошади, бу сса унга тсғри диагноз қсйишни осонлаштиради. Шиллиқ қаватлар ва теридаги тошмалар шакли ва оз-ксплиги турлича бслиши мумкин. Тошмалар бутун аъзойи-баданга ёки айрим жойларга тошади. Баъзан улар скарлатина, қизамиқ, қизилчада бсладиган тошмаларни сслатади, аммо уларнинг снг ксп учрайдиган тури сшакеми ҳисобланади. Одатда терининг бутун сатҳи бсйлаб устки қатламининг (спидермис) ксчиши, пировардида терининг чуқур некротик зарарланиши дори касаллигининг оғир турига киради (Лейл синдроми). Баъзида терининг ҳар хил участкаларида бир вақтнинг сзида ҳар хил ксринишдаги тошмалар пайдо бслади. Кспчилик беморларда тошмалар қаттиқ қичийди, буни баъзида қстир бслса керак, деб хато қилишади. Тошмалар шиллиқ қаватларнинг сллиғланиши билан бирга кечиши мумкин. Шиллиқ қаватларнинг сллиғланиши кспинча срозис-срали стоматит ксринишида бслиб, оғиз шиллиқ қаватининг ёки аъзойи баданинг бошқа жойларида (қовоқ, қин, ичаклар шиллиқ қаватларида) учраши мумкин. Зарарланиш даражаси, шакли ва чуқурлигига ксра ҳар хил бслади: бунга лунжнинг чуқур некрози, қин деворларининг ажралма ҳосил бслиши билан кечадиган некрозлари киради.
Геморрагик (қон аралаш тошмаларнинг пайдо бслиши, биринчидан, қон томир деворларининг сзгариши, съни йирик ва кичик томирларнинг сллиғланиши билан, ва иккинчидан, қоннинг сзининг чуқур сзгаришлари (тромбояитларнинг камайиши) билан кечади. Бунда ксп қон кетиши ва қон тупуриш кузатилади. Қон зарарланганда кспинча камқонлик ривожланади. Бундай ҳолатларни ажрата билиш махсус лабораторис текшириш методларини талаб стади ва одатда, касалхона шароитларида стказилади.
-
Бсғимларнинг зарарланиши кспинча оғриқ пайдо бслиши билан чегараланади. Одатда йирик (тизза, чаноқ-сон ва бошқа) бсғимлар оғрийди ва оғриқ тез стиб кетади. Модомики, аллергик реакяис кичик томирларни зарарлар скан, сзгариш исталган органда кузатилиши мумкин. Айрим беморларда ички органларнинг сзгариши рсй-рост намоён бслса, бошқаларда у фақат синчиклаб текшириш натижасидагина аниқланади.
Юрак-томир системаси сзгаришлари юракнинг оғир касалликлари (миокардит) ёки инфаркт типидаги счоқли зарарланишлар билан намоён бслади.
Юрак касаллиги учун юрак уришининг тезлашуви, ритмининг турлича бузилиши, оёқда шиш пайдо бслиши билан кескин зсрасдиган юрак етишмовчилиги, жигарнинг катталашуви, спка шиши характерлидир. Дори касаллигида юрак-томир системаси касаллигининг асосий қисмини ритмнинг бузилиши ва қон босимининг пасайиши билан боғлиқ бслган функяионал сзгаришлар ташкил стади. Хусусан, шок ҳолатида қон босимининг бирданига, ҳатто нульгача тушиб кетиши натижасида томир тонусларининг оғир бузилиши хосдир.
Дори аллергиссида юрак ва томирларнинг функяионал ҳамда органик зарарланишлари оғир стиши ва слимга сабаб бслиши мумкин.
Беморларнинг нафас органлари зарарланганда нафас қисиши зсрасди, баъзида температура ниҳостда кстарилади. Аафас қисиши нормал тана ҳароратида ҳам зсрайиши мумкин, баъзида нафас, айниқса шок ҳолатида бир маромда бслмайди. Ўпканинг зарарланиши фақат уларга хос хусусист бслмасдан, астма, бронхитлар, спканинг носпеяифик сллиғланишларида ҳам пайдо бслиши мумкин.
Буйракдаги сзгаришлар нефроз-нефритларга хос бс-лади; сийдикда оқсил, қон, юзда шиш ва бошқалар пайдо бслади. Жигардаги сзгаришларга некроз счоқлари ва гепатит характерлидир. Улар снг кскрак қафаси остида оғриқлар, баъзида сариқ жигарнинг катталашиши билан намоён бслади.
-
КОСМЕТИК ВА ЮВИШ ВОСИТАЛАА ИДА САҚЛАААДИГАА АЛЛЕА ГЕАЛАА
Тирноқни бссш учун ишлатиладиган буёқ ва лаклар, лабга суртиладиган помада ва пушти-қизил ёғупа, соч лаклари ва буёқлари, кремлар ва туалет суви, сепма дори, лосьонлар ва бошқа косметик воситалар аллергенларни ксп сақлайди. Ювиш воситалари ва кир ювиш порошоклари ҳам аллергисни пайдо қилиши мумкин. Кспинча, аллергик касалликларнинг юзага келишида у ёки бу косметик воситаларнинг таркибий қисмида «айбдор» сканлигини аниқлаш жуда қийин бслиб қолади.
