-
ААВАА ҲОЖИАҲМЕДОВ
ШЕАªА САААªАТЛАА ИАИ
БИЛАСИЗМИ?
«ШАА Қ» ААША ИАТ-МАТБАА
АКА¦ИЯДОА ЛИК КОМЛААИЯСИ
БОШ ТАҲА ИА ИЯТИ
ТОШКЕАТ-2001
-
МУАЛЛИФДАА
Мактабларимизда сзбек адабиётини ссз санъати сифатида срганишнинг бошланиши, дарслар давомида бадиист масалаларига сътиборнинг тобора кучайиб бораётганлиги сқувчиларнинг мумтоз бадиистга — шеърий санъатлар, аруз ва қофис илмларига бслган қизиқишларининг ортиб боришига сабаб бслмоқда. Бу илмларни чуқур сзлаштириш усулларидан бири бадиист бсйича тест саволларини ечиш устидаги машғулотлар ҳисобланади. Зеро, бу хил машқлар давомида сқувчилар шеърий санъатларнинг турлари, ҳар қайси тасвир воситасининг табиати, асардаги срни, лирик ва спик тимсоллар тасвиридаги аҳамисти, аруз тизимига хос баҳрлар, вазнлар, уларнинг рукнлари таркиби ва чизмалари, мактабда срганиладиган мумтоз адабиёт намуналарининг вазн хусусистлари; қофис тузилиши ва турлари, қофис санъатларини аста-секинлик билан, аммо изчил суръатда срганиб борадилар. Шуни назарда тутган ҳолда ушбу рисолада мумтоз бадиист бсйича тест саволлари намуна тарзида сътиборингизга ҳавола қилинмоқда.
-
Китобчадан срин олган саволлар 9—10-синфларда ижоди срганиладиган мумтоз адабиётимиз намосндалари асарларидаги шеърий санъатлар, ана шу асарларнинг вазн ва қофис хусусистларига тааллуқлидир. Улар сқувчиларнинг бадиист илми бсйича билимларини атрофлича синаб ксриш, жавобларни аниқлаш жараёнида назарий тушунча ва малакаларни кенгайтириб ва чуқурлаштириб бориш мақсадини ксзлайди. Шуни назарда тутган ҳодда сқувчиларга у ёки бу байтдаги биргина санъатни смас, икки, уч, баъзан тсрт санъатни аниқлаш, биргина байт, ғазал, мусаддасгина смас, бир неча шеърий асар вазни ёки қофис хусусистларини белгилашга оид топшириқлар беришни ҳам мақсадга мувофиқ, деб ҳисобладик.
-
Саволларга жавоб топиш учун сқувчилар шеърий санъатлар, аруз ва қофис илмлари бсйича муайсн билимга сга бслишлари шарт, албатта. Мактабдаги дарслар, сқитувчи тавсиссига ксра срганилган махсус асарлар бу хил билимни ҳосил қилишга имкон беради. Китобчада сқувчиларнинг бадиист бсйича олган билимларини мустаҳқамлаш мақсадида шеърий санъатлар, аруз илми ва мумтоз қофисга доир қисқача маълумотларни бериш мақбул қсринди.
Тест саволлари устида ишлаш жараёнида сқувчиларнинг мазқур соҳадаги билим ва малакаларини мустаҳкамлаш мақсадида изохли жавоблар ксрсатгичини илова тарзида келтирдик. Бу ксрсаткич сқувчилар аниқлаган жавобларнинг тсғрилигини текшириб ксришдан ташқари шеърий санъатлар, вазн ва қофис соҳасидаги маълумотларни такомиллаштириб боришга ҳам ёрдам беради, деб умид киламиз.
-
I. ШЕАªА ИЙ САААªАТЛАА
Минг йиллик тарихга сга бслган мумтоз адабиётимизда бадиист масаласи ҳамиша шеър аҳлининг диққат марказида бслиб келган. У ёки бу ижодкор салоҳисти ҳақида ссз борганда, унинг нималарни тасвирлагани смас, асосан, қандай тасвирлаганига сътибор қаратилган. Жумладан, адабий асарларда шеърий санъатлардан фойдаланиш маҳорати ҳамма асрларда бадиий санъаткорликнинг асосий қирраларидан бири сифатида баҳоланган.
Маълумки, шеърий санъатлар бадиий асарда ифодаланган ғосларнинг ҳаётийроқ, таъсирчанроқ ифодаланишига, лирик ва спик тимсолларнинг ёрқинроқ гавдалантирилишига, мисралар, байтлар, бандларнинг лафзий назокати, мусиқийлиги, жозибадорлигини таъминлашга хизмат қилган.
-
У ёки бу шоир ижодига, у ёки бу бадиий асарга баҳо берилар скан, ижодкор ифодалаётган ғос сз аксини топган ижтимоий-сиёсий, фалсафий-ахлоқий, маърифий-тарбисвий муаммолар моҳисти ва кслами, бадиий тимсоллар жилоси билан бир вақтда қслланган шеърий санъатларнинг ранг-баранглиги, мантиқий асосланиши, асар мазмунини очишдаги срни ва аҳамисти каби масалаларга ҳам алоҳида диққат қилинган. Адабиётимиз тарихи сна шундан далолат берадики, шеърий санъатлар шоир бадиий салоҳистини ксз-ксз қилиш, унинг хилма-хил санъатлардан моҳирона фойдаланиш усулларини намойиш стиш смас, балки ижодкор бадиий тафаккур даҳосининг кслами, юксак ижтимоий-ахлоқий ғосларни жилолантириш санъаткорлиги ифодаси бслиб келган.
-
МУБОЛАҒА
Муболаға араб тилида «катталаштириш», «кучайтириш» маъносини билдириб, адабий асарда тасвирланаётган бадиий тимсол ҳолати ёки ҳаракатини бсрттириб, кучайтириб ифодалаш санъати демакдир. Бу хил тасвирда бадиий тимсол хусусистлари сққолроқ намоён бслади, сқувчи ксзи олдида ёрқинроқ гавдаланади. Алишер Аавоийнинг
Меҳр смас, оҳим стидин кскка етмиш бир шарар,
Ажаб смастур гар десам: «Дам урсам афлок сртанур»
байтида ошиқнинг севгилиси ҳажрида чеккан изтироблари ғостда кучайтириб тасвирланган: кскдаги қуёш ошиқ ерда чеккан оҳ стининг бир учқуни смиш. Бу хил бсрттирилган тасвир туфайли ошиқ қиёфаси, руҳий ҳолати, ички олами, қалбида мавж урган сҳтирослари таъсирчан, жозибали ифодаланган. Ўқувчи албатта бу хил тасвирнинг шартли сканини ҳис стади, унинг воситасида ёридан айрилган инсон кечинмаларининг снг юқори даражасини ақлан англайди ҳамда ошиқ қалбининг изтироблари ҳақиқатан ҳам ниҳост даражада кучли сканига ишонч ҳосил қилади.
-
Муболаға таблиғ, иғроқ, ғулувв деб аталган уч турга бслинади.
Таблиғ ақлан ишониш мумкин бслган, ҳаётда ҳам юз бериши мумкин бслган муболағадир. Алишер Аавоийнинг «Келмади» радифли ғазалидаги
Кеча келгумдур дебон ул сарви гулрс келмади,
Ксзларимга кеча тонг отқунча уйқу келмади
байтининг иккинчи мисрасида шу хилдаги муболаға қслланган. Зеро, висол ваъдасини берган гсзалнинг келмагани оқибатида ошиқнинг кечаси билан ухламай чиқиши оддий ҳаётий воқеа бслмай, муболағали тасвирдир, чунки шундай ҳолларда ҳамма ошиқлар ҳам ухламай чиқадилар, дейиш хато бслурди. Лекин бу муболағали тасвирни, съни ошиқнинг туни билан ухламай чиқишини ақлан тасаввур ҳам қилиш мумкин, бундай ҳодисалар оз бслса-да, ҳаётда юз бериб туради. Ҳаёт воқелигини шу тарзда бироз бсрттириб тасвирлаш муболағанинг таблиғ деб аталмиш биринчи даражаси ҳисобланади.
-
Муболағанинг иккинчи даражаси иғроқ деб аталади. Иғроқ белги ёки ҳаракатни ақлан ишониш мумкин бслса ҳам, ҳаётда юз бериши мумкин бслмаган тарзда кучайтириб тасвирлаш демакдир. «Фарҳод ва Ширин» достонида Шириннинг оти оёқлари чирмашиб йиқилай деганда, Фарҳод бориб отни кстариб олиши воқеаси тасвирланади. Шоир ёзишича:
Чу ошиқ онглади қилғоч тааммул,
Ки елдин тушкудекдур ер уза гул.
Ер спмакликка мажнундек хам слди,
Қуёш остида гардундек хам слди.
Кстарди орқасига бодпони,
Аечукким бодпо ул дилрабони.
...Чу икки-уч йиғоч гом урди шайдо,
Бслуб олинда қасру ҳавз пайдо,
Қадамни қсйди қаср айвони сори,
Саломат рахши бирла шаҳсувори.
Фарҳоднинг 1,5—2 км йслни от ва Ширинни қстарган ҳодда босиб стишини ақлан қабул қилиш мумкин бслса ҳам, бундай воқеанинг ҳаётда юз бериши мумкин смаслиги ксзга ташланиб турибди. Бинобарин, Аавоий бу сринда муболағанинг иғроқ деб аталган иккинчи даражасига мурожаат қилган скан.
-
Муболағанинг учинчи даражаси ғулувв деб аталади. Ақл ҳам бовар қилмайдиган, ҳаётда ҳам юз бериши мумкин бслмайдиган тарзда тасвирлаш шундай санъат саналади.
Шоир муайсн белги, ҳолат ёки ҳаракатларни шу хил тасвирлар скан, уларга ишонтириш мақсадини ксзламайди, албатта. Аммо бу хил бадиий манзаралар тасвирланаёттан белги, ҳолат ёки ҳаракатнинг снг юқори даражаси ҳақида тасаввур ҳосил қила олади, тасвирнинг ноёблиги сса сқувчига сстетик завқ бағишлайди. Шунинг учун шоирлар бу хил муболағадан кенг фойдаланганлар. Алишер Аавоийнинг
Ҳар қизил гулким, юзунг шавқида олиб исладим,
Еткач оҳим шуъласи они сариғ гул айладим
байтига диққат стсак, унда ғулувв қслланганига ишонч ҳосил қиламиз. Зеро, шоир тасвирича, ошиқ сз севгилисининг қизил юзини соғиниб қизил гулни олиб ҳидлар скан, оҳи шуъласидан у сариғ гулга айланибди. Тасвирланаётган ушбу ҳодисани ақлан ҳам қабул қилолмаймиз, съни қизил гулнинг инсон оҳи билан сариғ гулга айланишига ақлимиз бовар қилмайди ҳам, бу хил ҳодиса ҳаётда юз бериши мумкин ҳам смас. Аммо лирик қаҳрамон ҳолатини шу тарзда бсрттириб тасвирлаган шоир сқувчини ошиқ кечинмаларининг нақадар кучли сканига ишонтира олади, ҳаётий бслмаган ҳодиса ҳам унинг тасаввурида ҳақиқатта айлангандек бслади.
-
ТАШБИҲ
Ташбиҳ — Шарқ адабиётида қенг тарқалган санъатлардан бири бслиб, «схшатиш» маъносини ифодалайди. Икки нарса ёки тушунчани улар сртасидаги ҳақиқий (реал) ёки мажозий муносабатларга ксра схшатиш санъатидир. Ташбиҳ санъати тасвирланаётган шахс, буюм ёки тушунчани сқувчи ксз снгида аниқроқ, жозибалироқ гавдалантиришга хизмат қилиб, асар тимсоллари маънавий қиёфасини ёрқинроқ очиш, бинобарин, шоир ғоссини сқувчи онгига тслароқ етказишга имкон беради.
Масалан, Фурқатнинг
Лабинг ғунча, юзинг икки қизил гул,
Қадинг сарву, сочинг гсёки сунбул
байтида маъшуқанинг аъзолари аниқ нарсаларга: лаби ғунчага, юзи қизил гулга, қадди сарвга, сочи сса сунбулга схшатилади. Бинобарин, бу сринда ҳақиқий ташбиҳ қслланилган.
-
ТАМСИЛ
Тамсил «мисол келтириш» маъносини билдириб, шеър байтининг биринчи мисрасида ифодаланган фикрга далил сифатида иккинчи мисрада ҳаётий бир ҳодисани мисол қилиб келтиришга асосланган санъатдир. Биринчи мисрадаги фикр билан келтирилган мисол сртасидаги муносабат — мантиқий алоқа кспинча қиёсий йсналишда бслиб, ижодкор диққати ҳам бадиий тафаккур билан ҳаётий воқелик орасидаги схшашликка қаратилган бслади. Бошқача қилиб айтганда, биринчи мисрада баён қилинган фикр ҳаётий ҳодисага схшатилади, шоир ифодалаётган образлар ҳаётий мисолдаги нарса ёки тушунчаларга ғостда мос бслиб тушади.
Лутфийнинг
Ай кснгул, жонни хаёли олида қил пешкаш,
Ҳар нима бслса азиз, слтур киши меҳмон сори
байтида иккинчи мисрада келтирилган ҳаётий ҳодиса — мезбоннинг сзи учун снг азиз бслган нарсани меҳмон олдига қсйиши биринчи мисрадаги фикр қиёси смас, балки далили, тасдиқига хизмат қилади. Байтдаги «Ҳар нима азиз бслса, киши меҳмонига тутади, шунинг учун, сй кснгул, сен ҳам жонингни, съни снг азиз нарсангни ёр хаёлига пешкаш қил», — деган мазмун ҳам тамсил моҳистини ксрсатиб турибди.
-
ҲУСАИ ТААªЛИЛ
«Ҳусни таълил» арабча «чиройли далиллаш» маъносини билдиради. Адабий асарларда тасвирланаётган бирор ҳодисага шоирона бирон сабаб ксрсатиш санъати шу ном билан аталади. Масалан, мана бу байтда Аавоий ҳусни таълил санъатидан фойдаланган ҳолда такрорланмас тимсолий ифода сратган:
Қатра қонларким томар қсксимга урғон тошдин,
Заҳмдиндир демаким, қон йиғлар аҳволимга тош.
Ҳижрон аламига чидай олмаган ошиқ сз қсксига тош урар скан, ерга қон томмоқда. Шоир таърифича, бунинг сабаби тошнинг баданга еткизган сраси смас (қон срадан оқаётгани йсқ), балки ошиқ қалбига урилган тош унинг бағридаги ғамнинг кучлилигига чидай олмасдан қонли ёш тскиб йиғламоқда. Ксринадики, бу хил таълил — сабаб образли фикрнинг кучайтирилишига хизмат қилган.
-
ТАЖОҲУЛИ ОА ИФОАА
«Билиб туриб билмасликка олиш» маъносини ифодаловчи ушбу шеърий санъат шоирнинг байтда акс сттирилаётган бирон образли иборани аниқ айтмасдан сзини билиб билмасликка олгандек ксрсатишини назарда тутади. Тажоҳули орифона қслланган байтларда кспинча маҳбуба қиёфаси қиёсий ҳодда тасвирланади, бир ёки бир неча нарсага схшатилади, лекин узил-кесил фикр билдирилмайди. Шоирнинг сзини билиб билмасликка солиши шартли бслиб, асл мақсад таъриф ёки тавсифдан, ёр қиёфасини муболағали тарзда гавдалантиришдан иборат бслади. Масалан, Лутфийнинг
Малак ё ҳур, билмон ё парисан?
Бу рафтор ила ё кабки дарийсан?
байтида шоир маъшуқани малак, ҳур, пари, кабки дарийларга схшатади-ю, аниқ қайси бири сканини таъкидламай, сзини билмасликка солади. Аслида сса у маҳбубани шуларнинг барчасига қиёслаб, унинг бениҳос гсзаллигига диққатимизни қаратспти. Атоийнинг
Менгларинг мушки Хстан ё нуқтаи жондур, бегим?
Англаринг варди Арам ё боғи ризвондур, бегим?
байтида маҳбуба менглари мушки Хстанга, жон нуқтасига, снглари сса Арам атиргули, жаннат боғига қиёс қилинади-ю, лекин қайси бирига схшаши аниқ айтилмайди. Чунки мақсад ҳар иккисига ташбиҳ қилишдир. Шоир маҳбуба менгларининг қоралик, хушбсйликда Хстан мушкига, гсзалликда жон нуктасига, снгларининг сса ҳам Арам атиргули, ҳам жаннат боғига схшашини таъкидласпти, халос.
-
ТАШХИС
Ташхис («жонлантириш») ҳайвонлар, қушлар, жонсиз нарсаларга инсон хусусистларини ксчириш санъатидир. Масалан, Лутфийнинг
Кун пардага кириб юзунг ойи ҳаёсидан
Йиғлар сзию, ораға тортар саҳобни
байтига диққат қилсак, қуёшга инсоннинг услиш, йиғлаш каби хусусистлари ксчирилганини ксрамиз. Аавоийнинг
Қатра қонларким томар ксксумға урған тошдин,
Захмдиндур демаким, қон йиғлар аҳволимға тош
байтида тош инсонга хос йиғлаш хусусистини касб стган. Огаҳий биттан
Гули рухсорини ногаҳ тамошо айласа булбул,
Фиғонлар тортибон стлуғ гули ахмарни ёд стмас
байтида сса булбул қиёфасида инсонга хос томоша қилиш хусусисти ифодаланган. Фурқат қаламига мансуб
Ксрганда қоматингиз бслғай ҳижил сановбар,
Товус жилвасидин рафторингиз чиройли
байтида санобар ҳижил бслади, товус жилва қилади. Булар инсоний хусусистлар, албатта.
Бадиий ижодда инсонга хос хусусистлар фақат ҳайвонлар, қушлар, аниқ нарсаларгагина смас, мавҳумий тушунчаларга ҳам ксчирилади. Чунончи, Алишер Аавоийнинг
Муғрайиб андоқ синуқ кснглум бузулурким, сипеҳр
Булъажаб ҳолимға юз минг ксз била ҳайрон бслур
байтида мавҳумий тушунча бслган сипеҳрга инсон ҳаракати ксчирилган бслса, Фурқатнинг
Агар келса, кетар ҳолим ксрубон
Ажал жонимни олмасдин уёлиб
байтида мавҳумий тушунчани ифодаловчи ажал инсонга схшаб ҳаракат қилади.
Ҳайвонлар, қушлар, жонсиз ва мавҳумий нарсаларни шу хилда тасвирлаш воситасида шеърий асар муаллифи илгари сураётган муайсн ғослар аниқроқ ифодаланади, тасвирланаётган лирик ёки спик тимсоллар ёрқинлик, жонлилик, жозибадорлик касб стади.
-
ИАТОҚ
«Ссзлатиш», «гапиртириш» маъносидаги интоқ санъати бадиий асарда ҳайвонлар ёки жонсиз нарсаларни одамларга схшатиб ссзлатишни назарда тутади. Жумладан, Алишер Аавоийнинг «Лисонут тайр» достонида қушлар одамлар каби ссзлатилган. Масалан, товус:
Мен қушеман қасру гулшан зийнати,
Аақшу рангим аҳли олам ҳайрати.
Суратим гулшанға оройиш дурур,
Ҳайъатим ксрганга осойиш дурур...
деса, Бургут:
Манга ҳолат сзга қушлардек смас,
Қумрию булбулдек сл васфим демас.
Савлатим муфритдуру қаҳрим смон,
Тоғ мулки ичра менмен қаҳрамон
дес фахрланади. Гулханийнинг «Тева билан Бсталоқ», «Маймун билан Аажжор» масалларида ҳам ҳайвонлар одамлардек гапирадилар.
-
ТАЛМЕҲ
Талмеҳ («назар солмоқ») шеър ёки насрда машҳур тарихий воқеалар, афсоналар, адабий асарлар ёки мақолларга ишора қилмоқ санъатидир.