Олимларнинг кузатишларидан маълум бсладики, косметик воситалар, буёқлар, лаклар ксп ҳолларда бронхиал астма, дерматитлар (терининг сллиғланиши), скзема каби оғир аллергик касалликларнинг келиб чиқишида сгона ва асосий сабаб бслиб хизмат қилмоқда.
Бактериал аллергенлар. Бактерислар овқат билан ёки нафас олганда организмга ёхуд терига тушиб, кспинча ҳар хил сллиғланиш прояессларини (ангина, фурункулёз), абсяесс (йирингли сра) ларни пайдо қилади.
Касаллик пайдо қилувчи бундай бактерислар организмда ста сезгирлик ҳосил қилувчи алоҳида моддалар ажратиб чиқаради. Шундай қилиб, томоқ бёзи ёки қулоқнинг йирингли хроник сллиғланиши бслган одамда бронхиал астма, сшакем, скзема ривожланиши мумкин.
Одам инфекяиснинг сурункали счоғидан қанчалик тез ҳоли бслса, аллергисга у шунча кам чалинади.
-
Организмнинг сз аллергенлари. Бу аллергенлар одам организми ҳужайралари ичига вируслар стиб олганда пайдо бслади ва ҳужайралар фаолистини шундай сзгартирадики, натижада улар организм учун «бегона» бслиб қолади. Ҳужайраларда бегона оқсил моддаларнинг бслиши одам организми учун зарарли бслган ста сезгирликка, съни аллергисга олиб келади.
Ирсистнинг аллергис келиб чиқишида аҳамисти йсқ, чунки аллергик касалликлар наслдан-наслга стмайди. Аммо, аллергиснинг насл суришга мойил бслишини ҳам назарда тутиш лозим. Фараз қилайлик, бува, ота ёки она аллергис билан оғриган. Уларнинг фарзандлари ҳам шундай касаллик билан туғиладими? Йсқ, албатта. Бу овқатланиш режимига, ҳаёт шароитига, атроф муҳитга, намликка, денгиз сатҳи баландлигига, ссимлик дунёсига ва бошқа ксп шароитларга боғлиқ бслади. Лекин шунга қарамасдан бу одамда касалликка чалиниш сҳтимоли юқори. Шунинг учун бундай одам гигиеник ва даволаш-профилактика тадбирларини бошқа одамларга қараганда сз вақтида, батартиб ва қунт билан бажариб бориши лозим. Организмнинг аллергенга нисбатан анча сезгирлик хусусисти наслдан-наслга стади. Бу аллерген ота-онада аллергис пайдо қилган аллергендан бутунлай фарқ қилувчи ҳар қандай бошқа модда бслиши мумкин. Бинобарин, касаллик ҳам бошқача стади. Масалан, битта оилада бувада сигир сутига аллергис, отада атиргул гуллаганда тумов, онада — бронхиал астма, уларнинг қизида — юнгдан тсқилган камзул кийганида аллергик тошма тошган, сғил сса соғлом бслган. Ксриниб турибдики, касаллик наслга боғлиқ бслмай, балки организмнинг аллергенларга бслган сезгирлик оқибатидир.
-
Личан аллергисси (поллинозлар). Айрим гулларнинг гулчангига ста сезгир одамлар бслади. Касаллик конъюнктивит, ринит ва унга қсшилиб келадиган астма типидаги нафас қисиши белгилари билан характерланади. Кспинча конъюнктивит ва ринит бир вақтнинг сзида ёки олдинма-кейин юзага келади. Бемор ксзига бирон «ёт» нарса тушгандек сезади, қовоқ соҳаси кусётгандек ҳис қилади, ёруғликка қарашга қсрқади, аксиради ва ксзидан ксп ёш оқа бошлайди. Орадан 3—5 кун стгач конъюнктивит кескин зсрас боради, қовоқлар шишади, ксзда қаттиқ санчиқ туради ва босимли оғриқ пайдо бслади. Бурундан мсл-ксл шилимшиқ — сувсимон суюқлик ажралади, айниқса ксчага чиққанда ёки деразани очганда буринда санчиқли оғриқ туради ва кучли аксириш безовта қилади.
Касаллик стлар ва баъзи бир дарахтларнинг гуллаш мавсумида зсрасди. Касаллик секин-аста ёйилиб, бурун-ҳалқум шиллиқ қаватини, трахес ва бронхларни қамраб олади. Товуш бсғилиб қолади, томоқда нохуш сезги пайдо бслади ва ниҳостда астма хуружлари билан йстал тутади. Личан аллергиссига чалинган бундай беморларда ҳолсизлик, бефарқлик, умумий дармоисизлик, уйқусизлик, бадан қизиб кетиши ва қсл-оёқлар совуши белгилари юзага келади. Ҳарорат кспинча нормал, баъзида 39° С. гача ва ундан юқори кстарилади. Лрофилактик мақсадда бу дардга чалинган одамларга турар жойини мавсум тугагунча вақтинчалик бслса ҳам алмаштириш тавсис стилади. Шу билан бирга беморларга кальяий препаратлари, гистаминга қарши препаратлар (димедрол, супрастин, тавегил, диазолин ва ҳоказо), аскорбат кислотаси билан бирга гипосенсибилловчи даво буюрилади.
-
Бронхиал астма. Бронхиал астманинг типик ва характерли белгиси — нафас бсғилиш хуружларидир. Айрим касалларда нафас бсғилишдан олдин томоқ қирилиши, бурун қичишиши, аксириш, йстал, айниқса нафас олиш оғирлашади. Сснгра нафас қиса бошлайди, айниқса нафас чиқариш қийинлашади. Қуруқ йстал хуружи тутади ёки у бироз балғамли бслиб, спкада сллиғланиш белгилари сшитилади. Бронхиал астма сурункали касаллик бслиб, вақти-вақтида беморнинг аҳволи оғирлашади, айрим ҳоллардагина бемор сзини бироз енгил ҳис қилади. Хуруж пайтида спкада ксплаб қуруқ хириллаш сшитилади.
Хуружларнинг оғирлигига ксра касалликнинг енгил, сртача ва оғир кечадиган турлари тафовут стилади. Бронхиал астманинг биринчи босқичида бсғилиш хуружлари енгилроқ стади, касаллик аниқ намоён бслади, аммо рсйи рост бронхит аломатлари кспинча астмали бронхитни пайдо қилади. Касалликнинг иккинчи босқичида доимий нафас қисади, натижада оғир бсғилиш хуружлари пайдо бслади. Ўртача оғирликдаги хуружларда ҳам бир қадар нафас бсғилиши ва тери қопламаларининг оқариши кузатилади. Аафас шовқинли, хириллаш аниқ сшитилади. Бронхиал астманинг анча оғир босқичида тасвирлаб стилган аломатлар снада кескинроқ ифодаланади. Бемор бирор нарсага сусниб стиришга мажбур бслади, чунки шундай ҳолат унинг нафас олишини бирмунча енгиллаштиради. Тери нам, оқарган бслади. Аафас олдинига тезлашади, кейин камасди, ҳуштаксимон хириллаш узоқроқдан ҳам сшитилиб туради. Беморнинг умумий аҳволи оғирлашади, мажбурий ҳолатни олади, ҳаракатлари чекланади, юрак ритми бу-зилади, оёқларида шиш пайдо бслади.
-
Астмага чалинган аксарист касалларда хуруж йилнинг маълум вақтларида тутади. Бу кспинча ссимлик ва дарахтларнинг гуллаш даврига тсғри келади. Масалан, баҳор фаслида астма гуллаган ссимлик ва дарахтларнинг гулчанги аллергенлари, ёзда ҳар хил бошоқли стларнинг аллергенлари, кузда — бегона стлар туфайли содир бслади. Агар бу пайтга келиб зах, нам об-ҳаво шароитида сшаса, турли хил моғор замбуруғларнинг аллергенлари таъсири ҳам қсшилади, деб хулоса чиқариш мумкин.
Бронхиал астманинг сткир хуружини одатда адреналин, сфедрин, суфиллин препаратларини уколь қилиш билан тсхтатилади. Беморнинг аҳволига қараб дори-дармонларни организмга турли йсллар билан юбориш (ичириш, тери остига, венага юбориш, нафас йсли орқали) мумкин. Астманинг сртача ва оғир турларида беморларни касалхонанинг реанимаяис ёки даволаш бслимларига жойлаштирилади.
Касаллик оғир кечаётганда ва барча чора-тадбирлар самара бермаганда астма хуружини тсхтатиш учун кортикостероидларни (преднизолон типидаги гормонал препаратлар, триамяиналон ва бошқаларни фақат кичик дозаларда суткасига 20—25 мг) қсллаш тавсис стилади.
Кейинги вақтларда физиотерапевтик даволаш методлари — ультратовуш, УВЧ, слектрофорез ва бошқалар кенг қслланилмоқда. Бронхиал астма билан оғриган беморларни курортларда даволаш комплекс даво усулларидан бири ҳисобланиб, асосан тоғли курортларда (Кисловодск, Аальчик ва бошқа) ҳамда денгиз (Алушта, Ялта каби) курортларда стказилади.
Қатор мамлакатларда (СССА , Лольша) бронхиал астманинг дастлабки босқичларини (айниқса, болаларда) даволаш учун ишлатилган тузли шахталардан фойдаланилмоқда. Уларнинг сқинига иқлим билан даволовчи санаторийлар бунёд стилган ва уларда даволаш ишлари катта муваффақист билан олиб борилмоқда.
-
Беморларни курорт шароитида даволашни бошқа соғломлаштирувчи тадбирлар комплекси билан бирга стказиш мақсадга мувофиқдир.
Бронхиал астмани даволашда даво гимнастикасига катта аҳамист берилмоқда ва у ҳамма ёшдаги беморлар учун даволаш комплексининг зарурий қисми бслиб ҳисобланади. Даво гимнастикаси бузилган нафас функяиссини тиклашга ёрдам беради, балғам ксчишини осонлаштиради, спка смфиземасининг ривожланишини ёки кскрак қафаси ва умуртқа поғонасининг нотсғри ссишининг олдини олади, организмнинг қаршилик ксрсатиш қобилистини оширади, нерв системасини мустаҳкамлайди. Даво физкультураси формаларининг даво гимнастикаси, дозаланган юриш, гигиеник гимнастика шаклларидан фойдаланилади.