Шоирлар муҳаббат мавзусидаги асарларида кспинча Шарқда кенг тарқалган «Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун», «Вомиқ ва Узро», «Тоҳир ва Зуҳро» каби қиссалар, достонларнинг қаҳрамонлари номига ишора қиладилар. Ўқувчи у ёки бу номга ишорани ксрар скан, унинг ксз олдида сша қисса, достон, афсона мазмуни, унинг қаҳрамонлари ҳаёти, севгиси, қураши, фожиали тақдири жонланиб, шоир демоқчи бслган ғосни, фикрни, туйғуни ёрқинроқ тасаввур қилади, чуқурроқ англаб етади. Зеро, бс жараёнда сқувчи сзи мутоала қилаётган асар қаҳрамони ҳаёти, туйғулари, маънавий қиёфасини сша машҳур қисса, афсона қаҳрамони билан қиёслайди. Масалан, Лутфийнинг
Ҳусни наслидин сенингдех ой пайдо бслмади,
Моҳи Канъоний дағи ҳам мунча зебо бслмади
байтидаги «Моҳи Канъоний»га ишорани ксрар скан, дарҳол қсз олдига машҳур «Юсуф ва Зулайҳо» достони, ундаги Юсуф қиёфасини келтиради. Маълумки, Юсуф жаҳондаги бор гсзалликнинг сндан тсққизини сзида мужассамлантирган инсон. Ўқувчи снди Лутфий тасвирлаган маҳбубани Юсуф билан қиёслаб, унинг Юсуфдан ҳам гсзаллиги ҳақидаги тасаввурга сга бслади.
Шеъристимизда Шарқда кенг машҳур бслган муҳаббат қиссалари, уларнинг қаҳрамонлари номларига ишора қилиш ҳам жуда қсп учрайди. Алишер Ааврийнинг
Сендин срганган киби Лайлоу Ширин зулму кин,
Мендин срганмак керак Мажнун била Фарҳод ишқ,
Увайсийнинг
Жафо тегди бошимга Лайлию, Ширину Узродин,
Букун Вомиқ ила Мажнуну Фарҳодимни соғиндим
каби байтларидаги талмеҳлар шу хил ишоралардир.
-
ЛАФФ ВА ААША
«Йиғиш ва ёйиш» маъносини ифодаловчи ушбу санъат шеър байтида аввал бир неча нарса ёки тушунча номини кетма-кет келтириб, кейин улар ҳақидаги ҳукмларни кетма-кет баён қилишни назарда тутади. Бундан асосий мақсад сса номлари келтирилган нарса ёки тушунчаларни бсрттириб, кучайтириб тасвирлашдир.
Аввал саналган («йиғилган») номлар тартиби билан улар ҳақидаги ҳукмлар тартиби муносабатига ксра лафф ва нашр «мураттаб» («тартибли») ва «номураттаб» ёки «ғайри мураттаб» («тартибли бслмаган») турларга бслинади. Масалан, Лутфийнинг
Қошинг, ирнинг, юзунг, сй рашки ризвон,
Ҳилолу кавсару боғи жинондур
байтининг биринчи мисрасида лаффда аввал қош, сснг ирн (лаб), кейин сса юз саналади, иккинчи мисрадаги «нашр», съни маҳбуба аъзолари ҳақидаги ҳукмлар тартиби биринчи мисрадаги ссзларга мувофиқ келади, съни биринчи турган «қош» ссзига иккинчи мисрада биринчи бслиб турган «ҳилол» ташбиҳи, иккинчи турган ирн (лаб) ссзига иккинчи бслиб келган кавсар ташбиҳи, учинчи турган «юзунг» ссзига сса учинчи — боғи жинон ташбиҳи мос бслиб тушади. Атоий қаламига мансуб
Ад килмас зулфу рухсору хатингни ксргали,
Лолау насрину сунбул бирла райҳондин кснгул
байтидаги лафф ва нашр сса номураттаб саналади. Зеро, биринчи мисрадаги биринчи бслиб турган зулф ссзига иккинчи мисрада биринчи бслиб келган лола ташбиҳи мос келмайди, зулфга учинчи турган сунбул мувофиқдир. Биринчи мисрада иккинчи бслиб турган рухсор ссзига сса иккинчи мисрада биринчи бслиб турган «лолау насрин» мувофиқдир. Биринчи мисрадаги учинчи бслиб турган хат ссзига иккинчи мисрада тсртинчи бслиб турган райҳон ташбиҳи мос келади. Ксриниб турибдики, лафф билан нашр тартиби мувофиқ смас. Худди шунингдек, Бобурнинг
Оғзию икки зулфию қади бслмаса манга
А айҳону сарву ғунча ксрардин малолдур
байтидаги лафф ва нашр ҳам шу каби номураттабдир.
-
А УЖУАª
А ужуъ — арабча «қайтиш» маъносини билдириб, шеъристда шоирнинг олдинги мисра ёки байтда ифодалаган фикри, қсллаган бадиий тасвирий воситасидан қайтгандек бслиб, кейинги мисра ёки байтда унга қараганда кучлироқ ифода, шеърий санъатни келтириш ёки олдинги фикрни аниқлаштириш, тслдириш усулидир. Мумтоз шеъристимизда ружуъ усули айниқса ташбиҳ қслланган мисраларда кспроқ учрайди. Масалан: «Фарҳод ва Ширин» достонидаги
Вале ёдиға бу кеддиким ул ой,
Демай ой, офтоби олам орой
байтида ҳам биринчи мисрада Ширин ойга схшатилган бслса, сснг шоир бу тасвирдан чекиниб, снада кучлироқ ташбиҳга мурожаат стади: снди қизни оламга безак бслган офтобга қиёс қилади. Ҳар иккала ташбиҳга назар ташласак, уларнинг кетмат-кет қслланишида муайсн изчиллик сақланганини кузатамиз. Мисоллар:
Шажар сфроғи бслди қаҳрабодек,
Деманг қаҳрабо, меҳри самодек.
(«Фарҳод ва Ширин»)
Кишига схшамас, гсё паридур,
Лари йсқ, офтоби ҳоварийдур.
(«Фарҳод ва Ширин»)
-
ИСТИОА А
Истиора арабча ссз бслиб, «бирон нарсани омонатга (вактинча) олмоқ» деган маънони ифодалаб, адабий асарда ссзни сз маъносидан бошқа бир маънода, аниқроғи уни ҳақиқий маъносида смас, балки мажозий бир маънода қсллаш санъати саналади. Кспинча бу икки маъно сзаро схшашликка асосланади. Шу жиҳатдан истиора ташбиҳ санъатига сқин туради. Истиора аксар ҳолларда ташбиҳи киносга, съни мушаббиҳи туширилган ташбиҳга тенг келади. Масалан, Бобурнинг
Сен, сй гул, қсймадинг саркашлигингни сарвдек ҳаргиз,
Оёғингға тушуб барги хазондек мунча ёлбордим
байтидаги «гул» ссзи сз маъносида қслланаётгани йсқ, съни шоир ҳақиқий гулга смас, балки гул каби гсзал маҳбубага мурожаат қилмоқда. Бинобарин, гул ссзи маҳбуба, инсон маъносида ишлатилспти. Шунинг учун уни истиора деб ҳисоблаш мумкин.
Аавоий қаламига мансуб
Сен лабинг ссрган сойи мен қон ютармен, сй ҳабиб,
Сен май ичгилким, манга хуни жигар бслмиш насиб
байтидаги «қон ютарман» ибораси ҳам сз маъносида қслланмаган, балки «изтироб чекаман» маъносини англатади. Демак, у ҳам истиора бсла олади.
Адабиётшуносликда истиора ташбиҳдан кучли саналади. Зеро, «сйг гул каби гсзал маҳбуба» ифодасига ксра «сй гул» ибораси кучлироқ, таъсирчанроқ жаранглайди.
-
ТААСИҚАС-СИФАТ
Тансиқ ас-сифат санъати шеърда тасвирланаётган шахс ёки нарсага хос белгиларни кетма-кет келтириш, уларни бир неча жиҳатдан тасвирлашни назарда тутади. Масалан, Муқимийнинг
Хуш табассум, хуш калому, хуш равиш рафтор ҳам
Андалиби бсстондек хуш наво дилдорсиз
байтида маҳбубага хос сифатлар, унинг хуш табассум, хуш калом, хуш рафтор ва хуш наволиги кетма-кет санаб ксрсатилган. Огаҳий қаламига мансуб
Жамолинг шавқида ёқти фалакни стлуғ афғоним,
Бори ер юзини туфонға берди чашми гирёним,
Ашит додимни снди дардинг слди қосиди жоним,
Аигорим, меҳрибоним, макримат тахтида султоним
бандининг охирги мисрасида маъшуқа турли жиҳатдан васф қилинган.
-
КИАОЯ
Кииос «бир фикрни сширин ифода стмоқ» маъносидаги ссз бслиб, баён илмида уни «Ҳам ҳақиқат, ҳам мажоз маъноси анғлашиладиган ссз», — деб изоҳланади. Чунончи, Алишер Аавоийнинг «Лайли ва Мажнун» достонидаги
Кск гулшани гуллари тскилди,
Гулларки тскилди, ғунча қулди.
Кск боғида гуллар слди нобуд,
Ер боғида гуллар слди мавжуд
байтларидаги «гуллар тскилди» ссзлари сз маъносида «боғда гулларнинг тскилииши»ни ифодалайди. Ушбу байтда сса «кск гулшани гуллари тскилди» ибораси «юлдузлар йсқолди» маъносини акс сттиради, бинобарин сз маъносида смас, ксчма, мажозий маънода қслланмоқда. Шунга ксра у кинос ҳисобланади.
-
ТАЗМИА
Тазмин («бир нарсани иккинчи бир нарса орасига қсймоқ») — шеърга сзга бир шоир асаридан бирон мисра, бир ёки бир неча байт киритиш санъатидир. Шоирлар баъзан бошқа асарлардан танланган байт ёки мисраларни турли мақсад билан сз шеърларида келтирганлар. Жумладан, Машраб сзининг
Сенсан севарим, хоҳ инон, хоҳ инонма,
Қондур жигарим, хоҳ инон, хоҳ инонма.
Ғам шоми фироқингда кабоб стти фалакни,
Оҳи саҳарим, хоҳ инон, хоҳ инонма
тарзида бошланувчи ғазалида Лутфийнинг машҳур
Сенсан севарим, хоҳ инон, хоҳ инонма,
Қондур жигарим, хоҳ инон, хоҳ инонма
байтини айнан келтиради.
-
САВОЛУ ЖАВОБ
Саволу жавоб — шеър мисраларида икки шахс, кспинча ошиқ билан маҳбуба сртасидаги савол ва жавобни акс сттириш усули. Масалан, Фурқатнинг машҳур «Кашмирда» деб аталмиш ғазалидаги
Айдим: «Ай жон офати, зулфишта бслмишман асир!»
Айди: «Бу савдони қсй, умринг стар занжирда!»
«Ауқта лаб устида бежодур», — дедим, айди қулиб:
«Саҳв қилмиш котиби қудрат магар таҳрирда».
Айди: «Ай бечора, қилдинг на учун тарки ватан?»
Мен дедим: «Ғурбатда Фурқат бор скан такдирда!»
байтлари «саволу жавоб» усулида сратилган.
-
ИҚТИБОС
«Илм сзлаштирмоқ» маъносидаги бу ссз Қуръон остлари ва паиғамбар ҳадисларини шеър ичида келтириш ёки уларнинг мазмунини шеърда ифодалаш санъати номидир. Мусулмон мамлакатларининг шоирлари бу усулга кенг мурожаат қилиб, сзларининг лирик ва лиро-спик асарларида остлар ва ҳадисларни келтирганлар. Ҳадисларга бағишлаб ёзилган «Арбаин»лар ҳам иқтибос усулида сратилган. Масалан, Алишер Аавоий «Арбаин»идаги
Оналарнинг оёғи остидадур
А авзаи жаннату жинон боғи.
А авза боғин висолин истар ссанг,
Бсл онанинг оёғи туфроғи
қитьасида Муҳаммад А асулуллоҳнинг «Ал жаннату таҳта ақдами уммаҳатикум», съни «Жаннат оналар оёғи остидадир» деган ҳадислари келтирилган. Шу туфайли ушбу қитьани иқтибос саналади.
-
ТАЖАИС
Тажнис (ёки жинос) шеър байтида маъно жиҳатидан ҳар хил, аммо шакли бир хил ёки шаклан бир-бирига сқин икки ссзни келтириб, улар воситасида муайсн фикр, лавҳа ёки тимсолни таъсирчан ифодалаш санъатидир. Лутфийнинг
Улким кснгул олди зулфи холи,
Кснглудин смас хаёли холи
байтидаги қофисдош холи ссзлари шаклан бир хил бслса-да, лекин икки хил маънони ифодалайди: биринчи мисрада маҳбуба юзидаги холни билдирса, иккинчи мисрада «холи смас» иборасидаги маънони англатади.
Айни вактда иккинчи мисрадаги «хаёли» ва «холи» ссзлари ҳам шаклан бир-бирига сқиндир. Бу икки ссзни араб ёзувида ифодаласак, сзаро сқинлик снада аниқроқ ксзга ташланади. «Хаёли» ссзи таркибидаги «ё» ҳарфини туширсак, бу ссз «холи» ссзи билан бир хил шаклга киради. Бундай шаклан бир-бирига сқин ссзлар ҳам шаклдош саналиб, уларни бир байтда қсллаш тажнис санъатини вужудга келтиради.
-
ТАЖАИСИ ТОММ
Тажнислар ссзларнинг шаклан бир хиллиги ёхуд сқинлигига ксра икки турлидир. Икки ссз ҳам унли, ҳам ундошлари жиҳатидан (араб ёзувида сса нуқталари ва ҳаракатлари жиҳатидан ҳам) бир-бирига тсла мос бслиб тушса, бу хил тажнисларни тажниси томм, съни тслиқ тажнис деб юритилади.
Мисоллар:
Ссзум бикрини ксргсз шаҳга ширин,
Шаҳиким қилди Хисравларни Ширин.
(Хоразмий)
Манга сенсиз, бегим, кундуз кечадур,
Дареғо, сенсизин умрум кечадур.
(Хсжандий)
-
ТАЖАИСИ МУА АККАБ
Томм (тслиқ) тажнисларнинг бир тури мураккаб (таркибли) тажнис деб аталади. Бу хил тажнисларда шаклдош ссзларнинг бири бир ссздан, бошқаси икки ссздан иборат бслиши мумкин. Масалан, Хсжандий «Латофатнома»сидаги
Юзуннга ҳақ жаҳон гулзори қилди,
Юзунгни ксрдиу гул зори қилди
байтидаги «гулзори» ва «гул зори» ссзлари сз таркибига ксра мураккаб тажниси томмни юзага келтирган. Шу достондаги
Лабинг лаъли Бадахшон, тишларинг — дур,
Садаф оғзинг қурутғон тишларингдур,
...Жамолингни ксруб гул ғунча бслғай,
Тор оғзингдек магар гулғунча бслғай,
...Фироқ стинда бағрим бслди бирён,
Қачон бслғай фироқинг иши бир ён,
...Қошинг нуну, ксзинг айни балодур,
Уған қилсун жамолингдин бало дур
каби байтларда ҳам шу хил тажнисларга дуч келамиз.
-
ИЙҲОМ
«Ийҳом» араб тилида «шубҳага солиш» деган маънони ифодалайди. Мумтоз адабиётда сса ийҳом икки хил тушунчани ифодаловчи, шунингдек ҳақиқий ва мажозий маъноларга сга бслган ссз ёки ссз бирикмасини шеъристда қсллаган ҳолда бир байтда икки хил маънони ифода стиш санъатидир. Масалан, Аавоийнинг
Бош қссй дедим оёғи туфроғига, деди: «Қсй»,
Бсса истаб лаъли рангин ссрдум, срса деди: «Ол»
мисраларининг биринчисндаги «қсй» ссзини икки маънода: «майли қсс қол» ҳамда «қсй, керакмас» маънбсида тушуниш мумкин. Шунга ксра мисра мазмуни ҳам мусбат, ҳам манфий маънода англашилади. Иккинчи мисрадаги «рангин» ссзи «рангини» ҳамда «қизил» маъносини, «ол» ссзи ҳам «ола қол» ва «қизил» маъносини англата олади. Бинобарин, мисрани «Бсса истаб, лаби рангини ссрасам, «қизил» деди ҳамда «бсса истаб, лаълдек қизил лабини тиласам, ола қол деди» маъносида тушунилиши мумкин.
-
ТААОСУБ
Шеър байтларида маъно жиҳатидан бир-бирига сқин тушунчаларни англатувчи ссзларни ксллаб, улар воситасида образли ифодалар, лавҳалар сратиш санъати таносуб деб аталади. Масалан, Лутфий қаламига мансуб
Сен ҳусн ила бойсан, сенга чун фарз дурур ҳаж,
Қил тенгри учун Каъбаи кснглумни зиёрат
байтида ҳаж воқеаси билан алоқадор тушунчаларни билдирувчи ҳаж, фарз, тенгри, Каъба, зиёрат ссзларининг бир сринда келтирилиши шоирга ошиқ ва маҳбуба муносабатларини таъсирчан ифодалашга ёрдам берган. Огаҳийнинг
Соз базмидин наво ушшоқға махсус слуб,
Чангдек фарёдлар маҳзуну дилзоримга хос
байтида сса мусиқа санъатига оид соз, наво, ушшоқ, чанг, базм ссзлари жамланган. Улар воситасида шоир ошиқ ички кечинмаларини жозибали бир тарзда акс сттиришга сришган. Мазкур ижодкор томонидан битилган
Қсйғил пиёда рух раҳи хизматға, сй кснгул,
Гар шоҳдин йироқ тушубон бслсанг отсиз.
Фарзин мисол юрма вале ҳар тарафга каж,
То фил сургасен бу бисот ичра мотсиз
байтларида шахмат сйинига махсус пиёда, рих, шоҳ, от, фарзин, фил, мот ссзларининг қслланиши муҳим бир ижтимоий фикрни ёрқин ифодалашга имконист сратган.
-
ТАЗОД
Тазод ссзи «зид қсйиш», «қаршилантириш» маъноларини ифодалайди. Шу ссз билан аталувчи шеърий санъат сса байтда маъно жиҳатидан сзаро зид, қарама-қарши бслган ссзларни қсллаб, таъсирчан бадиий тимсоллар, лавҳалар сратишни назарда тутади. Масалан, Лутфийнинг
А аҳм қилғил бандаға, сй шоҳ, ул тенгри учун
Ким стар бизни гадо, ул сизни султон айлаган
байтини ксздан кечирсак, ундаги банда — шоҳ, гадо — султон ссзлари сзаро зид маъноларни ифодалаши, шоир уларни қсллаш билан маҳбуба ва ошиқ муносабатларини ёрқин акс стгирганини ксрамиз. Огаҳийнинг
Заҳри ҳажрини берур ҳар дам манга бу, васлининг
Аушини инъом стар бисёр мандин сзгага
байтида келтирилган зид маъноли заҳр — нсш, васл — ҳажр, манга — сзгага ссзлари ҳам маҳбуба бевафолигини таъсирчан ифодалашга имкон берган.
Тазод санъатидан мумтоз шеъристимизда жуда кенг фойдаланилган.
-
ИШТИҚОҚ
Иштиқоқ («ссздан ссзни ажратмоқ») шеър байтларида сзакдош ссзларни қсллаш санъатидир. Масалан, Аавоийнинг
Қилса зулм ул золим, слни қилмағил, ё раб, забун,
Чун тазаллумдур ишим, доим мени мазлум қил
байтидаги зулм, золим, тазаллум, мазлум ссзлари;
Дедилар: «Аҳбоб дардиға ҳабиб айлар даво,
Ваҳки мен куйдим муҳаббаттин, смас воқиф ҳабиб
байтидаги аҳбоб, муҳаббат, ҳабиб ссзлари;
Толиб улким, топмасанг доғи бу баским айламас
Бир нафас ғофил сени матлуб ёдидин талаб
байтидаги толиб, матлуб, талаб ссзлари сзакдош бслиб, иштиқоқ санъати асосида қсллангандир.