Даво гимнастикаси методикасининг сзига хос хусусисти махсус нафас машқларини бажаришдан иборатдир. Гимнастикадан ташқари кскрак қафасини массаж қилиш, сузиш, уйқу олдидан сайр қилиш ҳам фойдалидир. Қуёш ванналарини қабул қилиш тавсис стилмайди. Хуружлар тутмаётган пайтда ва касал сзини схши ҳис қилаётганда сузиш, конькида учиш, чанғида юриш, сшкак сшиш, туризм, сқинроқ масофаларга саёҳат қилиш соғайиб кетишга анча ёрдам беради.
Лрофилактик тадбирлар турмуш ва меҳнат шароитларни схшилашга, чекишни бутунлай ташлашга, хона ҳавосини доимо тоза сақлашга қаратилиши керак. Меҳнат ва дам олишни тсғри ташкил стиш, организмни чиниқтирувчи воситалардан оқилона фойдаланиш лозим.
Аллергисга мойил одамлар химик, фармаяевт бслиб ишламасликлари, улар фармаяевтика заводларида, нонвойхоналарда, табиий ипак, пахта тозалаш, жун тсқиш ва бошқа завод ва корхоналарда ишлашлари тавсис стилмайди.
-
Кейинги пайтларда болаларда ҳам бронхиал астма тез-тез учрайдиган бслиб қолди. Одатда болалар астма билан 2—4 ёшларида оғрийдилар. Болаларда астманинг дастлабки белгилари кспинча астма олди ксринишида юзага чиқади ва аллергик ксринишлари (диатез, сшакем ва ҳоказо) нафас олиш йслларининг қайта касалланиши билан характерланади. Болаларда бронхиал астма хуружлари формасидан қатъи назар, одатда бир неча соат ёкй кун мобайнида аста-секин ривожланади, шунга қараб хуруж аломатлари даврини ажратиш мумкин. Яъни хулқ-атвор сзгаради (қсзғолиш, ҳаддан ташқари ҳаракатчанлик ёки аксинча, бсшашиш, уйқучанлик), аллергик характердаги тумов, бурун қичишиши, аксириш пайдо бслади ва бетиним йстал тутади, салга нафас қисади. Кейинчалик аҳвол оғирлаша боради ва унинг олди олинмаса, бсғилиш хуружлари ксринишидаги астма ривожланиб кетади. Хуруж вақтида бола сзига қулай ҳолатда стиришга ҳаракат қилади, ксзи ва юзидан қсрқув аломатлари сезилиб туради, қорачиқлари катталашиб кетади. Териси оқиш-кулранг, оғиз атрофи кскариб кетади. Бсғилиш хуружлари тутиб қолган болаларга ҳам худди катталардаги каби даво чоралари ксрилади.
Болаларда бронхиал астмани профилактика қилиш ҳар хил аллергенларга организм сезгирлигини камайтириш ва нафас органлари касалликларининг олдини олишдан иборатдир.
Ашликдан чиниқиш ва физкультура билан шуғулланиш, диатезни, болалар скземасини срта аниқлаш ва даволаш, таркибида овқат аллергенлари сақлайдиган озиқ-овқат (шоколад, яитрус мевалари, тухум ва бошқа) ларни истеъмол қилмаслик керак. Лрофилактик смлашларга монелиқ бслган ҳолларда смламаслик ва астманинг илк босқичида болаларни тсғри даволаш ушбу касалликка қарши курашдаги асосий даво профилактика тадбирлари ҳисобланади.
-
Гсдак ёшдаги (1 ёшгача) болалардаги аллергис бир қатор хусусистлари билан ажралиб туради. Янги туғилган ва гсдак болалар организми айниқса ҳаётининг биринчи йилларида ҳали касалликларга қарши кураша олмайди. Бироқ, ксп ҳолларда бундай болаларда диатез, скзема типидаги аллергиккасалликлар содир бслади. Бундай ҳолларда ҳомиланинг она қорнида қандай шароитда ривожланганлиги, онанинг соғлиғи, қандай касалликлар билан оғригани, туғруқнинг кечиши, рнанинг овқатланиши, унинг организмига ташқи муҳитнинг, жумладан, касбга доир зарарли омилларнинг таъсир стган-стмаганлиги алоҳида аҳамистга сга. Она организми ва ҳомиланинг ҳар хил ташқи муҳит омилларига ста сезгирлиги бир вақтда пайдо бслиши мумкин, чунки она ва ҳомила организми сзаро бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бслади.
Аллергенлар ҳомила организмига плаяентар тссиқни енгиб, қон орқали, чақалоқ организмига сса тери, нафас ёки меъда-ичак йсллари орқали стади. Ҳомила ёки бола организми секин-аста маълум бир бегона моддаларга (аллергенлар) сезгирлиги орта боради ва пировардида унда аллергис содир бслади.
Гсдак ёшидаги болаларда аллергик касалликлар ва реакяисларнинг олдини олишдаги асосий приняип ҳомиладор аёл ва смизакли онанинг тсғри овқатланишини йслга қсйишдир. Ҳомиладорлигида ҳаддан ташқари ксп овқатланган аёлларнинг болаларида аллергик касалликлар белгилари (скссудатив диатез, бронхиал астма, юқумли-аллергик характерга сга бслган томоқ шиши ва ҳоказо) бслиши илгаридан маълум. Шунинг учун ҳомиладор аёл ва смизикли онанинг овқатланиш қоидаларига тсғри амал қилишлари катта аҳамистга сга.
Айниқса ҳомиладор аёллар ва смизикли оналар товуқ тухуми ва ҳаддан ташқари ксп овқат истеъмол қилмасликлари лозим. Қайнатилган сигир сутини кунига 0,5 л дан ортиқ ичиш тавсис стилмайди, чунки сутни (10 минутдан ошиқ) қайнатганда аллергис пайдо қиладиган биологик актив моддалар парчаланади.
-
Ҳомиладор аёллар (ҳам она, ҳам ҳомила) организми учун ниҳостда зарур бслган кальяий, фосфат препаратларини мунтазам олиб туришлари лозим. Организм сезгирлигини оширадиган, таркибида ксп миқдорда оқсил ва бошқа моддалар сақлайдиган пишлоқни бир суткада 30 г гача чегаралаш, яитрус меваларидан тайёрланган шарбатларни (мандарин, апельсин, лимон ва ҳоказо) овқат раяионидан чиқариб ташлаш зарур. Ларҳез таомлар турли-туман, схши ҳазм бсладиган, таркибида етарли миқдорда витаминлар ва зарур моддалар сақлаган бслиши керак.
Гсдак болаларнинг меъда-ичак фаолистининг нормал ишлаши уларда аллергисни, айниқса овқат аллергиссининг олдини олишда катта аҳамистга сга сканлигини унутмаслик зарур.
Диспепяис, ичак фаолистининг бузилиши, қабзист кабилар овқат аллергисси пайдо бслишига қулай шароит сратади. Гсдак ёшидаги болаларда овқат аллергиссини профилактика қилишдаги муҳим йсл уларни фақат она сути билан боқиш ҳисобланади. Донор сути бунга кафиллик беролмайди, чунки бундай сут сифатини назорат қилиш қийин. Улар бошқа бола учун юқори таъсирчан бслган аллерген сақлаши мумкин.
Гсдак ёшидаги болаларни сунъий овқатлантириш учун сигир сутидан тайёрланган овқат аралашмалари асосий маҳсулот ҳисобланади. Бундай аралашмаларнинг аллергик таъсирини камайтириш учун уларга тенг срим миқдорда сув қсшиб суюлтирилади ёки қатиқ билан ачитилади. Бу даврдаги болаларга қсшимча овқат сифатида сабзавотлардан тайёрланган пюре ва турли бстқаларни камроқ миқдорда бериш тавсис стилади. Химисвий таркиби бсйича сигир сутига сос унидан тайёрланган сос сути анча сқин.
-
Чақалоқларда ста сезгирликни камайтириш учун қслланиладиган гамма-глобулин ва плазма каби препаратларни иложи борича ишлатмаслик керак. Чақалоқларда аллергис пайдо бслиши кспинча улардаги умумий касалликларга боғлиқ. Тез-тез шамоллаш касалликларига чалиниб туриш (юқимли касалликларни айтмаса ҳам бслади) бола организми сезгирлигининг ошиб кетишига олиб келади, съни организмни аллергик реакяислар, аллергик касалликларга «тайёрлайди». Бундай ҳолларда умумий чиниқтирувчи тадбирлар, массаж, тоза ҳавода етарлича бслиш, дам олиш, болани парвариш қилишда гигиена қоидаларига амал қилишни ҳал қилувчи аҳамист касб стади.
Сурункали юқумли касалликлар (сурункали тонзиллит, тиш кариеси, синуситлар) ни сз вақтида даволаш уларни тезда соғайиб кетишларида муҳим аҳамистга сга.
Аллергик касалликларга айниқса мойиллиги бслган болаларнинг (снги туғилган ёки смадиган!) сшаш шароитига алоҳида аҳамист бериш керак. Касал бола сшайдиган уйда кераксиз уй-рсзғор буюмлари, айниқса жун ва мсйнали нарсалар бслмаслиги, хоналар ёруғ ва ҳавоси тоза, ниҳостда озода сақланиши керак. Уй чанги анча хавфли, чунки унинг таркибида жун, майда соч, қасмоқ каби организмнинг сезгирлигини оширадиган моддалар бслади. Улар бола юқори нафас йслларига ёки нозик терисига тушганда тез таъсир қилади. Шунинг учун уй-жой, рсзғор асбобларини, мебель жиҳозларини пол, гилам, полослар, дераза токчаларини , ойналарни доимо намлаб артиб туриш даркор.
Уларни кстариб йиғиштираётган пайтда бемор болани ташқарига — ҳовлига олиб чиқиш ва уйни схшилаб шамоллатиш лозим. Боланинг сйинчоқларини ҳар куни нам латта билан артиш ёки ювиб туриш керак.
Тукли, газламадан, сунъий, губка ва бошқа ювилмайдиган материаллардан ишланган сйинчоқларни таш-лаб юбориш зарур, чунки улар чанг йиғади.
-
Бола ётган уйда кийиниб-ечиниш мумкин смас, чунки бу чанг ажралиб, уй ҳавосини ифлослаши мумкин. Уйда уй ҳайвонлари бслса, уларни боланинг олдига қсйиш мумкин смас.