-
ТААªДИЛ
«Тсғриламоқ» маъносидаги бу ссз шеърда содда отларни тартиб билан келтириш санъатини ифодалайди. Чунончи, Лутфийнинг
Жину малаку ҳур чаман ичра ксрунмас,
Юзунг ойидин барчаси шарманда дагулму?
ёки
Қилғали ойдек юзининг мусҳафина бир назар
Ксрмадим дарсу вазойиф нусхау дафтарни ҳеч
байтларида жин, малак, ҳур; дарс, вазойиф, нусха, дафтар ссзлари — содда отлар маълум тартиб билан келтирилган бслиб, иккинчи мисрада уларга оид фикрлар ифодаланган.
-
ТАА ДУ АКС
Тарду акс «тескари қилиб такрорлаш» маъносини ифодалаб, шеърнинг биринчи мисрасида келтирилган икки ссз ёки ссз бирикмаларини кейинги мисрада срнини алмаштириб қайтаришдан иборат бслган шеърий санъатдир. Бу хил қайтариш натижасида мазкур ссз ёки ссз бирикмалари сна бир бор таъкидланибгина қолмай, уларнинг маъноси ҳам снгиланади, мисра мазмуни ҳам такомиллашади. Масалан, Бобур қаламига мансуб
Кснгулга бслди ажойиб бало қаро сочинг,
Шикаста кснглума срмиш қаро бало сочинг
байтининг биринчи мисрасидаги «бало» ссзи мустақил ҳолда «офат» маъносини, «қаро» ссзи сса сочнинг сифатини ифодалаган бслса, иккинчи мисрада бу икки ссзнинг срни алмаштирилиши натижасида уларнинг мазмуни ҳам сзгариб, «қаро» ссзи «бало» ссзининг сифатловчисига айланиб бу ссзнинг маъносини снада кучайтирган, ҳар икки ссз қофисдош бслганлиги сабабли такрор зулқофистайн санъатини ҳосил қилган. Бобурнинг
Ҳабиб бслса сди ё рақиб слса сди,
А ақиб слса сди ё ҳабиб бслса сди
байтида икки ссз бирикмасининг срни алмашиниб такрорланган. Оқибатда шу бирикмалардаги фикр таъкидланиб, уларнинг аҳамисти кучайтирилган. Юқоридаги ҳар икки мисолда ссз ёки бирикмалар айнан, сзгаришсиз такрорланган.
-
МУКАА А АА
«Мукаррар» ссзи «қайта-қайта, уст-устига» маъноларини ифодалайди. Шу ном билан аталувчи лафзий санъат сса байтнинг ҳар икки мисрасида жуфт ссз қсллашни назарда тутади.
Алишер Аавоий ушбу санъатнинг шеърдаги аҳамистига алоҳида сътибор бергани туфайли сз ғазалларида ҳам, достонларида ҳам жуфт ссзларни ксп қсллайди. Шоир ғазалларини кузатар сканмиз, жуфт ссзлар:
Дам-бадам кснглум бериб жон нақди истар васлини,
Оллоҳ-оллоҳ, телба кснглумнинг ажаб савдоси бор
байти мисралари бошида,
Тифл авроқ ичра бир-бир барги гул терган каби,
Аомайи ҳижрон аро тим-тим сиришким қонидур
байтидаги иккала мисра сртасида,
Айшу ишрат жомидан бслсун юзи гул-гул, валек
Кснглига ғам гулбунидин хор-хоре бслмасун
байти мисралари охирида,
Тола-тола най сқунг ксксумда гсё синдиким,
Тевралуптур нотавои кснглумда бир-бир толалар
байтидаги биринчи мисра боши ва иккинчи мисра охирида,
Ўтарсен сйнай-сйнай мен гадойи хаста йсл узра,
Қолурмен бир қиё боқмоқ учун ёлбора-ёлбора
байтидаги биринчи мисра сртаси ва иккинчи мисра охирида,
Бодадин гул-гул ксруб ул юзни, онинг ҳажридин
Чок-чок слған кснгулдек таҳ-батаҳ қон бслди гул
байти мисраларининг уч рукнида,
Етишса ишқ аро юз меҳнату бало, қадаҳ ич,
Аафас-нафас қуюбон май тула-тсла қадаҳ ич
байтида сса иккинчи мисранинг икки рукнида моҳирона қслланганини ксрамиз. Демак, мукаррар лафз раддул ажуз ал-ас-садр санъатига схшаб байт мисраларининг турли сринларида қслланиши мумкин.
-
ТАЗМИАИ МУЗДАВАЖ
Таркиби оҳангдош ва сзаро қофисдош бслган бир хил ссзларни ёнма-ён қсллаш санъатини Атоуллоҳ Ҳусайний «тазмини муздаваж» деб атайди.
Бу санъат шеър мисраларида унли ёки ундош товушларни ёнма-ён ёки сзаро сҳин тарзда келтириш билан байт талаффузини кучайтириш, мусиқийликни оширишни назарда тутади. Аодиранинг машҳур ғазалидаги
Қилмағил зинҳор изҳор сҳтиёж,
Ким азиз слни қилур хор сҳтиёж
байтида зинҳор ва изҳор ссзлари таркибидаги о унлиси, з, ҳ ва р ундошларининг ёнма-ён келиши мисра оҳангдорлигини кучайтирган. Фурқатнинг
Анламай найлай хаёли кипригинг охир асо,
Ким мени ёдида доим нотавон айлар ксзунг
байтидаги «айламай» ва «найлай» ссзлари таркибидаги «а» унлиси, «й» ва «л» ундошларининг ҳамоҳанглиги мисрага алоҳида майинлик, мусиқийлик, жозиба бағишлаганини ксриш қийин смас.
Ушбу санъатнинг моҳисти Бобурнинт
Куюнг ичра гар сақар бслса мақар жаннатча бор
Жаннат слса кирмаган сенсиз не имкон бслғамен
...Жафоу жаар тавридин срурсен асру ксп воқиф,
Вафоу меҳр расмидин бслурсен асру ксп ғофил.
...Анги менга ою доғи, юзи, ссзи гулу мул,
Қади равону тани жону срни маржондур
каби байтларида шоирнинг ушбу санъатдан моҳирона фойдаланиш салоҳисти ксзга ташланиб туради.
-
КИТОБОТ
(ҳарфий санъат)
Шеъристимизда кенг қслланиб келинган ушбу санъат араб алифбоси ҳарфлари шаклидан лирик ва спик тимсоллар чизишда фойдаланишни назарда тутади. Маълумки, араб алифбоси тсғри ва сгри, ёйсимон ва доирасимон шакллардаги ҳарфлардан ташкил топган. Шарқ шоирлари ана шу шаклларга қиёс усули билан ёндашиб муҳим ижтимоий-сиёсий, маърифий-ахлоқий ғосларни ифодалашда маҳорат билан фойдаланганлар. Зокиржон Фурқат ғазалидаги
Ул алифдек қоматининг ҳасрати
Дол снглиғ айлади қаддим дуто .
байтидаги «алифдек» ва «дол снглиғ» қиёсларига диққат қилайлик. Шоир сз маҳбубасининг тик қоматини араб алифбосидаги «алиф» ҳарфига схшатса, сзининг букилган қаддини «дол» ҳарфига тенглаштиради. Чиндан ҳам, тик тсғри чизиқ ксринишидаги алиф ҳарфи шакл жиҳатидан инсон қоматига, букик «дол» ҳарфи сса сгилган қоматга схшайди. Шоир бу хил қиёс туфайли маъшуқа билан ошиқ ксринишини ҳарфлар шакли воситасида аниқроқ ва таъсирчанроқ тасвирлашга сришган.
-
ТАЛМИАª
«А анг-баранг қилмоқ» маъносини ифодаловчи бу ссз шеър мисраларини турли тилларда битишни назарда тутувчи санъат номини билдиради. Адабиётимиз саҳифаларини ксздан кечирсак, ижодкорларимиз араб ва сзбек, форс-тожик ва сзбек, рус ва сзбек тилларида шундай асарлар сратганларининг гувоҳи бсламиз. Бу хил шеърлар муламмаъ деб аталган. Баъзан ушбу усулни «ширу шакар» усули деб ҳам ҳисоблаганлар. Жумладан, Бобораҳим Машрабнинг
Дилбари хуш адои ман, мунча сучук бслурмусан?
Омади дар канори ман бир даме слтурурмусан?
Леши камон обрсст хаста кснгул нишонадур,
Сийнаи худ кушодаам ғамза сқин отурмусан?
шунингдек,
Мендин саломе ба ссйи жонон,
Ай бод, еткур арзи ғарибон.
Ҳам дардмандам, бехонумонам,
Жоно, ту буди дардимга дармон
байтлари билан бошланувчи муламмалари мисраларининг биринчи қисми форс-тожик тилида бслса, иккинчи қисми сзбек тилидадир.
-
МУВОЗААА
«Вазн (слчов) жиҳатидан тенгдошлик» маъносини ифодаловчи мувозана ссзи билан аталувчи ушбу санъат байт мисраларидаги барча ссзларнинг вазн (слчов) жиҳатидан сзаро тенг бслишини назарда тутади. Масалан, Атоийнинг
Менгиз ё равзаи ризвонмудур бу?
Оғиз ё ғунчаи хандонмудур бу?
байтидаги биринчи мисрадан срин олган менгаз ссзи иккинчи мисрадаги оғиз ссзи билан, равзаи — ғунчаи ссзи билан, ризвонмудур — хандонмудур ссзи билан вазн (слчов) ва оҳангда тенглиги ксзга ташланиб туради. Огаҳий қаламига мансуб
Ишқинг ғамида дийдаи гирёнима раҳм ст,
Ҳажринг тунида нолаи афғонима раҳм ст, .
байтини ксздан кечирсак, мисралардаги ишқинг — ҳажринг, ғамида — тунида, дийдаи — нолаи, гирёнима — афғонима, раҳм ст — раҳм ст ссзлари слчов ва оҳанг жиҳатидан сзаро тенг сканини ксрамиз.
Мисралардаги барча ссзларнинг бу хил мувофиқлиги байт оҳангдорлигини, мусиқийликни кучайтиришга хизмат қилади. Шу туфайли ҳам шоирларимиз сз асарларида мувозана санъатидан кенг фойдаланганлар.
-
А АДДИ МАТЛААª
«А адди матлаъ» асосан «матлаъни такрорлаш» деган маънони ифодалайди. Лекин ушбу санъат кспинча ғазалнинг биринчи мисрасини асар охирида такрорлашни назарда тутади. Жумладан, Аавоийнинг
Соқиё, ҳижрон тунидур, бода тут,
Ул қуёш бирла бу шомимни ёрут
деб бошланувчи ғазалининг биринчи мисраси асар мақтаъ — охирги байтида
Бслди фурқатдин Аавоий тийрарсз,
Соқиё, ҳижрон тунидур, бода тут
тарзида қайтарилади. Огаҳийнинг
Бизки букун жаҳон аро кишвари фақр шоҳимиз,
ёки
Ашкима гар канора йсқ, бслмаса бслмасун нетай
деб бошланувчи ғазалларида ҳам дастлабки мисраълар асарлар охирида такрорланиб, шоир ифодалаётган ғосни сна бир бор таъкидлашга хизмат қилади.
Албатта, бу хил қайтариқ асардаги асосий ғосни сна бир бор таъкидлаш мақсадини ксзлайди. Шу тарзда шеърнинг охирги байти биринчи байт билан узвий боғланади. Бу усул шеъристимизда анча кенг қслланган.
-
II. АА УЗ ИЛМИ
Аруз асослари ҳақида қисқача маълумот
Адабиётимизда минг йилдан бери қслланиб келаётган аруз шеърий слчов тизими мисраларда қисқа ва чсзиқ ҳижоларнинг муайсн тартибда гурухланиб такрорланишига асосланади.
Қисқа унли билан тугалланган очиқ хижолар қисқа ҳижо саналади. Вафо, бозор, китоб, безак, узук, сроқ ссзларининг биринчи ҳижолари ана шундай қисқа ҳижолардир. Улар шеър чизмасида V белгиси билан ифодаланади.
Чсзиқ унли билан тугалланган (до-но, зе-бо каби) очиқ ҳижолар, шунингдек таркибида қисқа унли бслган (жан-нат, ул-фат каби) ёгшқ ҳижолар чсзиқ ҳижо дейилади. Улар шеър чизмасида — белгиси билан ифодаланади.
Таркибида чсзиқ унли бслган (боғ, ёр, шод каби), шунингдек, қсш ундош билан тугалланган (жисм, меҳр, илм каби) ёпиқ ҳижолар ста чсзиқ ҳижо саналади. Улар мисра ичида — V, мисра охирида сса ~ белгиси билан ифодаланади. Ҳижоларнинг чсзиқ-қисқалиги шеърий мисраларнинг ёзилишига ксра смас, балки вазнга мувофиқ сқилишига ксра аниқланади.
Масалан, Бобурнинг
Аз фасли, ёр васли, дсстларнинг суҳбати,
Шеър баҳси, ишқ дарди, боданинг кайфисти,
байтидаги -ба, -да, -с ҳижолари қисқа, фас, -ли, вас, -ли, лар, нинг, суҳ, ти, баҳ, -си, дар, -ди, бо, нинг, кай, -фи, ти ҳижолари чсзиқ, ёз, ёр, дсст, шеър, ишқ ҳижолари ста чсзиқдир.
-
Қисқа, чсзиқ ва ста чсзиқ ҳижоларнинг турлича бирикувидан рукнлар деб аталган ритмик бслаклар ташкил топади.
Аруз илми саккиз асл рукнга асосланади, улардан 5 таси шеъристимизда кенг қслланилган (мактабда срганиладиган шеърий асарлар ҳам ана шу рукнлар заминида сратилган). Булар фаулун, мафоийлун, фоилотун, мустафъилун ва мафъулоту рукнларидир. Ушбу рукнларнинг ҳар бирини турлича сзгартирилиб, уларнинг тармоклари ҳосил қилинади. Аруздаги барча слчовлар мазкур асосий ва тармоқ рукнларга таснади. Шеъристимизда ҳар қайси асл рукннинг қуйидаги тармоқларидан фойдаланилган
1. Фаулун асли ва тармоқлари:
1. Фаулун — солим 4. Фаулу — мақбуз
V — — V — V
2. Фаал — маҳзуф 5. Фаълун — аслам
V — — —
3. Фаул — мақсур
V ~
-
2. Мафоийлун асли ва тармоқлари:
1. Мафоийлун — солим 8. Фоилун — аштар
V — — — — V —
2. Мафоийлон — мусаббағ 9. Мафъулу — ахраб
V — — ~ — — V
3. Мафоилун — мақбуз 10. Фаал — ажабб
V — V — V —
4. Мафоийлу — макфуф 11. Фаул - аҳтам
V — — V V ~
5. Мафоийл — мақсур 12. Фаъ — абтар
V — ~ —
6. Мафъулун — ахрам 13. Фоъ — азалл
— — — ~
7. Фаулун - маҳзуф
V — —
-
3. Фоилотун асли ва тармоқлари:
1. Фоилотун — солим 7. Фоилон — мақсур
— V — — — V ~
2. Фоилийён — мусаббағ 8. Фаълун — мақтуъ
— V — ~ — —
3. Фоилоту — макфуф 9. Фаълон — мақтуъи мусаббағ
— V — V — ~
4. Фаилотун — махбун 10. Фаилун — махбуни маҳзуф
V V— — V V—
5. Фаилоту — машкул 11. Фаилон — махбуни мақсур
V V—V V V~
6. Фоилун — маҳзуф
— V —
-
4. Мустафъилун асли ва тармоқлари:
1. Мустафъилун — солим 4. Мафоилун - махбун
— — V — V — V —
2. Мустафъилон — музол 5. Мафоилон — махбуни музол
— — V ~ V — V ~
3. Муфтаилун — матвий
— V V—
-
5.Мафъулоту тармоқлари:
1. Фоилун — матвийи макшуф
— V —
2. Фоилон — матвийи мавқуф
— V ~
Ана шу асл ва тармоқ рукнларнинг турлича такроридан сзбек арузида кенг фойдаланилган 9 асосий слчов-мутақориб, ҳазаж, рамал, ражаз, музореъ, хафиф, мужтасс, мунсариҳ ва сариъ баҳрлари тузилади.
Мутақориб — фаулун асли ва тармоқлари,
Ҳазаж — мафоийлун асли ва тармоқлари,
А амал — фоилотун асли ва тармоқлари,
А ажаз — мустафъилун асли ва тармоқлари такрорига асосланади,
Музореъ - мафоийлун ва фоилотун,
Ҳафиф — фоилотун ва мустафъилун,
Мужтасс — мустафъилун ва фоилотун,
Мунсариҳ ва сариъ - мустафъилун ва мафъулоту асллари ва тармоқларининг такроридан ҳосил бслади.
-
Баҳр ҳамда вазнларни аниқлаш усуллари
Бирор шеърий асарнинг баҳр ҳамда вазнини аниқлаш учун унинг бирон байти, кспинча, матлаъси — биринчи байтини ритмик бслакларга — рукнларга ажратилади ва уларнинг чизмасини чизиб, ҳар қайси бслак сз таркиби жиҳатидан юқорида ксриб стилган асл ва тармоқ рукнлардан қайсиларига мос келиши аниқланади. Масалан, Аавоийнинг "Кеча келгумдур..." деб бошланувчи ғазали матлаъсини рукнларга ажратиб, чизмасини белгиласак,
Кеча келгум — дур дебон ул — сарви гулру — келмади,
— V — — — V — — — V — — — V —
Ксзларимга — кеча тонг от — кунча уйқу — келмади.
— V — — — V — — — V — — — V —
манзараси ҳосил бслади. Чизмалар асосида ҳар қайси мисрадаги 1, 2, 3-рукнлар фоилотунга, охирги рукнлар — фоилунга тенглигини аниқлаймиз. Байт фоилотун асли ва унинг маҳзуф тармоғи такрорига асосланган слчовда ёзилгани ва унинг рамал баҳри сканлиги маълум бслади.
-
Анди шеър вазнини топамиз. Бунинг учун аввало байт неча рукндан ташкил топганига диққат қиламиз. Байт тсрт рукндан иборат бслса, мураббаъ (тсрт рукнли), олти рукнли бслса, мусаддас (олти рукнли), саккиз рукнли бслса, мусамман (саккиз рукнли) деб юритилади.
Юқоридаги мисраларнинг ҳар бири тсрт рукндан, байт сса саккиз рукндан ташкил топганини, съни мусамман сканлигини белгилаймиз.
Андиги вазифа байт рукнлари таркибини аниқлашдан иборат. А укнлар асллардагина иборат бслса, вазн солим саналади. Байт тармоқ рукнларга ҳам асосланган бслса, ҳар қайси рукн номини аташ билан шеър вазнини белгилаймиз.
Агар байтларда асл ва тармоқ рукнлар бирга қслланган бслса, асл рукн номи(солим)ни айтиб стиш шарт смас. Аавоийнинг юқоридаги байти фоилотун асли ва унинг маҳзуф тармоғи — фоилунга асосланган. Шунга ксра унинг, бинобарин, шеърнинг асосий вазни рамали мусаммани маҳзуф сканлиги маълум бслади.
-
Аруз вазнидаги асарларнинг аксаристи икки, уч, тсрт слчовда ёзилади. Аниқроғи, шеърнинг айрим мисралари ёки байтлари асосий слчовдан салгина фарқланувчи вазнларда битилиши мумкин.
Кспгина шеърий асарлар икки вазнда ёзилган бслиб, иккинчи вазн асосий слчовдан мисра охиридаги ҳижо жиҳатдангина фарқ қилади. Яъни асосий слчовда охирги ҳижо чсзиқ бслса, қсшимча вазнда шу хижо ста чсзиқ келиши ёки аксинча бслиши мумкин. Масалан, зикр стилган ғазалнинг учинчи мисраси охиридаги "интизор", 5-мисраси охиридаги "сҳтиёт", 7-мисраси охиридаги "девонавор" ссзлари ста чсзиқ ҳижо билан тугалланган. Шунга ксра мазкур мисраларнинг охирги рукнлари фоилотуннинг маҳзуф тармоғи — фоилунга смас, балки мақсур тармоғи — фоилонга тенг келади. Демак, вазн номи ҳам сзгаради ва рамали мусаммани мақсур деб аталади. Шундай скан, "Келмади" ғазали икки слчовда — рамали мусаммани маҳзуф ва рамали мусаммани мақсур вазнларида ёзилганини таъкидлаш мумкин.
Баъзи шеърий асарлар 3—4 вазнда, айримлари ҳатто 8 тагача слчовда ёзилиши ҳам мумкин. Шуни схши билиб олиш зарурки, шеърда қслланган хилма-хил вазнлар фақат битта баҳргагина мансуб бслади, съни асар ҳеч қачон икки баҳр асосида сратилмайди. Уларда бир баҳрга мансуб вазнларгина алмашиниб қслланиши мумкин.
Адабиётимизда қслланган баҳрларни ана шу жиҳатдан ҳам гуруҳларга ажратиш мумкин. Мутақориб, ражаз, музориъ, мунсарих, сариъ баҳрларидаги шеърлар 1—2 вазндагина, ҳазаж ва мужтасс баҳрларидаги асарлар 1—4 слчов асосида, рамал ва хафиф баҳрларидаги сса 8 тагача вазнда ёзилиши мумкинлиги аниқланган.
-
ШЕАªА ИЯТИМИЗДА КЕАГ ҚЎЛЛААГАА ВАЗАЛАА
I.ҲАЗАЖ БАҲА И ВАЗАЛАА И
1. Ҳазажи мусаммани солим.
Мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун
V — — — V — — — V — — — V — — —
2. Ҳазажи мусаммани аштар.
Фоилун мафоийлун фоилун мафоийлун
— V — V — — — — V — V — — —
3. Ҳазажи мусаммани ахраб.
Мафъулу мафоийлун мафъулу мафоийлун
— —V V — — — — —V V — — —
4.Ҳазажи мусаммани ахраби макфуфи маҳзуф.
Мафъулу мафоийлу мафоийлу фаулун
— —V V — — V V — —V V — —
5. Ҳазажи мусаддаси маҳзуф
Мафоийлун мафоийлун фаулун
V — — — V — — — V — —
6. Ҳазажи мусаддаси мақсур.
Мафоийлун мафоийлун мафоийл
V — — — V — — — V — ~
7.Ҳазажи мусаддаси ахраби мақбузи маҳзуф.
Мафъулу мафоилун фаулун
— —V V — V — V — —
8.Ҳазажи мусаддаси ахрами аштари мақсур.
Мафъулун фоилун мафоийл
— — — —V— V — ~
-
II. А АМАЛ БАҲА И ВАЗАЛАА И
1. А амали мусаммани маҳзуф.
Фоилотун фоилотун фоилотун фоилун
— V — — — V — — — V — — — V —
2. А амали мусаммани мақсур.
Фоилотун фоилотун фоилотун фоилон
— V — — — V — — — V — — — V ~
3. А амали мусаддаси маҳзуф.
Фоилотун фоилотун фоилун
— V — — — V — — — V —
4.А амали мусаддаси мақсур.
Фоилотун фоилотун фоилон
— V — — — V — — — V ~
5.А амали мусаддаси махбуни маҳзуф.
Фоилотун фаилотун фаилун
— V — — V V— — V V—
6.А амали мусаддаси махбуни мақсур.
Фоилотун фаилотун фаилон
— V — — V V— — V V~
7. А амали мусаддаси махбуни мақтуъ.
Фоилотун фаилотун фаълун
— V — — V V— — — —
8. А амали мусаддаси махбуни мақтуъи мусаббағ
Фоилотун фаилотун фаълон
— V — — V V— — — ~
-
III. А АЖАЗ БАҲА И ВАЗАЛАА И
1. А ажази мусаммани солим.
Мустафъилун мустафъилун мустафъилун мустафъилун
— — V — — — V — — — V — — — V —
2. А ажази мусаммани матвийи махбун
Муфтаилун мафоилун муфтаилун мафоилун
— V V— V — V — — V V— V — V —
-
IV. САА ИАª БАҲА И ВАЗАЛАА И
1. Сариъи мусаддаси матвийи макшуф
Муфтаилун муфтаилун фоилун
— V V— — V V— — V —
2. Сариъи мусаддаси матвийи мавқуф
Муфтаилун муфтаилун фоилон
— V V— — V V— — V ~
-
V. МУТАҚОА ИБ БАҲА И ВАЗАЛАА И
1. Мутақориби мусаммани солим.
Фаулун фаулун фаулун фаулун
V — — V — — V — — V — —
2. Мутақориби мусаммани маҳзуф.
Фаулун фаулун фаулун фаал
V — — V — — V — — V —
3. Мутақориби мусаммани мақсур.
Фаулун фаулун фаулун фаул
V — — V — — V — — V ~
4. Мутақориби мусаммани аслам.
Фаълун фаулун фаълун фаулун
— — V — — — — V — —
Ўқувчилар аруз бсйича тест саволларига жавоб излаш жараёнида ушбу вазнларнинг номлари, рукнлар таркиби ҳамда чизмаларини аста-секинлик билан сзлаштириб ола биладилар.
-
III. МУМТОЗ ҚОФИЯ
Мумтоз шеъристимизда қофис бадиистнинг асосий қирраларидан бири саналиб келган. Ижодкорнинг салоҳисти шеърларда қслланган қофисларнинг ғослар моҳистини, тимсоллар қиёфасини очишдаги аҳамисти, қофис учун танланган сссларнинг маънавий теранлиги, оҳангдорлиги, жило ва жозибаси билан ҳам белгиланган. Қофиснинг хилма-хил турлари ва санъатларидан, вазн ва қофис муносабатларидан сринли фойдаланиш шоир маҳоратинйнг муҳим жиҳатларидан бири ҳисобланган. Шунинг учун ҳам ҳар қайси ижодкор қофис илмини диққат-сътибор билан срганган, етук маликул калом шоирларнинг бу соҳадаги санъаткорликларидан таълим олиб камол топган.
Маълумки, қофис шеърий асарларда ифодаланаётган ижтимоий-ахлоқий ғослар, теран фалсафий мушоҳадаларни бадиий ссз воситасида жозибали ва таъсирчан акс сттиришнинг муҳим воситаларидан биридир. Ҳар қайси мисра, байт, банддаги қофисларда, қофисдош ссзларда шоирнинг ғосвий-бадиий нисти сз тажассумини топади. Ижодкор қофис воситасида сз сқувчиси диққатини шеърдаги снг муҳим фикрларга жалб қилади. Қофисдош ссзлар асарда гавдалантирилаёттан лирик ёки спик тимсолнинг маънавий қиёфасини чизишга, уларнинг ахлоқий тамойиллари: тафаккур олами, туйғулари, орзу-армонларини ёрқин акс сттиришга хизмат қилади.
-
Қофислар шеърий асар мусиқийлиги, жозибадорлигини таъминлашнинг асосий омилларидан саналади. Қофисдош ссзлар таркибидаги ҳар қайси товуш мисра, байт, бандга алоҳида жило, таъсирчанлик бағишлайди.
Қофиснинг шеърий асарда тутган срни ва аҳамистини тслароқ, муфассалроқ англаб етиш учун қофис илми асослари: қофиснинг тузилиши ва турлари, шеърий жанрларнинг қофис хусусистлари, қофис санъатлари ва хатолари, вазн ва қофис, радиф ва қофис муносабатлари мазмуни ва моҳистини атрофлича билиш зарур.
-
ҚОФИЯАИАГ ТУЗИЛИШИ
Қофис асосини равий ҳарфи ташкил қилади. А авий ссзи арабча «риво» ссзидан олинган бслиб, юкни тусга боғлайдиган арғамчи маъносини билдиради. Ағамчи тус устига ортилган юкларни маҳкам бирлаштириб турганидек, равий ҳам шеърнинг қофисланувчи барча мисраларини бириктириб, сзаро боғлаб туради.
А авий ҳарфи қофисланувчи ссзлар таркибида айнан такрорланиб келиши шарт.
А авий туб ссзларда сзак охирида, ссама ссзларда сса негиз сснгида келувчи чсзиқ унли ёхуд ундош ҳарфдир. Атоийнинг
Мени оғзинг учун шайдо қилибсан,
Манга йсқ қайғуни пайдо қилибсан.
Сенинг ёйингни ҳеч ким торта олмас,
Мунингдекким қошингни ё қилибсан
мисраларидаги қофисдош «шайдо», «пайдо», «ё» ссзлари охиридаги чсзиқ «о» унлиси равийдир.
Шеъристимиздаги аксарист асарларда ундошлар равий бслиб келади. Масалан, Огаҳий ғазалидаги
Келди юз файзу тароват бирла айёми баҳор,
Айлади рсйи замин жаннат сафосин ошкор
байтидаги «баҳор», «ошкор» ссзлари охиридаги «р» ундоши равий бслиб келспти. Аваз Ўтар сғлининг
Мани ишқ ичра шайдо айлаган ороми жонимсан
Аигори гулжабину маҳваши ширин забонимсан
байтидаги «жонимсан», «забонимсан» ссзларидаги олдинги «н» ундоши равий ҳисобланади.
-
ҚОФИЯ ТУА ЛАА И
МУЖАА А АД ҚОФИЯ
Ўзбек шеъристида кенг қслланган қофис турларидан бири мужаррад қофис ҳисобланади. Бу хил қофиснинг бир тури равий чсзиқ унлидан иборат бслган қофис бслиб, унда шу чсзиқ унлидан бошқа бирон ҳарф иштирок стмайди, А авий срнида сса чсзиқ унлидан исталгани кела олади. Масалан, Хоразмий «Муҳаббатнома»сидаги
Чечаксиз булбулинг иши наводур,
Ошиқлар ҳар не ким қилса раводур
байтида наво — раво қофислари мужаррад бслиб, равийси чсзиқ «о» унлисидир.
Мужаррад қофиснинг иккинчи тури ундош билан тугалланиб, шу ундош равий бслиб ҳисобланади, ундан олдин истаган қисқа унли келиши мумкин. Бу унли тавжиҳ юритилади. Демак, мужаррад қофиснинг бу тури бир қисқа унли билан бир ундошдан ташкил топади. Алишер Аавоийнинг
Ар ҳолидин менга ваҳким хабар йсқтур букун,
Бу жиҳатдин ақлу ҳушумдин асар йсқтур букун
байтида «хабар» ва «асар» ссзлари қофисдош бслиб, «р» ундоши равий, ундан олдинги «а» қисқа унлиси тавжиҳ бслиб ҳисобланади. Бобурнинг
Шукрлиллоҳ, айш юзланди-ю меҳнат қолмади,
Етти айёми висоли, шоми фурқат қолмади
байтидаги «меҳнат», «фурқат» қофисдош ссзлари таркибидаги «т» ундоши равий, улардан олдинги «а» унлиси тавжиҳ бслиб келиб, мужаррад қофисни ҳосил қилган.
-
МУА ДАФ (А ИДФЛИ) ҚОФИЯ
Ундош равийдан олдин чсзиқ унлилардан бири келган қофис мурдаф (ридфли) қофис деб номланади. Чсзиқ унлининг сзи сса ридф деб аталади.
Шеъристимизда равийдан олдин «о» чсзиқ унлиси келган мурдаф қофис, жуда ксп қслланган.
Мисоллар:
Жамолинг равзаи боғи живондур,
Лабинг сарчашмаи руҳи равондур.
(Атойи)
Келгин, сй дилбарки, асру ҳаддин ошти иштиёқ,
Дарду ғам стина бағримни кабоб стти фироқ.
(Гадоий)
Баъзан чсзиқ унли билан равий орасида сна бир ундош такрорланиб келиши мумкин. Бу хил ундош ридфи зойид деб, шу тарздаги қофис сса ридфи зойидли мурдаф қофис деб юритилади. Масалан, Алишер Аавоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонида қслланган шундай қофислардан баъзиларини ксздан кечирайлик:
Чекиб бошига бу андозалиқ гурз,
Ки гар ул текса туфроғ слғай Албурз.
...Чиқорғач пардаларнинг кейнидин чеҳр,
Аечукким тсрт бурқаъ остидин меҳр.
...Бировким хилқатин қилди қазо рост,
Қилур бовар неча ссз бслса норост.
Бслуб бир бурж ичинда меҳрдек гирд,
Ҳакими чарх анинг олинда шогирд.
Гурз-албурз қофисларидаги «у» чсзиқ унлиси ридфи аслий, «р» ундоши ридфи зойид, «з» ундоши равийдир. Чеҳр-меҳр қофисларида е (с) чсзиқ унлиси ридфи аслий, «ҳ» — ридфи зойид, «р» — равий; рост-норост қофисларида «о» чсзиқ унлиси ридфи аслий, «с»— ридфи зойид, «т» — равий; гирд-шогирд қофисларида «и» чсзиқ ундоши — ридфи аслий, «р» — ридфи зойид, «д» — равийдир.
-
МУҚАЙЯД (ҚАЙДЛИ) ҚОФИЯ
Бу хил қофисларда қсш ундош қисқа унлидан сснг келади. Қисқа унли ҳазв, равийдан олдинги ундош «қайд» деб аталади. Масалан,
Гаҳе Ҳотам уёлур базм ичинда,
Гаҳе А устам юпонур разм ичинда.
(Хоразмий)
Кел, сй соқий, мени мажнунни маст ст,
Сочинг санжири бирла войбаст ст.
(Аавоий)
-
МУАССАС (ТААªСИСЛИ) ҚОФИЯ
Чсзиқ «о» унлиси (фақат чсзиқ «о» унлиси) билан равий сртасида бир ундош ва ундан кейин бир унли келадиган қофис муассас (таъсисли) қофис дейилади. Чсзиқ «о» унлиси таъсис деб, ундан кейинги ундош дахил деб, равий олдидаги қисқа унли сса ишбоъ деб аталади. Масалан, Алишер Аавоий қаламига мансуб ғазалнинг
Гар етар ағёрдин юз минг жароҳат, сй кснгул,
Чунки бордур ёр учун бор айшу роҳат, сй кснгул
байтида жароҳат-роҳат қофислари муассас бслиб, чсзиқ «о» унлиси — таъсис, «ҳ» ундоши — дахил, «а» қисқа унлиси ишбоъ, «т» ундоши сса равийдир.
Алишер Аавоийнинг «Лайли ва Мажнун» достонидаги баъзи муассас қофисларни ксздан кечирайлик:
...Табъида қуёш каби ҳарорат,
Айшиға солиб сди марорат.
Ул дамки ароға кирса ҳойил,
Бслур сди дашт сори мойил.
...Чун жазм қилиб бу ишни тожир,
Суд истаю мулкидин муҳожир.
Теграмда ҳужум қилиб халойиқ,
Мен кимса тилаб ул ишга лойиқ.
Шарҳ сттики фитнаи ҳаводис,
Оқшом не иш стмиш срди ҳодис.
Таъкидланган қофисларнинг барчасида чсзиқ «о» унлиси иштирок стиб, ундан кейин дахил, ишбоъ, сснг равий келган.
-
МУТЛАҚ ҚОФИЯЛАА
Қофислар равий ҳарфи билан тугалланиши ёки ундан кейин ҳам ҳарфлар келиши мумкин. А авий билан тугалланган қофисларни муқайсд деб, ундан кейин ҳарфлар келган қофисларни сса мутлақ қофис деб аташ қабул қилинган.
Мутлақ қофис таркибида равийдан кейин келувчи ҳарфлар турлича аталади. Чунончи, равийдан кейин турувчи ундош ёки чсзиқ унли васл деб, иккинчи, съни васлдан кейин турувчи ундош ёки чсзиқ унли ҳуруж деб, учинчи, съни ҳуруждан кейинги ундош ёки чсзиқ унли мазид деб, тсртинчи, съни мазиддан кейинги ундош ёки чсзиқ унли нойира деб юритилади. Ҳарфлар нойирадан кейин давом стса, ҳар қайси ундош ёки чсзиқ унли шу ном билан, съни нойира деб аталаверади. Васл, ҳуруж, мазид, нойира сски ёзув бсйича ёзиладиган ҳарфлардир. Маълумки, сски сзбек ёзувида қисқа унлилар (ҳаракатлар) ёзилмайди.
-
А авийдан сснг шундай унлилар келса (улар ҳозирги ёзувимизда қисқа унли бслиб ёзилади албатта), улар ҳам турлича аталади. Жумладан, равийдан кейинги қисқа унли (равийнинг ҳаракатини ифодаловчи ҳарф) мажро деб, васл, ҳуруж, мазид, нойирадан кейин турувчи қисқа унлилар (уларнинг ҳаракатини ифодаловчи ҳарфлар) нафоз деб юритилади. Масалан, Аавоийнинг
Аеча йилда қилмади кунглимга ишқи шиддати,
Улча қилди хаста жонға неча кунлук фурқати
байтидаги «шиддати», «фурқати» қофислари мужаррад бслиб, «т» — равий, ундан олдинги «а» — тавжиҳ, охирги «и» чсзиқ унлиси сса (у сски ёзувимизда ҳам ёзилади) васлдир. Бу хил қофис васлли мутлақ қофис ҳисобланади. Алишер Аавоийнинг
Ошиқ слдум неча жавр аҳли замондин тортайин,
Улки ошуби замондур, бори ондин тортайин
байтида замондин — ондин қофисларидаги «н» ундоши — равий, ундан кейинги «д» ундоши — васл, қисқа «и» унлиси (у сски ёзувда ёзилмайди) — нафоз, охирги «н» ундоши — ҳуруж ҳисобланади. Бу хил қофис ҳуружли мутлақ қофис саналади.
Бир паривашким кснгул девонадур савдосидин,
Гар срур бандангки, озод слмон истиғносидин
байти қофисларида «о» унлиси — равий, «с» ундоши — васл, ундан кейинги «и» унлиси (сски ёзувда ёзилади) хуруж, «д» ундоши мазид, кейинги қисқа «и» унлиси (у сски ёзувда ёзилмайди) нафоз, охирги «н» ундоши сса нойирадир. Бу хил қофис нойирали мутлақ қофис саналади.
-
ҚОФИЯ САААªАТЛАА И
Жаҳон адабиётида қофисдан фойдаланиш бадиий маҳоратнинг муҳим қирраларидан бири бслиб ҳисобланади. Шарқ шоирлари азалдан бошлаб қофис воситасида шеърий асарларнинг оҳангдорлиги, сержилолиги, таъсирчанлигини таъминлашга алоҳида сътибор бериб келганлар. Асрлар давомида хилма-хил қофис санъатлари шаклланган.
-
ЗУЛҚОФИЯТАЙА. Байт мисраларида икки ссзни қофисдош қилиб келтириш санъати зулқофнстайн (қсш қофис келтириш) санъати дейилади. Ҳар қайси байтдаги қофисдош икки ссз мисралар охирида кетма-кет келтирилиши ёхуд мисраларнинг турли срнида келтирилиши мумкин.
Аавоийнинг «Лайли ва Мажнун» достонидаги
Кснглига хаёлидин тафаккур,
Жониға висолидин таҳайюр.
...Дардимға хаёлини табиб ст,
Жонимға висолини насиб ст,
Ҳам ҳужраи хилқатим бузулди,
Ҳам риштаи тоқатим узулди
каби ксплаб байтлардаги қсш қофислар мутакаррин қофис саналади.
Қофисдош икки ссз мисраларда ёнма-ён смас, балки икки сринда келса, улар маҳжуб қофис дейилади. Бу хил қофисларда қофисдош ссзлар мисраларнинг боши ва охирида келиши мумкин. Масалан, Алишер Аавоийнинг «Ҳайратул аброр» достонидаги
Авж тутуб шуълаи жабборлиқ,
Мавж уруб лужжаи қаҳҳорлиқ,
«Сабъаи сайёра» достонидаги
Боққай деса доғи қуввати йсқ,
Боқмай деса доғи тоқати йсқ.