Бола терининг аллергик касаллигига дучор бслган бслса (болалар скземаси, скссудатив диатез), унинг бадан терисини ниҳостда озода тутиш зарур. Ушбу касалликларнинг зсрайиб кетишииинг олдини олиш мақсадида бола терисини патлар, мсйна, жониворларнинг юнги, жун, ипакдан тсқилган материаллар, сунъий толалардан сҳтиёт қилиш керак. Бундай материалларни мебель анжомларидан ва сйинчоқлардан олиб ташлаш лозим. Лар ёстиқларни, патларни чанг стказмайдиган қалин материалдан тикилган ёстиқ жилдларига жойланади. Жун адёлларга албатта ип-газламадан тикилган жилдлар кийгизилади. Ксрпа-ёстиқ, чойшаб, жилдлар ип-газламадан ёки зиғир толасидан тсқилган матодан тикилган бслиб, схши ювилган ва дазмолланган бслиши керак. Юқорида ксрсатиб стилган материалларнинг бола терисига тегиб турмаслиги учун, аввал болага бевосита ип-газлама ёки зиғир толасидан тикилган ички кийим қийгизилади ва шундан кейингина устидан юқорида айтиб стилган матолардан тикилган кийим кийгизиш мумкин.
Билак, бсйин ва бошқа бсғимлар атрофидаги терини айниқса сҳтиёт қилиш лозим, чунки терининг шу жойлари кспроқ ишқаланади. Болани сайр қилдираётганда, парвариш қилаётганда, у билан сйнаганда терисига юқорида ксрсатилган матодан тикилган катта кишиларнинг кийимлари тегиб кетишидан сҳтиёт қилиш зарур.
Болани ювинтирганда шампунь, юқори сифатли совун турларидан фойдаланмаслик керак. Яхшиси, махсус болалар совунидан фойдаланиш лозим.
-
Ташқи муҳитнинг зарарли омиллари қаторига инсектияидлар, уй-рсзғор химисси буюмлари, ҳар хил ёт ҳидлар киради. Инсектияидлардан ва уй-рсзғор химисси буюмларидан (лаклар, полироллар, суюқ синтетик тозаловчи воситалар ва бошқалар) схшиси, болалар уйда бслмаганда, масалан, у шаҳардан ташқарига сайлга ёки қариндошиникига кетган вақтда фойдаланиш мумкин. Ҳидларга келганда, улар бола турадиган уйга ошхонадан стмаслиги, шу жумладан, тамаки тутуни, ҳар хил тозаловчи синтетик суюқликлар, бензин ҳамда парфюмерис ва бошқа кучли ҳид тарқатувчи моддаларнинг бслмаслигига сътибор бериш керак. Болаларда айрим дори моддаларга нисбатан сезгирлик юқори бслса, бу дориларни қайта қсллаш тавсис стилмайди, булардан ниҳостда зарур ҳоллардагина (бола саломатлиги учун) фойдаланиш мумкин. Дори препаратлари, айниқса антибиотикларга болалар сезгирлигининг қай даражада сканлигини аниқлаш учун аллергологис кабинетларининг хизматидан фойдаланиш зарур.
-
Квинке шиши. Квинке шиши терининг маълум жойларида шиш пайдо бслиши билан характерланади. Кспинча касаллик бирдан юзага чиқиб, бир неча соатдан бир неча кунгача давом стиши мумкин. Бунда тери тсқималари камроқ ёки кспроқ зарарланади, бироз қичийди ёки қичимаслиги мумкин. Аллергик реакяис тери ёки шиллиқ ости қаватларининг чуқур қатламларида жойлашганидан сезгир нерв охирлари кам таъсирланади.
Квинке шиши лаблар, қовоқ усти, бсйин, пешона, бошнинг сочли жойларида ксп учрайди. Шиш оғизда ҳам пайдо бслади: тил, юмшоқ танглай, лунж, ҳалқум, бодомча безлар шишади. Квинке шишининг халқумда бслиши жуда хавфли, чунки нафас қисиши мумкин. Меъда-ичак йслида ҳам юзага келиши мумкин.
Квинке шиши ҳар хил аллергенларга (дори, косметика, ҳашаротлар чақиши ва ҳоказо) сезгирликнинг ошиши натижасида рсёбга келади. Озиқ-овқат аллергенлари ҳам катта роль сйнайди.
-
Ашакем. Бу аллергик реакяиснинг терида намоён бслишидир. Унинг асосий белгиси пуфакчалар ҳисобланади. Тошма тошишдан олдин сша жой қаттиқ қичишади. Терини қашиганда қизариб кетади, пуфакчалар терининг хоҳлаган жойига тошиши мумкин. Тошмалар пушти-қизил рангли, кспинча юмалоқ шаклда — катталиги 1 тийинликдан 5 тийинликкача ёки ундан каттароқ бслади. Луфакчалар катталаша бориб, сзаро қсшилиб кетади, турли шаклда бслиб, баъзи одамларда бирдан то юзтагача етиши мумкин.
Терининг бсш жойларидаги (масалан, ксз ва жинсий аъзолар атрофида) шиш кспинча каттароқ бслади. Буни катта сшакеми ёки Квинке шиши деб аталади.
Ўткир, сурункали қайталовчи, сурункали тугунчали ва болаларда учрайдиган сшакеми мавжуд. Уларнинг ҳар бирида ҳар хил белгиларни кузатиш мумкин.
Ўткир сшакеми кспинча тссатдан пайдо бслади. Тери қаттиқ қичийди, ксп миқдорда пуфакчалар пайдо бслади. Беморнинг умумий аҳволи қониқарли бслса-да, лекин кспинча касаллик иситма хуружи билан бошланиб, ҳарорат 39—40" гача кстарилади. Буни сшакеми иситмаси дейилади. Луфакчалар сткир сшакемида тери қопламасииинг талайгина қисмини қоплайди. Керакли дори-дармоплар билап даволагандан сснг пуфакчалар йсқолади ва сшаксми хуружи бошқа тутмайди. Бироқ айрим беморларда тошмалар бир неча бор қайталайди. Касаллик сурункали тусга кириб, ксп ойлар ва ҳатто йиллаб давом стади. У терининг кучли қичишиши ва уйқусизлик билан кечиб, беморнинг умумий аҳволига нохуш таъсир стади.
-
Сурункали тугунчали сшакемида теридаги майда тугунчалар ҳам қсшилади. Тошмалар бир неча ҳафта ва ойларгача сақланади, бунда снгидан-снги тугунча слементларининг пайдо бслиши кузатилади. Айрим касалларда томир деворлари стказувчанлигининг ортиши натижасида томирлардан сритрояитлар ажралади, улар кейинчалик терининг шикастланган қисмида парчаланиб, пигментаяис ҳосил қилади.
Болалардаги сшакеми ҳам сткир ва сурункали формада стиши мумкин. Ўткир сшакеми тссатдан юзага келиб, бунда кспинча ҳарорат кстарилади, баъзан меъда-ичак йсли бузилиб, беморнинг умумий аҳволи ёмонлашади. Касаллик одатда енгил кечади ва асоратсиз стади. Болалардаги сурункали сшакеми бошқачароқ стади. Уларда пуфакчалар билан бир қаторда кичикроқ тугунчалар юзага келади ва улар юзасида пуфакчалар ҳосил бслади. Бундай тошмалар кспроқ қсл-оёқ бсғимларининг ташқи юзасида, думба соҳасида, қоринда пайдо бслади ва кучли қичишиш билан кечади. Бола ёмон ухлайди, қашинади, бу сса сша ердаги терининг срага айланишига ва йиринг боғлашига олиб келади.
Ашакеми билан оғриган беморни муваффақистли даволаш учун снг аввало касалликнинг келиб чиқиш сабаби (аллерген)ни аниқлаш лозим. Аммо бунга ҳамиша ҳам сришиб бславермайди. Уткир сшакеми кспинча овқатланиш режимининг бузилиши натяжасида ичак йсллари орқали организмга кспгина турли зарарли моддаларнинг ссрилиши натижасида содир бслади. Шунинг учун биринчи навбатда боланинг ичагини тозалаш керак. Сурги дори сифатида 20—25 г магний сульфат тузи берилади. Бир неча кунгача, съни касаллик стиб кетгунча беморга асосаи сут-қатиқ, ҳамда ссимлик маҳсулотларидан парҳез буюрилади. Ксп ҳолларда ичимлик сода, куйдирилган магнезий ёки ишқорли минерал сувлардан (Боржоми) фойдаланиш схши наф беради.
-
Тери қичишишини камайтириш учун кальяий препаратлари (глюконат кальяий) ва антигистаминлардан (димедрол, супрастин) препаратларидан фойдаланса бслади. Бироқ сшакемининг сурункали ва қайталовчи формаларига бундай даво чоралари таъсир ксрсатмаслиги мумкин. Бундай ҳолларда беморни ҳар томонлама медияииа ксригидан стказишга тсғри келади. Қасалда бошқа бирон касаллик (жигар, буйрак касалликлари) борми-йсқми — шуни аниқлаш даркор, сснгра тегишли даво чораларини белгилаш мумкин.
Ашакемига чалинган беморларни даволаш схши натижа бермаса, уларга Лстигорск, Маяеста, А¦холтубо ва бошқа курортларда сероводород ва родонли ванналар қабул стиш тавсис стилади. Беморнинг нерв системасига схши таъсир стадиган денгиз сувида чсмилиш ҳам фойдалидир.
Болалардаги сшакемини даволашни снг аввало овқатланиш режимига қатъий риос қилишдан бошлаш зарур. Болаларга консерва маҳсулотлари, ширинликлар, тухум, яитрус шарбатлари беришни чеклаш лозим. Чунки бу маҳсулотлар бола организми сезгирлигини ошириб юборишга ва аллергик реакяисни қсзғашга сабаб бслиши мумкин. Боланинг ичи равон келишига сришиш лозим. Ашакеми касаллиги билан касалланган болаларда гижжалар борлигини текшириб бориш даркор. Агар бо-лада гижжалар топилган бслса, давони кечиктирмай бошлаш керак.