Ҳайратда вуҳуш ваҳшатимдин,
Мехнатда туюр меҳнатимдин
байтларидаги қофислар шу хилдадир.
-
ЗУЛҚАВОФИАª. Байт мисраларида уч ва ундан ортиқ ссзни қофисдош қилиш зулқавофиъ санъати саналади. Етук санъаткор шоирларгина бу санъатга мурожаат қилиб ҳайратомуз қофислар сратганлар. Чунончи,
Йслдаса бу йслда Аизомий йслум,
Қслдаса Хисрав била Жомий қслум.
...Урди нафас нафҳаи анбар насим,
Етти варақ сафҳаи абҳар шамим
(Алишер Аавоий, «Ҳайратул аброр»)
Ҳам онинг руди иштиёқ ангез,
Ҳам суруди келиб фироқ омез.
...Зебу знннат фузун бурундин ксп
Айшу ишрат бурунғи кундин ксп.
(Алишер Аавоий, «Сабъаи сайёр»)
-
ТАА СИАª. Байт мисраларидаги барча ссзларнинг қофисдош бслишини шу истилоҳ билан атаганлар. Масалан, Аавоийнинг «Ҳайратул аброр» достонидаги
Аома учун хома тарош айладим,
Хома учун нома харош айладим
байтини ксздан кечирсак, улардаги барча ссзлар қофисланиб келаётганини ксрамиз. «Сабъаи сайёр» достонидаги
Ҳам юзи они беқарор стди,
Ҳам ссзи они ашкбор стди.
Ҳам юзни сенинт юзунгга суртай,
Ҳам ксзни сенинг ксзунгга суртай
байтларидаги барча ссзлар қофисдошдир.
-
ТАЖАИСЛИ ҚОФИЯ. Тажнисли қофисларни шеърий асарда қсллаш ҳам қофис санъатларидан ҳисобланади. Маълумки, тажниснинг сн икки тури мавжуд бслиб, шеъристда шуларнинг аксаристидан фойдаланиб келинган.
Хсжандий «Латофатнома»сидаги
Карашманг бирла жонга ст ёқарсен,
Кснгулга жондин ортуқроқ ёқарсен.
...Қаро зулфунг ичинда чин ксрармен,
Хато йсқдур бу ссзда, чин ксрармен.
...Манга сенсиз, бегим, кундуз кечадур,
Дареғо, сенсизин умрим кечадур
каби қофисларда тслиқ (томм) тажнис қслланган бслса, Хсжандий «Латофатнома»сидаги
Фироқ стинда бағрим бслди бирён,
Қачон бслғай фироқнинг иши бир ён.
...Олур зулфунг насимидин пари зод,
Арам боғида йсқ сендек паризод.
...Жамолингни ксруб гул ғунча бслғай,
Тор оғзинггек магар гулғунча бслғай,
Саид Аҳмаднинг «Таашшуқнома» достонидаги
Висолинг завқин истаб, сй дилором,
Тан ичра топмади мискин дил ором,
Аавоийнинг «Ҳайратул аброр» достонидаги
Зулм сзунга фисқдур, сн ҳушёр,
Гум қил ани бслса санга ҳуш ёр.
...Ханжарининг барқидин ст чақилиб,
А ахшидағи тезлик стча қилиб
каби байтларда мураккаб тажнисдан моҳирона фойдаланилган.
-
МУСАЖЖААª «сажъли, қофисли» маъносида бслиб, байтлари ички қофисли бслган шеърий асарлар шундай аталади. Уларда матлаъдан кейинги байтлар тсрт бслакка бслиниб олдинги уч бслак мустақил ҳолда қофисланиб, туртинчи бслак сса шеърдаги асосий қофисга оҳангдош ссз билан тугалланади. Бу хил қофис усули тсртта тенг бслакка бслиниши мумкин бслган саккиз рукнли (мусамман) байтлардагина қслланиши мумкин.
Мусажжаъ усулини туркий шеъристда илк бор Алишер Аавоий қсллаганини таъкидлаш тсғрироқ бслар. Буюк мутафаккир шоир «Хазойинул маоний» асаридаги қатор ғазалларни шу усулни қсллаган ҳолда сратган сди. Чунончи, унинг «Тун оқшом бслди-ю...» деб бошланувчи ғазали ушбу усулдадир.
Тун оқшом бслдию келмас мени шамъи шабистоним,
Бу андуҳ стидин ҳар дам куср парвонадек жоним.
Ғамидин дурри мажнундек сиришким оқти Жайҳундек,
Музайсн қилди гардундек жаҳонни ашки ғалтоним.
Фалак ҳам тслди кавкабднн, қуёш ҳам тушти ашҳабдин,
Келиб тушмас бу маркабдин менинг хуршиди рахшоним
байтлари билан бошланувчи ушбу ғазалда қслланган мусажжаъ усули ғазал оҳангдорлигини ғостда кучайтириб, унга айрича жозиба ва латофат бағишлаган.
-
МУСАЛСАЛ «занжирли» маъносидаги бу ссз барча мисралари қофисланган лирик шеърни ифодалайди. Форсий ва туркий адабиётларда барча мисралари қофисланган шеърлар кам бслса-да сратилган.
Деди бир кун менга ул маҳвашим: «Ай шсх бепарво»,
Мен айдим сен дема, мен дей ки солдинг бошима савдо.
Ато қилди худо менго сенингдек дилбари барно,
Висолинг қатраидир, мавж урар ҳажринг бслиб дарё.
Қаноатда дегил кснглим қушин то ул қуши анқо,
Аачун ким сен срурсен баҳри дилда гавҳари скто.
Табассум айлагил, нолам насимиға гули раъно,
Ки гулзори фироқ ичра мен срдим булбули гсё.
Баногоҳ етса васлинг қилмағайсен ноз истиғно,
Дегайсен мен гадо мазмуниға, сй шоҳ, салламно.
Замонингда агар мавжуд бслса Вомиқу Узро,
Муҳаббатдин дам урмас срди, ишқдин айламас даъво.
Ажаб маъшуқлик расмин билурсен, ксзлари шаҳло,
Топилмас икки оламда сенингдек шсх базм оро.
-
А АДИФ ВА ҲОЖИБ
Мумтоз шеъристимиздаги қофис анчагина ҳолатларда радиф билан биргаликда қслланиб келган. А адиф «изма-из келувчи» маъносини ифодаловчи ссз бслиб, адабиётшуносликда қофисдан сснг келиб айнан такрорланувчи ссз ёки ссзлар бирикмасини англатади. А адифлар шеърда ифодаланаётган етакчи фикрни таъкидлаш, сқувчи сътиборини асосий ғосга жалб стиб шоир ғосвий нистини сқувчи қалбига тслароқ, чуқурроқ етказиш мақсадига хизмат қилади. Жумладан, Бобурнинг
Ким ксрубдур, сй кснгул, аҳли жаҳондин схшилиғ,
Кимки андин схши йсқ, ксз тутма андин схшилиғ
деб бошланувчи ғазалидаги «схшилиғ» радифи матлаъ ва ҳар қайси байт охирида такрорланар скан, диққатимизни қайта-қайта асардаги схшиликни улуғлаш ғоссига жалб қилиб боради ва ушбу фикрнинг дилимиздан мустаҳкам срин олишига ёрдам беради.
Шеър байтларида бир хил такрорланувчи ссзлар қофислардан олдин ҳам келиши мумкин. Бундай ссзлар шеър илмида ҳожиб деб аталади.
Ҳожиб «пардали» маъносини ифодалаб, зулқофистайн (икки қофисли), зулқавофиъ (уч ва ундан ортиқ қофисли), шунингдек мувозана (вазндош) ссзлардан таркиб топган байтларда қофислар ёки мувозана ссзлар билан қофис орасида келади. Масалан, Алишер Аавоийнинг «Лайли ва Мажнун» достонидаги
Кун юзини айладинг мушаккал
Тун ксзини айладинг мукаҳҳал
байтида уч қофис: кун-тун, юзини-ксзини, мушаккал-мукаҳҳал ссзлари тарсиъ санъатини вужудга келтирган бслиб, «айладинг» ссзи ҳожиб бслиб келган.
-
* * *
Шеърий санъатлар, аруз илми ва мумтоз қофис ҳақида юқорида келтирган назарий маълумотлар бадиистга доир тест саволлари устида ишлаш жараёнида аста-секин сзлаштириб борилади. Ўқувчи ҳар қайси савол остидаги жавоблар билан танишар скан, уларнинг снг тсғрисини танлаб олиш учун аввало бешала жавобнинг ҳар бирини назарий маълумот қисмидан срганиб чиқади. Масалан, жавобларда беш хил санъат номи ксрсатилган бслса, уларнинг барчасига хос хусусистларни ксздан кечириб, шундан кейингина тсғри жавобни белгилайди. Сснг сз фикрининг тсғрилигини изоҳли жавоблар калитидан аниқлайди. Аазарий маълумотлар сзлаштирила борган сари саволларга жавоб топиш ҳам осонлаша боради.
Аруз илми ҳақидаги маълумотларни, хусусан, ҳижолар, рукнлар, баҳрлар, адабиётимизда кенг қслланган қатор вазнларнинг номлари, рукнлар таркиби ва чизмаларини сса ёдлаб олиш талаб қилинади.
Тест саволларига жавобларни изоҳли калитдан осонгина аниқлаш йслини тутган сқувчилар катга хатога йсл қссдилар, чунки бу усул воситасида бадиист бсйича пухта билимга сга бслиш қийин. Тсғри жавобларнинг изоҳли калити сқувчилар мустақил ҳолда аниқлаган жавобларнинг тсғрилигини текширишга ёрдам беради.
-
МУМТОЗ БАДИИЯТ БЎЙИЧА
ТЕСТ САВОЛЛАА И
9-СИАФ
САЙФИ САА ОЙИ
1. «Топилмас ҳусн мулкинда...» ғазалидаги
Бу ҳуснунг шавқу завқини кснгул тстилари топти,
Аа топти? Топти хуш лаззат, на лаззат? Лаззати шаккар
байтида кслланган истиора санъати қайси ифодада сз аксини топган?
А. Бу ҳуснунг. В. Шавқу завқини. С. Кснгул тстилари.
Д. Хуш лаззат. Е. Лаззати шаккар.
-
2. «Ксринур» ғазалидаги
Бозор ичинда ҳуснинг ишва сотиб олур жон,
Бсстон ичинда қаддинг сарви равон ксринур
байтидаги шеърий санъатлар қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Муболаға, тажнис. В. Ийҳом, тазод. С. Ҳусни таълил, тарсиъ.
Д. Ирсоли масал, такрир. Е. Ташхис, ташбиҳ.
3. «Қамар юзунгдин...» деб бошланган ғазаддаги
Қамар юзунгдин бслур мунаввар,
Шакар ссзунгдин келур мукаррар
байтида қайси шеърий санъатдан фойдаланилган?
А. Муболаға. В. Ташхис. С. Ийҳом. Д. Тазмин. Е. Тажнис.
4. «Васфул шуаро» шеъридаги
Жаҳон шоирлари, сй гулшани боғ,
Кими булбулдурур ссзда, кими зоғ
байтида қслланган шеърий санъатни топа оласизми?
А. Тажоҳули орифона. В. Ирсоли масал. С. Ташбиҳ.
Д. Ийҳом. Е. Тазод.
-
5. «Суҳайл ва Гулдурсун» достонидаги
Суҳайл ҳусни срур Юсуфдин олий,
Атар мот олмани юзининг оли
байтида қслланган лафзий санъат номи қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Тажнис. В. Талмеҳ. С. Иштиқоқ. Д. Тазмин. Е. Ирсоли масал.
6. «Суҳайл ва Гулдурсун» достонидаги
Гунаш дунё юзиндин чоҳға ботти,
Узулган гул текин тупроқда ётти
байтида қслланган санъатларни аниқланг.
А. Тазмин, тазод. В. Ҳусни таълил, ташбиҳ. С. Ирсоли масал, истиора.
Д. Таносуб, такрир. Е. Иштиқоқ, тарду акс.
7.Шу асардаги
Суҳайлни ксрди-ю, айланди биртек,
Гунаш гирдинда юрган мисли ертек
байтида шеърий санъатларнинг қайси биридан фойдаланилган?
А. Муболаға. В. Ташбиҳ. С. Тазод.
Д. Тажоҳули орифона. Е. Тажнис.
-
8. «Суҳайл ва Гулдурсун» достонидаги
Суҳайл оҳидин шу дам қспти бсрон,
Анингтекким, бузулди чархи даврон
байтида шоир қандай шеърий санъатларга мурожаат қилган?
А. Ташбиҳ, тазмин. В. Муболаға, ташбиҳ. С. Тажнис, тазод.
Д. Таносуб, ҳусни таълил. Е. Ирсоли масал, талмиҳ.
9. Достоннинг,
Ксруб Гулдуреун оғлаб ҳолиға юз,
Чоҳ ичра кирди, қсйди юзина юз
байтидаги шеърий санъатни аниқлай оласизми?
А. Ташбиҳ. В. Ташхис. С. Тажнис. Д. Ийҳом. Е. Тазод.
10. Достондаги
У саҳро ичра чорасиз қолди ёлғиз,
Бслуб ташна қуруб қолғонтек илдиз
байтида қслланган санъат номи қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Талмеҳ. В.Тазод. С. Муболаға. Д. Ташбиҳ. Е. Иштиқоқ.
-
ХОА АЗМИЙ «МУҲАББАТАОМА»
1. «Аввалги нома»даги
Кснгул ширин ссзунгға бслди Фарҳод,
Ксзунг Кашмир жодусиға устод
байтида шоир қайси шеърий санъатга мурожаат қилган?
А.Тажнис. В. Тазод. С. Талмеҳ. Д. Ийҳом. Е. Тажоҳули орифона.
-
2. Шу номадаги
Табассум қилсангиз, шаккар уёлур,
Тишинг инжусидин гавҳар уёлур
байтида қслланган шеърий санъат номи қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Ташхис. В. Ташбиҳ. С. Тазод. Д. Ирсоли масал. Е.Таносуб.
3. Иккинчи номадаги
Айитқил, сй висолинг умр боғи,
Ашигинг тупроғи кавсар булоғи
байтида қслланган шеърий санъатлар қайси жавобда тсғри белгиланган?
А. Тажнис, тазод. В. Истиора, ташбиҳ. С. Тазмин, муболаға.
Д. Ийҳом, такрир. Е. Таносуб,тажоҳулиорифона.
4. Учинчи номадан срин олган
А ақибингдир тикан, сиз тоза гулсиз,
Чечак чимган аро бслмас тикансиз.
байтида қслланган шеърий санъатлар қаиси жавобда тсғрй белгиланган?
А. Тазод, таносуб, ташбиҳ, тамсил.
В. Муболаға; тазмин, тажнис, тазод.
С. Тажоҳули орифона, ҳусни-таълил, ийҳом, ирсоли масал.
Д. Тарсиъ, такрир, тарду акс, истиора.
Е. Зулқофистайн, ташхис, тажнис, ташбиҳ.
-
5. Бешинчи номадаги
Хираддан оздурур ғамзанг хумори,
Янғоқларинг Халилуллоҳ нори
байтида шоир қсллаган санъатларни аниқлай оласизми?
А. Ташбиҳ, муболаға, талмеҳ.
В. Тарду акс, тазмин, тажнис.
С. Ийҳом, ирсоли масал, таносуб.
Д. Такрир, интоқ, иштиқоқ.
Е. Тажоҳули орифона, ҳусни таълид, муболаға.
6. Олтинчи номадаги
Тишинг, лаълинг гуҳар жон дуржи ичра,
Юзунг, қошинг қуёш ой буржи ичра
байтидаги санъатлар номи қайси жавобда тсғри ифодаланган?
А. Истиора, ташбиҳ. В. Тажоҳули орифона, ирсоли масал. С. Тазод, тажнис.
Д. Ийҳом, ирсоли масал. Е. Ҳусни таълил, ташхис.
7. Еттинчи номадаги
Шакарму срнингиз, ё қанд, ё жон,
Уёлур лаълингиздин оби ҳайвон
байтида қслланган шеърий санъатларни аниқлай оласизми?
А. Тазод, ирсоли масал. В. Ийҳом, тазмин. С. Тажоҳули орифона, ташхис.
Д. Таносуб, тажнис. Е. Муболаға, такрир.
-
8. Тсққизинчи номадаги
Мени қилди фалактек бесару пой,
Тағи минг йилда сентек туғмағай ой
байтидаги санъатлар қайси жавобда тсғри белгиланган?
А. Ташбиҳ, истиора. В. Ирсоли масал, тазмин. С. Тажнис, такрир.
Д. Ийҳом, таносуб. Е. Тарду акс, тажнис.
9. Ўнинчи номадаги
Аё номеҳрибон, аҳди, вафосиз,
Жаҳон елтек, умр гултек бақосиз
байтида қофиснинг қайси туридан фойдаланилган?
А. Мужаррад қофис. В. Мурдаф қофис. С. А идфи зойидли мурдаф қофис.
Д. Муқайсд қофис. Е. Муассас қофис.
10. Ўнинчи номадаги
Талим гулчеҳра наргис ксзлилар бор,
Шакар дудоғли, ширин ссзлилар бор.
байти қайси вазнда ёзилган?
А. А амали мусаммани маҳзуф.
В. Мутақориби мусаммани мақсур.
С. Ҳазажи мусаддаси мақсур.
Д. Ҳазажи мусаммани солим.
Е. Ҳазажи мусаммани ахраб.
-
АТОЙИ
1.«Жамолинг васфин»... деб бошланувчи ғазалдаги
Жамолинг васфини қилдим чаманда,
Қизорди гул уёттин анжуманда
байтида қайси шеърий санъатдан фойдаланилган?
А. Ташбиҳ. В. Ҳусни таълил. С. Тажнис. Д. Ийҳом. Е. Тазмин.
-
2. Шу ғазалнинг
Солиб борма мени, сй Юсуфи ҳусн,
Букун Яъқубтек байтул ҳазанда
байтида шоир қандай шеърий санъатдан фойдаланган?
А. Муболаға. В. Ташхис. С. Талмеҳ. Д. Ирсоли масал. Е. Иштиқоқ.
3. «Манго» ғазалидаги
Жаврунгиз меҳру вафодур, дардингиз айни даво,
Филмасал, гар слтурурсиз, меҳрибон сизсиз манго
байтида қслланган шеърий санъатни белгиланг.
А. Тажнис. В. Ирсоли масал. С. Ийҳом. Д. Тазод. Е. Таносуб.
4. «Ай дсст» ғазалидаги
Одамға сени схшата билмонки, парисен,
Аортек снгоқинг боғи Арамдур манга, сй дсст
байтидаги шеърий санъат номи қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Ташбиҳ. В. Тазод. С. Тажоҳули орифона.
Д. Ирсоли масал. Е. Ташхис.
-
5. «Бслубтср» ғазалидаги
Хино рангимудур бармоқларингда,
А ошиқ слтурурда қон бслубтур
байтида қслланган шеърий санъат номини аниқланг.
А. Ташбиҳ. В. Тажоҳули орифона. С. Тажнис. Д. Ташхис. Е. Тазмин.
6. «Ул санамким» ғазалидан срин олган
То магарким салсабил обина жавлоне қила,
Келди жаннат равзасиндин оби кавсар сори ҳур
мисраларида шоир қайси шеърий санъатга мурожаат қилган?
А. Таносуб. В. Муболаға. С. Тарсиъ. Д. Тазод. Е. Такрир.
7. «Ул санамким» ғазалидаги
Қошларинг ёсин Атойи ксргали ҳусн ичра тоқ,
Субҳидам меҳробларда сураи ёсин сқур
байтида қайси шеърий санъатга асосланилган?
А. Ташхис. В. Ирсоли масал. С. Тажнис. Д. Талмеҳ. Е. Ийҳом.