-
ЗАА ДОБ КАСАЛЛИГИ. Қасаллик зардоб юборилгач, 1—2 ҳафтадан сснг ривожланади ва 2 ҳафтача да-вом стади. Кспинча укол қилинган жой сқинидаги лимфа тугунлари сллиғланиб, катталашади (инфильтрат йиғилади). Умумий дармонсизлик юзага келади, ҳарорат кстарилади, бсғимлар оғриб, ҳаракати сустлашади, лимфа безлари катталашади. Терида, кспинча шиллиқ қаватларда қизариш аломатлари, тугунчалар пайдо бслади, юзда тери қичишиши билан боғлиқ бслган шиш, сткир ринит, конъюнктивит юзага келади. Касаллик оғир кечган ҳолларда ҳалқум шиллиқ қаватларининг шишиши кузатилади, бу сса нафасни оғирлаштиради, бундай ҳолларда кспинча беморни операяис қилиш зарур бслиб қолади.
Зардоб касаллигининг оғир формаларида ички аъзолар — юрак, жигар, буйраклар зарарланади. Шок ҳолатини ва зардоб касаллиги ривожланишининг олдини олиш учун даво зардобларини организмга юборилаётганда аввал тери остига озроқ, миқдорда, бир соат стгач қолган доза юборилади.
Зардоб касаллигини даволаш учун кальяий препаратлари, сфедрин, адреналин, димедрол ва бошқа хил дори-дармонлардан фойдаланилади.
-
ТЕА ИАИАГ КАСБГА ОИД АЛЛЕА ГИК КАСАЛЛИКЛАА И
Буларга, снг аввало, скземанинг бир неча турларй киради. Касбга алоқадор скзема учун касб-кор аллергенлари (хром тузлари, никел, спеяифик смолалар, ҳайдалган нефт маҳсулотлари, буёқлар, бир қанча дори-дармонлар ва ҳоказо) билан боғлиқлиги ва улар кспинча бармоқларда, елка ёнида, юзда, бсйинда, съни терининг махсус ҳимос воситалари билан сҳтиёт қилинмаган жойларига тарқалиши характерлидир.
Касб-корга оид скземанинг кспчилигини терига кучсиз таъсир стадиган моддалар пайдо қилади. Масалан, агар соғ одам терисига скипидар, новокаин, пенияиллин сритмаси суртилса, салбий реакяис кузатилмайди. Агар ана шу моддалар терига бир неча ой ёки йил мобайнида такрор-такрор тушса ёки тегиб турса, бора-бора нерв системасида сзгаришлар рсй беради. Организмда шу моддаларга нисбатан ста сезгирлик бошланади. Аатижада дастлаб дерматит (терининг сллиғланиши) пайдо бсла бошлайди, кейинчалик у ҳақиқий скземага айланади.
Касбга оид скзема ривожланган дастлабки пайтда у одатдаги скземадан фарқ қилмайди.
Касбга оид скземаиинг (ва умуман скземанинг) келиб чиқиши бир гуруҳ моддаларнинг терига зарарли таъсир стиши натижасида рсй берса-да, касалликнипг ривожланишида бари бир биронта касбга доир зарарли модда асосий срин тутади. Одатда, аллергик дерматитда, кспинча, айнан бир моддага, масалан, хром конларида хром металлига нисбатан сезгирликнинг ошиши катта роль сйнайди.
-
Агар терига таъсир стаётган модда (хром) ёки микробнинг зарарли таъсири сз вақтида йсқотилмаса, у ҳолда поливалент сенсибилизаяис (аллергизаяис) деб номланган ҳолат содир бслиши мумкин. Бундай бемор бир неча хил аллергис қсзғовчи моддаларга сезгир бслади ва пировардида, у уй-рсзғорда, саноатда ва бошқа жойларда учрайдиган аллергенлар таъсирида скземага, шу жумладан касбга оид скземага учраши мумкин.
Кспинча ғам-ташвишлар, ички кечинмалар, скземани нотсғри даволаш (сз-сзини даволаш), бинобарин, бошқа бирор касаллик асоратлари бемор нерв системаси фаолистига салбий таъсир стади ва бундай ҳолатда скземанинг оғир формаси рсй бериши ва беморнинг аҳволи анча оғирлашиши мумкин.
Касбга оид скземани даволаш одатдаги скземаларни даволашдан фарқ қилмайди. Даволаш умумий ва айрим аъзоларни (терини) даволаш формаларида бслиши керак.
Касбга оид скзема қандай турда ва ҳолатда бслмасин, унинг олдини олишга доимо аҳамист бериш лозим. Бунда профилактик чора-тадбирлар асосан уч гуруҳга бслинади:
1. Ишлаб чиқариш техник тадбирлар (ишлаб чиқариш жараёнини герметизаяислаш, махсус коржомалар ва бошқалар);
2. Оммавий санитарис-гигиена мжалаларини амалга ошириш;
3. Индивидуал ҳимос воситаларидан тсғри фойдаланиш.
Корхона ишчилари ва хизматчиларини, беморларни мунтазам равишда диспансер ксригидан стказиб туриш уй-рсзғор, корхоналарда учрайдиган ва овқат аллергисларини сз вақтида аниқлашга имкон беради, касаллик асоратларининг олдини олади, беморларнинг самарали даволанишларига имкон туғдиради, ниҳост скзема ва бошқа аллергик касаллардан тузалиб чиққан беморларнинг тегишли меҳнатга сафарбар стиш масалаларини аниқлаштиради.