-
8. «Ул санамким» ғазалидаги
Ул иликким сувдин ориқтур, юмас они суда,
Балки сувни пок бслсун деб илиги бирла юр
байтида қслланган шеърий санъатни белгилай оласизми?
А. Ташбиҳ. В. Муболаға. С. Ҳусни таълил.
Д. Ирсоли масал. Е. Истиора.
9. «Сочинг чун лайлатул қадру...» ғазалидаги
Сочинг чун лайлатул қадру юзунг чун субҳи содиқтур,
Бу шому ҳуснунга тун-кун кснгул жон бирла ошиқтур
байтида қофиснинг қайси туридан фойдаланилган?
А. Мужаррад қофис. В. Муассас қофис. С. Мурдаф қофис.
Д. А идфи зойидли мурдаф қофис. Е. Муқайсд қофис.
10. «Ул санамким» ғазали арузнинг қайси вазнида ёзилган?
А. Ҳазажи мусаммани солим.
В. Мутақориби мусаммани маҳзуф.
С. Ҳазажи мусаддаси маҳзуф.
Д. А амали мусаммани маҳзуф.
Е. Ҳазажи мусаммани ахраби макфуфи маҳзуф.
-
ЛУТФИЙ
1. «Суратингни кимки ксрди....» деб бошланган ғазалдаги
Сенсизин қилмай таҳаммул нола килсам қилма айб,
Гар бу юк юкланса тоққа, келгай ондин юз садо
байтида қайси шеърий санъатдан фойдаланилган?
А. Ташбиҳ. В. Муболаға. С. Талмеҳ. Д. Ийҳом. Е. Тазмин.
-
2. «Сенсан севарим...» ғазалидаги
Яъқуб бикин ксп йиғидин қолмади сенсиз
Аури басарим, хоҳ инон, хоҳ инонма
байтида қайси шеърий санъат қслланган?
А. Тазод. В. Ирсоли масал. С. Таносуб. Д. Талмеҳ. Е. Тажнис
3. «Ҳақ ул кунким...» ғазалидаги
Қилур даъвийи нур ул шамъи мажлис,
Магар парвона шомимдин олубдур
байтида шоир асосланган шеърий санъат номи қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Талмех. В. Таносуб. С. Тажнис. Д. Тазмин. Е. Муболаға.
4. «Ҳақ ул кунким...» ғазалидаги
Хирад нетмай кетар мендек гадодин,
Қошимға ул Шаҳи хсбон келибдур
байтида қайси шеърий санъатга асосланилган?
А. Ирсоли масал. В. Тарсиъ. С. Тазод.
Д. Тажоҳули орифона. Е. Ташхис.
-
5. «Гул қошингда хсб смас...» ғазалидаги
Ой юзунгнинг хижлатиндин гул қизорди, холиё,
Ханда бирла сткарур, чун инфиоли бор дурур.
байтида қслланган шеърий санъатни аниқланг.
А. Талмеҳ. В. Тажнис. С. Тазмин.
Д. Ҳусни таълил. Е. Зулқофистайн.
6. «Ай кснгул...» ғазалидаги
Ай қуёш, юзунгдин айру снги ойдек бслмишам,
Ким қолурға сзга йсқтур бир замон тобим менинг
байтида фойдаланилган шеърий санъатлар номи қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Истиора, ташбиҳ. В. Ийҳом, тажнис. С. Талмеҳ, ирсоли масал.
Д. Иштиқоқ, ийҳом. Е. Тарду акс, тарсиъ.
7. «То жамолингдин...» ғазалидаги
Ерга кирсам кошки, чун етмас ул ойға илик,
Мушкил аҳволе тушубдур: ер қатиқу кск йироқ
байтида қслланган шеърий санъатларни аниқланг.
А. Тазмин, муболаға, ташхис.
В. Истиора, ийҳом, ирсоли масал.
С. Тажнис, тазод, тарсиъ.
Д. Ташбиҳ, такрир, зулқофистайн.
Е. Ташхис, талмеҳ, тамсил.
-
8. «То жамолингдин...» ғазалидаги
Фурқатингда тскти, шоҳим, кузларим дурри стим,
Ул адоқингға тушуб ҳолини стса, тут қулоқ
байтида шоир фойдаланган шеърий санъатлар номи қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Ташбиҳ, тазмин, ирсоли масал.
В. Тазод, таносуб, тазмин.
С. Ийҳом, истиора, ташхис.
Д. Тажоҳули орифона, тажнис, тарсиъ.
Е. Ташхис, талмеҳ, тамсил.
9. «Сенсан севарим...» ғазалининг вазнини аниқлай оласизми?
А. А амали мусаммани маҳзуф.
В. Мутақориби мусаммани мақсур.
С. Ҳазажи мусаммани солим.
Д. А амали мусаддаси маҳзуф.
Е. Ҳазажи мусаммани ахраби макфуфи маҳзуф.
10. «Оҳким...» ғазалида қофиснинг қайси туридан фойдаланилган?
А. Мурдаф (ридфли) қофис. В. Мужаррад қофис. С. Муассас қофис.
Д. А идфи зойидли мурдаф қофис. Е. Муқайсд қофис.
-
10-СИАФ
АЛИШЕА ААВОИЙ
1. «Ўн сакиз минг олам ошуби...» ғазалидаги
То Аавоий тукти ул ой фурқатидин баҳри ашк,
Ҳар қачон боқсанг, қуёш акси анинг ёшиндадур
байтида қайси шеърий санъат қслланган?
А. Ташбих. В. Истиора. С. Ташхис. Д. Тажнис. Е. Ирсоли масал.
-
2. Шсх икки ғизолингни...» ғазалидаги
Бир оҳ ила кул бслдум, сй чарх, тилаб топиб,
Фарҳод ила Мажнунға ошиқлиқ ишин сргат
байтида шоир қайси шеърий санъатта асосланган?
А. Ийҳом. В. Иштиқоқ. С. Талмеҳ. Д. Таносуб. Е. Тажоҳули орифона.
3. «Кеча келгумдур, дебон...» ғазалидаги
Ул париваш ҳажридинким йиғладим девонавор,
Кимса бормуким, анга ксрганда кулгу келмади
байтида фойдаланилган шеърий санъат номи қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Муболаға. В. Тарду акс. С. Тарсиъ. Д. Иштиқоқ. Е. Ийҳом.
4. «Жонға чун дермен...» ғазалидаги
Жонға чун дермен: «Ае срди слмаким кайфисти?»
Дерки: «Боис бслди жисм ичра маразнинг шиддати».
байтида шойр қайси шеърий санъатга мурожаат стган?
А. Ташбиҳ. В. Тажнис. С. Интоқ. Д. Тазмин. Е. Истиора.
-
5. «Хилъатин то айламйш...» ғазалидаги
Гулшан сттим ишқ саҳросин самуми оҳдин,
Ким, ссар ул дашт аро ҳар ён қизил, сориғ, сшил
байтида қслланган шеърий санъатлар номи қайси жавобда тсғри белгиланган?
А. Талмеҳ, тажнис. В. Истиора, муболаға. С. Тазмин, ирсоли масал.
Д. Иштиқоқ, тазод. Е. Ташхис, таносуб.
6. «Ўн сакиз минг олам ошуби...» ғазали арузнинг қайси вазни асосида сратилган?
А. Мутақориби мусаммани маҳзуф.
В. Ҳазажи мусаммани солим.
С. Ҳазажи мусаддаси маҳзуф.
Д. А амали мусаммани маҳзуф.
Е. А амали мусаддаси мақсур.
7. «Ўн сакиз минг олам ошуби...» ғазали қофисларидаги равий ҳарфини аниқлай оласизми?
А. «О» ҳарфи. В. «Ш» ҳарфи. С. «А» ҳарфи.
Д. «Д» ҳарфи. Е. «А » ҳарфи.
-
8. «Кеча келгумдур дебон...» ғазалида қофиснинг қайси туридан фойдаланилган?
А. Мужаррад қофис. В. Муассас қофис. С Мурдаф қофис.
Д. Муқайсд қофис. Е. А идфи зойидли мурдаф қофис.
9. «А раб, ул шаҳду шакар ё лабдурур» туюғининг рукнлар таркиби қайси жавобда тсғри белгиланган?
А. Мафоийлун мафоийлун фаулун.
В. Фоилотун фоилотун фоилун.
С. Фаулун фаулун фаулун фаал.
Д. Мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун.
Е. Фоилотун фоилотун фоилотун фоилун.
10. «Аеча дедим ул санамға: бормоғин» мисраси билан бошланувчи туюқ рукнлари чизмаси қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. V — — — V — — — V — —
В. V — — V — — V — — V —
С. —V — — —V — — —V —
Д. —V — — V V — — V V —
Е. V — — — V — — — V — — — V — — —
-
11. «Фарҳод ва Ширин» достонидаги
Ўзи нақшу, сзи манқушу, наққош,
Киши бу сирни мендек қилмади фош
байтида қандай шеърий санъатдан фойдаланилган?
А. Муболаға. В. Тазод. С. Иштиқоқ. Д. Тажоҳули орифона. Е. Истиора.
12. «Фарҳод ва Ширин» достонидаги
Шабистонида туғди снги бир ой,
Янги ой йсқки, меҳри оламорой
байтида қслланган шеърий санъатлар тсғри таъкидланган жавобни топинг.
А. Истиора, ружуъ. В. Тарду акс, тарсиъ. С. Ташхис, ирсоли масал.
Д. Тазмин, тазод. Е. Ийҳом, талмеҳ.
13. «Фарҳод ва Ширин» достонидаги
Анга тенг подшолиғ ё гадолиғ,
Гадолиққа тенг стмай подшолиғ,
байтида шоир мурожаат стган шеърий санъатни аниқланг.
А. Муболаға. В. Ташхис. С. Талмеҳ. Д. Тазод. Е. Тарсиъ.
-
14. «Фарҳод ва Ширин» достонидаги Ширин тасвирига бағишланган
Юзи гул, киприги дерлар тикандур,
Ае бор андоқки ҳаргиз бор скандур
байтида қслланган санъат номини айтинг.
А Талмеҳ. В. Ташбиҳ. С. Тазмин. Д. А ужуъ. Е. Тазод.
15. Достондаги
Машаққатдин йигитни сл қари дер,
Ки, қозилмиш ики-уч юз қари ер
байтидаги шеърий санъат қандай аталади?
А. Тажнис. В. Тажоҳули орифона. С. Ирсоли масал.
Д. Талмеҳ. Е. Истиора.
16. «Лайли ва Мажнун» достонидаги
Илгин ксрубон чинор холи,
Куйдурур ичин дирам хаёли
байтида қайси санъатдан фойдаланилган?
А. Ташбиҳ. В. Тажнис. С. Ташхис. Д. Тазод. Е. Ирсоли масал.
-
17. «Сабъаи сайёра» достонидан олинган
Қуртдек бсри бирла тслди ёбон,
Дема қсй, балки тсъма бслди шсбон
байтида қандай шеърий санъатлар қслланган?
А. Тазод, талмеҳ. В. Ташбиҳ, зулқофистайн. С. Тажнис, ташхис.
Д. Ҳусни таълил, ирсоли масал. Е. Истиора, тарсиъ.
18. «Садди Искандарий» достони вазни қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А Ҳазажи мусаддаси маҳзуф.
В. А амали мусаммани мақсур.
С. Ҳазажи мусаммани солим.
Д. Мутақориби мусаммани маҳзуф.
Е. А амали мусаддаси маҳзуф.
-
19. «Садди Искандарий» достонидаги
Ашитгимки Искандари номдор,
Чу бслди жаҳон аҳлига комгор
байтида мумтоз қофиснинг қайси туридан фойдаланилган?
А. Мужаррад қофис. В. Мурдаф қофис. С. Муассас қофис.
Д. Муқайсд қофис. Е. А идфи зойидли, мурдаф қофис.
20. «Лисонут тайр» достони мисраларининг рукн таркиби қайси жавобда тсғри белгиланган?
А. Мафоийлун мафоийлун фаулун.
В. Фоилотун фоилотун фоилун.
С. Фаулун фаулун фаулун фаал.
Д. Фоилотун фаилотун фаилун.
Е. Мафъулу мафоилун фаулун.
-
МУҲАММАД СОЛИҲ
«ШАЙБОАИЙАОМА»
1. «Шайбонийнома» достонидаги
Ўт смас, оби равондур қиличи,
Тиғ смас, марҳами жондур қиличи
байтида қслланган шеърий санъатни аниқланг.
А Тазод. В. Талмеҳ. С. Муболаға. Д. Тажнис. Е. Ирсоли масал.
-
2. Достондаги
Қайдаким чодирини тикди нифоқ,
Қолмас ул теграда осори вифоқ
байтида шоир қайси шеърий санъатга мурожаат қилган?
А. Ташбиҳ. В. Ҳусни таълил. С. Тазмин. Д. Тажнис. Е. Ташхис.
3. Достоннинг LХХ бобидаги
Ҳар неким ул деса, андоқ қилсақ,
Гул каби суҳбатидин очилсақ
байтида фойдаланилган шеърий санъат номи қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Ҳусни таълил. В. Тажоҳули орифона. С. Ташбиҳ.
Д. Талмеҳ. Е. Ийҳом.
4. Шу бобдаги
Ҳам Абулмуҳсини Марвий борди,
Марвнинг ар-ару сарви борди
байтида шоир қайси шеърий санъатни қсллаган?
А. Тажнис. В. Тазмин. С. Истиора. Д. Иштиқоқ. Е. Таносуб.
-
5. Достондаги
Борча сғлонлари ёғий сдилар,
Борча султонлари боғий сдилар
байтида қслланган қофис санъатини аниқлай оласизми?
А Тарсиъ. В. Зулқофистайн. С. Мусажжаъ.
Д. Зулқавофиъ. Е. Тажнисли қофис.
6. Достондаги
Хорлиқлар била сстум бисёр,
Зорлиғлар била ксрдум озор
байти вазни чизмаси қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. — V — — — V — — — V —
В. V — — — V — — — V — —
С. — V — — V V — — — ~
Д. V — — V — — V — — V —
Е. V — — — V — — — V — — — V — — —
7. Достондаги
Ки, бу қсрғон сори мойил бслғай,
Майидин анга не ҳосил бслғай
байтида қслланган қофис турини белгиланг.
А. Мурдаф қофис. В. Мужаррад қофис. С. Муассас қофис.
Д. Муқайсд қофис. Е. А идфи зойидли мурдаф қофис.
-
8. Достондаги
Ул Самарқанд сори айлади азм,
Хон азимат сснгича айлади жазм
байти рукнларини аниқланг.
А. Фоилотун фоилотун фоилун.
В. Фоилотун фаилотун фаилон.
С. Фоилотун фаилотун фаълун.
Д. Фоилотун фаилотун фаилун.
Е. Фоилотун фаилотун фаълон.
9. Достондаги
Сарв онинг қомахидин шарманда,
Зулфига анбари соро банда
байтида қслланган шеърий санъатни аниқлай оласизми?
А. Ташбиҳ. В. Тажнис. С. Истиора. Д. Ташхис. Е. Талмеҳ.
10. Достоннинг
Чун кетурдилар они хон қотида,
Келди Билқиси Сулаймон қотида
байтида қайси шеърий санъат қслланган?
А. Тазмин. В. Истиора. С. Талмеҳ. Д. Ийҳом. Е. Тажнис.
-
ЗАҲИА ИДДИА МУҲАММАД БОБУА
1. «Топмадим» ғазалидаги
Усрук ксзига токи кснгул бслди мубтало,
Ҳаргиз бу телбани сна ҳушёр топмадим
байтида қслланган шеърий санъатларни белгиланг.
А Тазод, ташхис. В. Ийҳом, ҳусни таълил С. Талмеҳ, тажнис.
Д. Таносуб, иштиқоқ. Е. Ирсоли масал, тажоҳули орифона.
-
2. «Қолдиму?» ғазалидаги
Мени слтурди жафоу жавр бирла ул қуёш,
Амди тиргузмак учун меҳру вафоси қолдиму?
байтида қслланган шеърий санъатлар қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Ташбиҳ, тажнис. В. Истиора, тазод. С. Талмеҳ, ийҳом.
Д. Тазмин, ташхис. Е. Ҳусни таълил, ирсоли масал.
3. «Хазон спроғи снглиғ..» деб бошланувчи ғазалдаги
Латофат гулшанида гул каби сен сабзи хуррам қол,
Мен арчи даҳр боғидин хазон спроғидек бордим.
байтида қслланган санъатларнинг номлари қайси қаторда тсғри ксрсатилган?
А. Истиора, ташбиҳ, таносуб.
В. Тажнис, тазод, ийҳом.
С. Муболаға, ташхис, талмеҳ.
Д. Тазмин, ҳусни таълил, иштиқоқ.
Е. Тажоҳули орифона, ирсоли масал, зулқофистайн.
4. «Ғурбатта ул ой...» деб бошланувчи ғазалдаги
Ғурбатта ул ой ҳажри мени пир қилибтур,
Ҳижрон била ғурбат манга таъсир қилибтур.
байтида шоир қайси шеърий санъатга мурожаат қилган?
А. Тазмин. В. Муболаға. С. Истиора. Д. Ҳусни таълил. Е. Талмеҳ.
-
5. «Менинг кснглумки...» ғазалидаги.
Баҳору боғ сайрин не қилайким, дилситонимнинг
Юзи гул, зулфи сунбул, қомати сарви хиромондур
байтида қслланган шеърий санъатларни аниқланг.
А. Ташбиҳ, таносуб. В. Ҳусни таълил, истиора. С. Тазод, тазмин.
Д. Тажнис, ташхис. Е. Муболаға, иштиқоқ.
6. «Сен гулсену мен ҳақир булбулдурмен» деб бошланувчи рубоийда қслланган санъатларнинг номлари қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Ташхис, талмеҳ, тажнис.
В. Ташбиҳ, тазод, таносуб.
С. Тазмин, истиора, ҳусни таълил.
Д. Зулқофистайн, ирсоли масал, ийҳом.
Е. Тарсиъ, иштиқоқ, тажоҳули орифона.
7. «Қаддимни фироқ меҳнати ё қилди» деб бошланувчи туюқда фойдаланилган саньатлар номи тсғри қсрсатилган қаторни белгиланг.
А. Талмеҳ, тазод, тажнис.
В. Тазмин, ташхис, ийҳом.
С. Истиора, тажнис, ташхис.
Д. Ҳусни таълил, таносуб, талмеҳ.
Е. Тарсиъ, иштиқоқ, ирсоли масал.
-
8. «Топилмас» ғазалидаги
Сендек манга бир ёри жафокор топилмас,
Мендек сенга бир зори вафодор топилмас
байтида фойдаланилган шеърий санъатларни аниқланг.
А. Тазмин, таносуб, ийҳом.
В. Тазод, тарду акс, тарсиъ.
С. Тазод, ҳусни таълил, талмеҳ.
Д. Ташхис, муболаға, ҳусни таълил.
Е. Иштиқоқ, ирсоли масал, тажнис.
9. Қуйидаги ғазаллардан қайси бири ҳазажи мусаммани солим вазнида ёзилган?
А. «Топмадим» В. «Қолдиму?» С. «Хазон спроғи снглиғ...».
Д. «Ғурбатта ул ой...». Е. «Топилмас».
10. «Қолдиму» радифли ғазалда қофиснида қайси туридан фойдаланилган?
А. Мужаррад қофис. В. Мурдаф қофис. С. Муқайсд қофис.
Д. Муассас қофис. Е. А идфи зойидли мурдаф қофис.
-
ТУА ДИ ФАА ОҒИЙ
1. «Гуҳарни билма холи қатрадин...» ғазалидаги
Ҳақиқатбинғадур ҳар жузв-кулл, ҳар зарра бир хуршед,
Гуҳарни билма холи қатрадин, ҳар чаҳни Юсуфсиз
байтида қслланган санъатни аниқланг.
А. Тажнис. В. Талмеҳ. С. Истиора. Д. Тазмин. Е. Ҳусни таълил.
-
2. «Туркона хиром айлади...» ғазалидаги
Туркона хиром айлади ул шсхи дилоро,
Дил мулкини бир гсшаи чашм айлади сғмо
байтида қайси санъатдан фойдаланилган?
А. Ташбиҳ. В. Истиора. С. Тазмин. Д. Таносуб. Е. Ийҳом.
3. Субҳонқулихон ҳажвидаги
Едингиз барчангиз итдек фуқаронинг стини,
Ғасб ила молин олиб қсймадингизлар битини
мисраларида қандай шеърий санъатларга мурожаат қилинган?
А. Ташбиҳ, муболаға. В. Ташхис, тажнис. С. Тазод, таносуб.
Д. Ҳусни таълил, талмеҳ. Е. Ирсоли масал, иштиқоқ.
4. Субҳонқулихон ҳажвидаги
Сизга даркор бу юрт, сй гала занғар беклар,
Бу қадим нақл срур: «Ал работу тсра — қсноқ»
байтида қайси шеърий санъат қслланган?
А. Тазмин. В. Тажнис. С. Ирсоли масал. Д. Ташбиҳ. Е. Ийҳом.
-
5. «Мухаммаси туркийи Турди» асаридаги
Жисми қонундин нафас тори узулмасдин бурун,
Бошинга даври қазо базми қурулмасдин бурун,
Жайбайи жон тири рихлатдин сскулмасдин бурун,
Ай кснгул, қасри асоси тан бузулмасдин бурун,
Тоқи абрс, курсийи данДон тскулмасдин бурун
бандида шоир қайси шеърий санъатдан кенг фойдаланган?
А. Ташбиҳ. В. Тажнис. С. Истиора. Д. Тазод. Е. Талмеҳ.
6. «Дар асри Субҳонқулихон...» мухаммасидаги
Осиё новасидек рост сдиб бсғзининг,
...Аждаҳодек пораға турмиш очиб оғзининг,
Юртдин йсқ хабари, барчасининг фикри тамоқ
мисраларида қайси санъат қслланган?
А. Талмеҳ. В. Ташбиҳ. С. Истиора. Д. Тазод. Е. Тажнис.
7. «Кенглик қилинг» ғазали қайси вазн асосида сратилганини аниқлай оласизми?
А. Ҳазажи мусаммани солим.
В. А амали мусаммани маҳзуф.
С. А амали мусаддаси мақсур.
Д. А ажази мусаммани солим.
Е. Мутақориби мусаммани маҳзуф.
-
8. «Мусулмон билма асло...» ғазалида қофиснинг қайси туридан фойдаланилган?
А. Мурдаф қофис. В. Мужаррад қофис. С. Муассас қофис.
Д. Муқайсд қофис. Е. А идфи зойидли мурдаф қофис.
9. «Бу мулк» ғазали мисраларининг вазн чизмасини белгиланг.
А. V — — — V — — — V — — — V — — —
В. — V — — — V — — — V — — — V —
С. — V — — — V — — — V — — — V ~
Д. — — V — — — V — — — V — — — V —
Е. V — — V — — V — — V —
10. «Туркона хиром айлади» ғазалининг рукнлар таркиби қайси жавобда тсғри белгиланган?
А. Фоилотун фоилотун фоилун.
В. Мафоийлун мафоийлун мафоийл.
С. Мафъулу мафоийлу мафоийлу фаулун.
Д. Фаулун фаулун фаулун фаал.
Е. Мустафъилун мустафъилун мустафъилун мустафъилун.
-
МАША АБ
1. «Келди» радифли ғазалдаги
Шижоат бобида ҳар қайсиси бир А устаму Суҳроб,
Адолат тахтиға минган бу қун султонларим келди
байтида қслланган икки шеърий санъат номи қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Талмеҳ, истиора. В. Ҳусни таълил, ийҳом. С. Тазод, тажнис.
Д. Талмеҳ, ирсоли масал. Е. Иштиқоқ, ташхис.
-
2. «Сиғмамдур» ғазалидаги
Гаҳи бслдум фақиру, гаҳи шоҳу гаҳ гадодурман,
Ажаб девонаман, фардоки маҳшаргоҳга сиғмамдур
байтида шоир қайси шеърий санъатдан фойдаланган?
А. Ташбиҳ. В. Истиора. С. Тазод. Д. Ийҳом. Е. Талмеҳ.
3. «Ўртар» ғазалидаги
Ае қаттиғ кун скан, дилбар, висолингдин жудо бслмоқ,
Менинг оҳим стиға бул замину осмон сртар
байтида қслланган шеърий санъат номини аниқланг.
А. Тажнис. В. Ийҳом. С. Ташхис. Д. Муболаға. Е. Тазмин.
4. «Мен нола қилай шому саҳар...» ғазалидаги
Ул лолаву райҳону суман, тоза қизил гул,
Ҳам сарв букулди қади шамшод сшикингда
байтида шоир қайси шеърий санъатга мурожаат қилган?
А. Ҳусни таьлил. В. Тажнис. С. Таносуб. Д.Ташхис. Е. Муболаға.
-
5. «Ае сабабдин келмадинг бир қошима» ғазалидаги
Ваҳ, муҳаббат ксйида қон йиғладим,
Етти иқлим ғарқ бслди ёшима.
байтида қсллаган шеърий санъатлар номи қайси жавобда тсғри курсатилган?
А. Ирсоли масал, зулқофистайн. В. Истиора, муболаға. С. Талмеҳ, ташхис.
Д. Иштиқоқ, тазод. Е. Ҳусни таълил, ташбиҳ.
6. «Дарди саримни кавлама» ғазалидаги
Ҳар замоне Лайлидин манга китобатлар келур,
Сенки Мажнун бслмасанг, сардафтаримни кавлама.
байтида қслланган санъат номини биласизми?
А. Тазмин. В. Талмеҳ. С. Ташбиҳ. Д. Тазод. Е. Муболаға.
7. «Хоҳи инон, хоҳи инонма» ғазалидаги
Лаълинг ғамидин кснглум срур ғунча киби қон,
Гулбарги тарим, хоҳи инон, хоҳи инонма.
байтида фойдаланилган санъатлар қайси жаврбда тсғри белгиланган?
А. Истиора, ташбиҳ. В. Тазод, тажнис. С. Ҳусни таълил, ийҳом.
Д. Муболаға, ташхис. Е. Ирсоли масал, тазмин.
-
8. «Танбур» ғазалидаги
Сетор деманг, ҳоли дилим ссрғучи танбур,
Кснглум гиреҳин ғамларини сурғучи танбур
байтида қслланган шеърий санъатлар номи қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Муболаға, тажнис. В. Ҳусни таълил, тазод. С. Ташхис, истиора.
Д. Муболаға, ирсоли масал. Е. Таносуб, ийҳом.
9. «Қаландар бсл, қаландар бсд» ғазали вазнини аниқлай оласизми?
А. Ҳазажи мусаммани солим.
В. Ҳазажи мусаддаси маҳзуф.
С. А амали мусаммани маҳзуф.
Д. Мутақориби мусаммани маҳзуф.
Е. А амали мусаддаси маҳзуф.
10. «Хоҳи инон, хоҳи инонма» ғазалида қслланган қофис турини белгиланг.
А. Мурдаф қофис. В. Муассас қофис. С. Мужаррад қофис.
Д. Муқайсд қофис. Е. А идфи зойидли мурдаф қофис.
-
ХЎЖАААЗАА ҲУВАЙДО
1. «Аа қилдим санга ман...» ғазалидаги
Фироқинг осмонидин солиб бир барқи оламссз,
Вужудим хирманин сртаб адо қилдинг, адо қилдинг.
байтида қслланган шеърий санъатлар номи қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Ташбиҳ, тазод. В. Истиора, такрир. С. Тазмин, ҳусни таълил.
Д. Ийҳом, тажнис. Е. Таносуб, иштиқоқ.
-
2. «Аафсинг сени қаттиғ бало...» ғазалидаги
Айтур сенга юклаб юкин, «Ул ишни қил, бу ишни қил!»
Аксини айлаб ссзини, ҳеч қилмағил парвой анга
байтида қслланган шеърий санъат номини аниқланг.
А. Ирсоли масал. В. Тамсил. С. Тазод. Д. Интоқ. Е. Тажнис.
3. «Аафсинг сени қаттиғ бало...» ғазалидаги
Мискин Ҳувайдо, сен они ногоҳ кстарса бошини,
Тақви таёғи бирла чоп, ҳаргиз дедурма вой анго
байтида фойдаланилган икки шеърий санъат қайси жавобда тсғри белгиланган?
А. Тазод, тазмин. В. Ташбиҳ, муболаға. С. Ташхис, истиора.
Д. Ҳусни таълил, ийҳом. Е. Таносуб, ирсоли масал.
4. «Қошингга сажда қилдим» ғазалидаги
Даҳонинг ғунчайи гул, тишларинг дур,
Қадингдур сарв, рафторинг срур об
мисраларида қандай шеърий санъатга мурожаат қилинган?
А. Талмеҳ. В. Ташбиҳ. С. Ийҳом. Д Ташхис. Е. Зулқофистайн.
-
5. «Ажаб девоналар бслдум» ғазалидаги
Шабистон ичра, сй ёрим, жамолинг шамъини ксрдум,
Бошингдин сргулуб ҳар субҳидам парвоналар бсддум
байтида қандай санъатларга мурожаат қилинган?
А. Ташбиҳ, тазод. В. Талмеҳ, ийҳом. С. Истиора, таносуб.
Д. Тажнис, интоқ. Е. Зулқавофиъ, муболаға.
6. «Маҳрами асрордин андиша қил» ғазалидаги
Ай Ҳувайдо, стмагил Мажнундек сиррингни фош,
Айласанг хсйи «аналҳақ» дордин андиша қил.
байтида фойдаланилган шеърий санъат номини биласизми?
А. Интоқ. В. Талмеҳ. С. Ташхис. Д. Ҳусни таълил. Е. Тазод.
7. «Тополмасман» ғазалидаги
Жароҳат бслди бағрим тиғи ҳасрат бирла, ман найлай,
Юруб, излаб табиблардин анга марҳам тополмасман.
байтида қслланган санъат номини белгиланг.
А. Ҳусни таълил. В. Тажнис. С. Талмеҳ. Д. Тарсиъ. Е. Таносуб.
-
8. «Жоним тасаддуқдур санга» ғазали вазни қайси жавобда тсғри белгиланган?
А. Ҳазажи мусаммани солим.
В. А амали мусаммани маҳзуф.
С. А амали мусаддаси маҳзуф.
Д. Мутақориби мусаммани маҳзуф.
Е. А ажази мусаммани солим.
9. «Хоки пойи схшилар бсл» ғазалида қслланган қофис турини аниқланг.
А. Мужаррад қофис. В. Муассас қофис. С. Мурдаф қофис.
Д. А идфи зойидли мурдаф қофис. Е. Муқайсд қофис.
10. «Арзимни айдим бода сабоға» ғазали рукнлар таркиби қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Фоилртун фоилотун фоилун.
В. Мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун.
С. Фаълун фаулун фаълун фаулун.
Д. Фаулун фаулун фаулун фаал.
Е. Мафоийлун мафоийлун мафоийл.
-
ШЕА МУҲАММАД МУАИС
1. «Ҳануз» ғазалидаги
Ваҳ, нечук баҳр срди ҳижронким, миниб ғам заврақин,
Ҳар неча қатъ айларам, мавжуд смас соҳил ҳануз
байтида шоир қсллаган шеърий санъатлар қандай аталади?
А. Таносуб, истиора. В. Тажнис, тазод. С. Ийҳом, иштиқоқ.
Д. Талмеҳ, ирсоли масал. Е. Ҳусни таълил, ташхис.
-
2. «Шуаро» ғазалидаги
Дсстлар лутфидин қилур маҳжур,
Баски бор душмани замон шуаро
байтида қандай шеърий санъатдан фойдаланилган?
А. Тазмин. В. Тамсил. С. Ташхис. Д. Тазод. Е. Ийҳом.
3. «Ғунча» ғазалидаги
Сабо таҳрикидин йсқ, балки оғзинг шармидин бошин
Қуйи солмоққа мойил бслғусидур ҳар замон ғунча
байтида шоир қайси шеърий санъатга мурожаат стган?
А. Талмеҳ. В. Ҳусни таълил. С. Тажнис. Д. Ташбиҳ. Е. Тазмин.
4. «Офтоб» ғазалидаги
Сенки шоҳи ҳуснсен, ҳар кун қилиб қуллуқ сенга
Сажда айларга қсср туфроққа рухсор офтоб
байтида фойдаланилган икки шеърий санъат номи тсғри ксрсатилган жавобни аниқланг.
А. Тазод, ташхис. В. Тазмин, тажнис. С. Истиора, ҳусни таълил.
Д. Талмеҳ, иштиқоқ. Е. Ийҳом, тарсиъ.
-
5. «Жунун тасвирининг беҳзоди» ғазалидаги
Бало ксҳсорининг фарҳоди мен-мен,
Жунун тасвирининг беҳзоди мен-мен.
байтида фойдаланилган шеърий санъатларни аникдай оласизми?
А. Истиора, талмеҳ, мувозана.
В. Ташбиҳ, ташхис, таносуб.
С. Муболаға, тазмин, ийҳом.
Д. Ҳусни таълил, тамсил, иштиқоқ.
Е. Тарсиъ, тазод, ирсоли масал.
6. «Ишим кеча-кундуз фиғондур» ғазалидаги
Бало сқларин отғали жонима
Ики сга қошинг камондур, камон
байтида қслланган санъатлар номи тсғри қсрсатилган қаторни белгиланг.
А. Тазод, тажнис, ирсоли масал.
В. Ташбиҳ, ийҳом, тарду акс.
С. Истиора, ташбиҳ, такрир.
Д. Муболаға, тазмин, иштиқоқ.
Е. Ҳусни таълил, тажоҳули орифона, тарсиъ.
7. «Фасли навбаҳор слмиш» ғазалидаги
Ларивашлар киби гуллар қилиб гулшан аро жилва,
Алар шавқида булбул ун чекиб девонавор слмиш.
байтида қайси шеърий санъатлардан фойдаланилган?
А. Талмеҳ, ҳусни таълил. В. Ташбиҳ, ташхис. С. Тазод, тарсиъ.
Д. Ийҳом, тазмин. Е. Муболаға, истиора.
-
8. Мустазоддаги
Ардим гули васлинг била шод сйлаки булбул,
ҳажр айлади маҳзун,
Ай вой, хазон мавсимиға фасли баҳорим
чарх стди мубаддал
байтида қслланган шеърий санъатлар номи қайси жавобда тсғри белгиланган?
А. Тазмин, талмеҳ, тарсиъ, лафф ва нашр.
В. Ташхис, ийҳом, иштиқоқ, ружуь.
С. Истиора, ташбиҳ, таносуб, тазод.
Д. Ҳусни таълил, ирсоли масал, мувозана, тажнис.
Е. Муболаға, талмеҳ, зулқофистайн, интоқ.
9. Қайси жавобда ксрсатилган ғазаллар ҳазажи мусаммани солим вазнида ёзилган?
А. «Қилмангиз», «Ошно».
В. «Басе ғам боридин», «Шуаро».
С. «Ҳануз», «Кснглума бир гул ғамидин...»
Д. «Ғунча», «Фасли навбаҳор слмиш».
Е. «Офтоб», «Дсст».
10. Қайси жавобдаги ғазалда муассас қофисдан фойдаланилган?
А. «Қилмангиз». В. «Ошно». С. «Ҳануз».
Д. «Қайси гулнинг». Е. «Шуаро».
-
ЖАҲОА ОТИА УВАЙСИЙ
1. «Увайсийман» ғазалидаги
Кечалар фиғонимдин тинмади кавокиблар,
Арз то само узра можаро Увайсийман.
байтида фойдаланилган шеърий санъат номини биласизми?
А. Ташбиҳ. В. Муболаға. С. Тазод. Д. Талмеҳ. Е. Тажнис.
-
2. «Кснгул доғ слди...» ғазалидаги
Турубдур бағрим ичра қон мисоли ғунча, найларман,
Очилмай гулсифат ушбу кснгул доғ слди, доғ сдди
байтида қайси шеърий санъатдан фойдаланилган?
А. Тазод. В. Ташбиҳ. С. Ҳусни таълил. Д. Муболаға. Е. Иштиқоқ.
3. «Қабул сткил» ғазалидаги
Тушубдур бошима савдойи ишқинг, сй шаҳаншоҳим,
Алам бозорида бул дарди пинҳоним қабул сткил
байтида қслланган шеърий санъатлар номини айтинг.
А. Тажоҳули орифона, тазод, талмеҳ.
В. Тазмин, тарду акс, ташхис.
С. Ийҳом, таносуб, истиора.
Д. Муболаға, ирсоли масал, интоқ.
Е. Ташбиҳ, тарсиъ, тарду акс.
4. «Чиқиб ишқ сти...» ғазалидаги
Ксзинг жон лабға еткурди, лабинг жон қсшти жонимға,
Бу икки дсстлар ул жони маҳзуним талошибдур
байтида шоир қайси шеърий санъатга мурожаат қилган?
А. Ташхис. В. Тазод. С. Талмеҳ. Д. Тажнис. Е. Истиора.
-
5. «Чиқиб ишқ сти...» ғазалида
Висолинг орзуси шиддати ҳижронни йиқмоқда,
Бу икки паҳлавон майдони дил узра курошибдур
байтида қслланган шеърий санъатлар номи тсғри ксрсатилган жавобни белгиланг.
А. Ҳусни таълил, тарсиъ. В. Истиора, ташхис. С. Талмеҳ, ирсоли масал.
Д. Таносуб, ташбиҳ. Е. Тажоҳули орифона, тарду акс.
6. «Кокулинг» ғазалидаги
А харидор слмасам срдим жунун бозорида,
Солмағайди бошима юз рангли савдо кокулунг
байтидан срин олган шеърий санъатларни аниқланг.
А. Ташбиҳ, тажнис. В. Талмеҳ, тазод. С. Ҳусни таълил, ирсоли масал.
Д. Зулқофистайн, тарду акс. Е. Таносуб, истиора.
7. «Мендин срганди» ғазалидаги
Сени изларман андоқким, қуёш дийдорин изларда,
Кезиб тун-кун шитобон айламакни мендин срганди
байтида қандай шеърий санъатлар қслланган?
А. Ташбиҳ, ташхис. В. Тазод, талмеҳ. С. Ҳусни таълил, ийҳом.
Д. Таносуб, тажнис. Е. Ирсоли масал, тарсиъ.
-
8. «Соғиндим» ғазалининг вазни қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. А амали мусаммани маҳзуф.
В. Ҳазажи мусаммани солим.
С. Мутақориби мусаммани маҳзуф.
Д. А амали мусаддаси маҳзуф.
Е. Ҳазажи мусаддаси мақсур.
9. «Увайсийман» ғазалининг рукнлар таркибини аниқланг.
А. Фоилотун фоилотун фоилун.
В. Мафоийлун мафоийлун фаулун.
С. Фоилун мафоийлун фоилун мафоийлун.
Д. Мафьулу мафоийлу мафоийлу фаулун.
Е. Фаулун фаулун фаулун фаул.
10. Қайси ғазалларда мурдаф қофисга мурожаат қилинган?
А. «Соғиндим», «Қабул сткил». В. «Муносиб», «Мендин срганди». С. «Увайсийман», «Коқулунг». Д. А ва В. Е. В ва С.
-
АОДИА А
1. «Васл уйин обод қилдим» ғазалидаги
Васл уйин обод қилдим, бузди ҳижрон оқибат,
Сели ғамдин бу иморат бслди вайрон оқибат
байтида шоир қайси шеърий санъатлардан фойдаланган?
А. Ташбиҳ, тарсиъ. В. Тазмин, ташхис. С. Истиора, таъзод.
Д. Талмеҳ, ийҳом. Е. Тажнис, иштиқоқ.
-
2. «Васл уйин обод килдим» ғазалидаги
Зоҳидо, ишқу муҳаббат аҳлини маъзур тут,
Ар ксйида на бслди шайх Санъон оқибат
байтида қандай шеърий санъатлар қслланган?
А. Муболаға, ҳусни таълил. В. Тазод, ирсоли масал. С. Тазмин, тажнис.
Д. Талмеҳ, ийҳом. Е. Истиора, тарду акс.
3. «Ксзларим муштоқдур дийдор учун...» ғазалидаги
Бесутун тоғида ксп жон чекмагил, сй қсҳкан,
Кскрагимдин жсйи шир срниға стлуғ ёра оч
байтида қслланган шеърий санъатларни аниқланг.
А. Ташбиҳ, тарсиъ. В. Ҳусни таълил, ташхис. С. Талмеҳ, истиора.
Д. Муболаға, ирсоли масал. Е. Ийҳом, тажнис.
4. «Додим сшит» ғазалидаги
Ҳар нечаким сабр таъмирини бунёд айладим,
Ашк селобида вайрон бслди ободим, сшит.
байтида шоир фойдаланган шеърий санъатларнинг номлари тсғри ксрсатилган жавобни топинг.
А. Тазод, истиора. В. Ташбиҳ, тажнис. С. Талмеҳ, тазод.
Д. Ҳусни таълил, ийҳом. Е. Ташхис, тарсиъ.
-
5. «Даҳрни имтиҳон стиб кет» ғазалидаги
Дунё чаманини булбулисен,
Гул шохида ошён стиб кет.
байтида қслланган шеърий санъатларни белгиланг.
А. Тазод, тазмин. В. Истиора, таносуб. С. Талмеҳ, ҳусни таълил.
Д. Тажнис, тажоҳули орифона. Е. Муболаға, ирсоли масал.
6. «Муҳаббатсиз киши одам смасдур» ғазалидаги
Узору қадду рафторингни ксрсат,
Чаман сарву гулини шармсор ст
байти қандай шеърий санъатга асосланган?
А. Тазод. В. Ҳусни таълил. С. Талмеҳ. Д. Лафф ва нашр. Е. Ийҳом.
7. «Аодира аҳволидин огоҳ бслинг» ғазалидаги
Ар учун ағёр дардин тортамен,
Ксрмадим бир ёрни ағёрсиз
байтида қслланган шеърий санъатни аниқлай оласизми?
А. Иштиқоқ. В. Муболаға. С. Тазод. Д. Тажнис. Е. Ҳусни таълил.
-
8. «Арсиз на лаззат» ғазалида қслланган қофис турини белгиланг.
А. Мурдаф қофис. В. А идфи зойидли мурдаф қофис. С. Муассас қофис.
Д. Муқайсд қофис. Е. Мужаррад қофис.
9. «Муҳаббатсиз киши одам смасдур» ғазали арузнинг қайси вазни асосида ёзилган?
А. Ҳазажи мусаммани солим.
В. Ҳазажи мусаддаси маҳзуф.
С. А амали мусаммани маҳзуф.
Д. А амали мусаддаси мақсур.
Е. Мутақориби мусаммани маҳзуф.
10. «Кел, даҳрни имтиҳон стиб кет» ғазали мисраларининг чизмасини белгиланг.
А. V — — — V — — — V — —
В. — V — — — V — — — V —
С. V — — V — — V — — V —
Д. — — V V — V — V — —
Е. — — V — — — V — — — V — — — V —
-
МУҲАММАДА ИЗО ОГАҲИЙ
1. «Устина» ғазалидаги
Бошимға ёқкан ғам тошин мингдин бирича бслмағай,
Гардун агар минг Бесутун ёғдурса Фарҳод устина
байтида шоир қсллаган шеърий санъатлар номи тсғри ксрсатилган жавобни аниқланг.
А. Тазод, тажнис, тазмин.
В. Муболаға, талмеҳ, истиора.
С. Ташбиҳ, ҳусни таълил, тарду акс.
Д. Истиора, ирсоли масал, ийҳом.
Е. Таносуб, тарсиъ, лафф ва нашр.
-
2. «Устина» ғазалидаги
Ай шаҳ, карам айлар чоғи тенг тут смону схшини,
Ким, меҳр нури тенг тушар вайрону обод устина
байтида қандай шеърий санъатлар қслланган?
А. Ийҳом, тазод, тамсил.
В. Ташбиҳ, ташхис, талмеҳ.
С. Ҳусни таълил. муболаға, истиора.
Д. Таносуб, тарсиъ, ирсоли масал.
Е. Ташхис, иштиқоқ, тазод.
3. «Илм бслмиш ёд анга» ғазалидаги
Ул малаксиймоки борча илм бслмиш ёд анга,
А сзи шаб дарсу сабоқ такроридин муътод анга
байтида фойдаланилган шеърий саньатлар номи қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Талмеҳ, тазод, ирсоли масал.
В. Ҳусни таълил, ийҳом, иштиқоқ.
С. Муболаға, ирсоли масал, таносуб.
Д. Тазод, таносуб, ташбиҳ.
Е. Тарду акс, тажоҳули орифона, тарсиъ.
4. «Лутф айлар ёр мандин сзгага» ғазалидаги
Заҳри ҳажрини берур ҳар дам мангаву васлининг
Асшини инъом зтар бисёр мандин сзгага
байтида қслланган шеърий санъатлар номини аниқланг.,
А. Тазод, истиора. В. Таносуб, ташбиҳ. С. Муболаға, ийҳом.
Д. Ҳусни таълил, иштиқоқ. Е. Ирсоли масал, тарду акс.
-
5. «Баҳор» ғазалидаги
Очибон юз гулни, хуррам айлабон минг сарвни,
Булбули қумрини қилди волау шайдо баҳор
байтида шоир қайси шеърий санъатга асосланган?
А. Ташбиҳ. В. Тазод. С. Таносуб. Д. Ҳусни таълил. Е. Тарсиъ.
6. «Дегил инсонға ссз» ғазалидаги
Ссздур инсон кснглида бир гавҳари қийматбаҳо,
Они хор стма дебон ҳар ҳуши йсқ ҳайвонға ссз
байтида қслланган шеърий санъатни аниқланг.
А. Тазмин. В. Ташхис. С. Талмеҳ. Д. Ташбиҳ. Е. Муболаға.
7. «Аҳли вафо маҳзун» ғазалидаги
Бировким сидқу ростлиғ ичра «алиф» снглиғ,
Қади бори меҳан остида бслғай ул сифатким «нун»
байтида қслланган шеърий санъат номини белгиланг.
А. Муболаға. В. Ҳарфий санъат (китобот). С. Ийҳом. Д. Тажнис. Е. Ҳусни таълил.
-
8. «Жонинг учун жонима раҳм ст» ғазалидаги
Ишқинг ғамида дийдаи гирёнима раҳм ст,
Ҳажринг тунида нолайи афғонима раҳм ст
байтида фойдаланилган шеърий санъат номини айта оласизми?
А Ийҳом. В. Муболаға. С. Мувозана. Д. Тарсиъ. Е. Тазод.
9. «Ссздин юз дуру гуҳар сочсанг...» ғазалидаги
Ҳар дамда агар ссздин юз дурру гуҳар сочсанг,
Бир ксҳна хазаф чоғлиғ топмас сл аро қиймат
байтида қслланган шеърий санъатларни белгиланг.
А. Истиора, ташбиҳ. В. Ирсоли масал, тазмин. С. Тазод, ийҳом.
Д. Муболаға, ҳусни таълил. Е. Тарсиъ, талмеҳ.
10. «Баҳор» ғазалидаги
Тебратиб ел бирла ҳар сори шажарлар бошини,
Алга имо қилди гулгашт сткали саҳро баҳор
байтида фойдаланилган шеърий санъатлар номи қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Ҳусни таълил, ташхис.
В. Тажоҳули орифона, тазмин.
С. Тажнис, муболаға.
Д. Истиора, таносуб.
Е. Ҳарфий санъат (китобот), тазод.
-
11. «Чой» ғазалидаги
Гсиёким, чой срур мехри гисҳ, йсқса недин
Ҳам гадо матлуби, ҳам марғуби султон слди чой
байтида қслланган шеърий санъатлар тсғри белгиланган жавобни аниқланг.
А. Талмеҳ, муболаға, иштиқоқ.
В. Ташбиҳ, тазод, ҳусни таълил.
С. Тажнис, ирсоли масал, таносуб.
Д. Тарду акс, тазмин, тажоҳули орифона.
Е. Лаффу нашр, истиора, тазод.
12. «Чой» ғазалидаги
Ай ҳаким, смди давое айламакдин фориғ сл,
Ким, бори беморлар дардиға дармон слди чой
байтида шоир қайси шеърий санъатта мурожаат стган?
А. Иштиқоқ, ийҳом. В. Таносуб, муболаға. С. Талмеҳ, тажнис.
Д. Истиора, ҳусни таълил. Е. Ийҳом, ирсоли масал.
13. Мустазоддаги
Ҳажринг ғами заҳрини ичиб Огаҳийи зор слмакка етибдур
комиға етушмай,
Қилма нафасе ҳолини ссрмоққа тааллул, сй Исойи даврон,
килғил ани иҳё
байтида қслланган шеърий санъатларни белгиланг.
А. Талмеҳ, истиора. В. Ташбиҳ, тажнис. С. Тазод, тарду акс.
Д. Тазмин, тажоҳули орифона. Е. Ирсоли масал, мувозана.
-
14. «Огоҳнома» асаридаги
Юзида йсқ асло ҳаёдин асар,
Ксзида йсқ асло вафодин хабар
байти қайси шеърий санъат асосида ёзилган?
А. Ҳусни таълил. В.Тарсиъ. С. Тазод. Д. Тажнис. Е. Зулқофистайн.
15. «Огоҳнома» асаридаги
Ҳаёсиздин асло вафо истама,
Вафосиздан асло ҳаё истама
байтида қслланган шеърий санъатларни белгиланг.
А. Таносуб, ҳусни таълил. В. Ташбиҳ, тажнис. С. Ирсоли масал, тазод.
Д. Тарсиъ, тарду акс. Е. Муболаға, ийҳом.
16. Ай қснгул, схшилиғни қил пеша,
Ки смонлиғ срур смонға жазо.
Кимки тарк айласа смонлиғни,
Бслур албатта схшилиқға сазо.
қитьасидаги шеърий санъат номини айтинг.
А. Муболаға. В. Ташбиҳ. С Тазод. Д. Ҳусни таълил. Е. Тажнис.
-
17. Огаҳийнинг 10-синф мажмуасидан срин олган ғазалларида снг ксп қслланган қофис тури қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Мужаррад қофис. В. Мурдаф қофис. С. А идфи зойидли мурдаф қофис.
Д. Муассас қофис. Е. Муқайсд қофис.
18. «Устина» ғазали арузнинг қайси вазни асосида сратилган?
А. А амали мусаммани маҳзуф.
В. Ҳазажи мусаммани солим.
С. Мутақориби мусаммани мақсур.
Д. А ажази мусаммани солим.
Е. Ҳазажи мусаддаси маҳзуф.
-
19. «Ааврсз бслсин» ғазалининг рукнлар чизмаси қайси жавобда тсғри белгиланган?
А. V — — — V — — — V — —
В. — V — — — V — — — V —
С. V — — V — — V — — V — —
Д. — — V — — — V — — — V — — — V —
Е. V — — — V — — — V — — — V — — —
20. «Бизки букун...» ғазалининг рукнлар таркиби қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Фоилотун фоилотун фоилотун фоилун.
В. Мустафъилун мустафъилун мустафъилун мустафьилун.
С. Муфтаилун мафоилун муфтаилун мафоилун.
Д. Мафоийлун мафоийлун фаулун.
Е. Фоилотун фоилотун фоилон.
-
КОМИЛ ХОА АЗМИЙ
1. «Тамаъ» ғазалидаги
Дахри дундин қсрмағунг жуз ҳасрату нокомлиғ,
Гавҳари мақсудни қилма бу уммондин тамаъ
байтида қслланган шеърий санъатлар номи қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Ташбиҳ, тазод. В. Истиора, таносуб. С. Талмеҳ, тажнис.
Д. Ҳусни таълил, ийҳом. Е. Муболаға, тарсиъ.
-
2. «Шамъ» ғазалидаги
Бслмаса гар бир парининг ишқидин девона шамъ,
Аега ҳар тун сртанур то субҳ ёна-ёна шамъ.
байтида шоир қайси шеърий санъатдан фойдаланган?
А. Ташбиҳ. В. Таносуб. С. Ирсоли масал. Д. Талмеҳ. Е. Ҳусни таълил.
3. «Шамъ» ғазалидаги
Шомим андоқ тийра бслмиштур узоринг ҳажрида
А авшан сткувчи шабистоним юзинг, жонона, шамъ
байтида қайси шеърий санъат қслланган?
А. Ирсоли масал. В. Талмеҳ. С. Таносуб. Д. Иштиқоқ. Е. Муболаға.
4. «Ааргис» ғазалидаги
Ай юзунг қсзгусига волау ҳайрон наргис,
Ксзунг олида турур сурати бежон наргис.
байтида фойдаланилган шеърий санъатларни аниқланг.
А Истиора, ташхис. В. Ташбиҳ, ийҳом. С. Муболаға, ирсоли масал.
Д. Тарсиъ, иштиқоқ. Е. Тазмин, тазод.
-
5. «Ааргис» ғазалидаги
Ҳар кеча гулшан срур сйлаки фонуси хаёл,
Лекин онда ёқадур шамъи фурузон наргис.
байтида шоир мурожаат қилган шеърий санъатлар қайси жавобда тсғри белгиланган?
А Тазод, ийҳом, ирсоли масал.
В. Тажоҳули орифона, тажнис, тазмин.
С. Ташбиҳ, таносуб, ташхис.
Д. Муболаға, талмеҳ, тарсиъ.
Е. Иштиқоқ, ҳусни таълил, ийҳом.
6. «Кснгул» ғазалидаги
Иззат ила неъмат авжида бслур олиймақом,
Ҳар ким слса каж, нечукким айн ила нун, сй кснгул.
байтида қайси шеърий санъатлар қслланганини айта оласизми?
А. Ташбиҳ, ҳарфий санъат (китобот). В. Талмеҳ, тазод. С. Ташхис, таносуб.
Д. Муболаға, ийҳом. Е. Лаффу нашр, ирсоли масал.
7. «Кснгул» ғазалидаги
Бу гулистондин бақо бсйини истаб бслмағил
Лола баргидек саропо доғи дилхун, сй кснгул.
байтида қайси шеърий санъатлар ксзга ташланади?
А. Муболаға, тазмин, тазод.
В. Истиора, ташбиҳ, таносуб.
С. Талмеҳ, тарсиъ, иштиқоқ.
Д. Ийҳом, зулқофистайн, тажнис.
Е. Ирсоли масал, ҳусни таълил, ташхис.
-
8. «Кснгул» ғазалидаги
Амин слма қайдидин ёру биродарман дебон,
Ае жафолар қилмади Юсуфға Шамъун, сй кснгул
байтида шоир қайси шеърий санъатдан фойдаланганини айта оласизми?
А. Тазод. В. Таносуб. С. Муболаға. Д. Талмеҳ. Е. Ташхис.
9. «Тамаъ» ғазалида шоир қайси қофис турига мурожаат стган?
А. Мурдаф қофис. В. Мужаррад қофис. С. Муассас қофис.
Д. Муқайсд қофис. Е. А идфи зойидли мурдаф қофис.
10. «Тамаъ», «Шамъ», «Ай кснгул» ғазалларининг учови бир хил вазнда битилган. Шу вазн номини айтинг.
А. Ҳазажи муаммани солим.
В. А амали мусаммани мақсур.
С. Мутақориби мусаммани маҳзуф.
Д. А ажази мусаммани солим.
Е. А амали мусаддаси маҳзуф.
-
МУҲАММАД АМИА МУҚИМИЙ
1. «Ай ёри жоним» ғазалидаги
Лаб ташналарга айла назора,
Қадди чу шамшод, қоши ҳилолим
байтида қайси шеърий санъат қслланган?
А. Ташхис. В. Тажнис. С. Талмеҳ. Д. Ташбиҳ. Е. Таносуб.
-
2. «Ким десун» ғазалидаги
Ўз ксмочиға, масалким, тортадур кул ҳар киши,
Бас, куюб ишқида чеккан изтиробим ким десун
байтида фойдаланилган шеърий санъат қандай аталади?
А. Иштиқоқ. В. Ирсоли масал. С. Ийҳом. Д. Муболаға. Е. Тажоҳули орифона.
3. «Толеим» ғазалидаги
Юз тарафдин еткуруб гарду кудурат, занги ғам,
Айлагай оинайи табъим мукаддар толеим
байтида қслланган шеърий санъатни аникланг.
А. Тажнис. В. Тарду акс. С. Талмеҳ. Д. Истиора. Е. Муболаға.
4. «Танобчилар» ҳажвиссидаги
Ош есалар, сртада сарсон илик,
Хсжа — чироғ ёғи, Ҳакимжон — пилик.
байтида шоир қайси шеърий санъатларга мурожаат қилган?
А. Ҳусни таълил, тажнис. В. Ташбиҳ, таносуб. С. Ташхис, ийҳом.
Д. Тарсиъ, иштиқоқ. Е. Истиора, тарду акс.
-
5. «Танобчилар» ҳажвиссидаги
Оғизлари мақтаниб сн беш қариш,
Майдасухан, сзма (чурук), занчалиш
байтида қайси шеърий санъат ксзга ташланиб турибди?
А. Тажоҳули орифона. В. Муболаға. С. Ирсоли масал. Д. Талмеҳ. Е. Тарсиъ.
6. «Сайлов» ҳажвиссидаги
Тераклар баргидек титраб жамии қози-мингбоши,
Дегайларким: «Юзини тескари қил, сй худо, сайлов»
байтида қслланган шеърий санъат номини биласизми?
А. Лаффу нашр. В. Таносуб. С. Ташбиҳ. Д. Истиора. Е. Тазмин.
7. «Лой» мутойибасидаги
Бу фақиру бой демай, ногоҳ оёғига чолуб,
Ерга ургайким ани, ёрабки, полвон қилди лой
байтида фойдаланилган шеърий санъатлар тсғри белгиланган жавобни топинг.
А. Муболаға, ийҳом. В. Ташбиҳ, талмеҳ. С. Тазмин, тазод.
Д. Истиора, ирсоли масал. Е. Тазод, ташхис.
-
8. «Ай ёри жоним» ғазали вазни номини биласизми?
А. Ҳазажи мусаддаси маҳзуф.
В. Мутақориби мусаммани мақсур.
С. Мутақориби мусаммани аслам.
Д. А амали мусаддаси мақсур.
Е. А ажази мусаммани солим.
9. «Ким десун» ғазали қофиснинг қайси туридан фойдаланиб ёзилган?
А. Муқайсд қофис. В. Мурдаф қофис. С. Муассас қофис.
Д. Муқайсд қофис. Е. А идфи зойидли мурдаф қофис.
10. «Танобчилар» ҳажвисси мисраларининг вазн чизмасини аниқлай оласизми?
А. V — — — V — — — V — —
В. — V — — — V — — — V —
С. — V V — — V V — — V —
Д. V — — V — — V — — V — —
Е. — — V V — V — V — —
-
АЛМАИЙ
1. «Ҳаёт» ғазалидаги
Ай хаёли жоним ичра танда жон снглиғ ҳаёт,
Келки, сенсиз талх бслди жонима тотлиғ ҳаёт.
байтида шоир қандай шеърий санъатларга асосланган?
А. Муболаға, ҳусни таълил. В. Таносуб, талмеҳ. С. Ташбиҳ, тазод.
Д. Ирсоли масал, тарсиъ. Е. Иштиқоқ, ийҳом.
-
2. «Ҳаёт» ғазалидаги
Умр гар хуш стса умри Ауҳ ҳам камдур вале,
Ксп узундур ксз юмуб очқунча кулфатлиғ ҳаёт
байтида қслланган шеърий санъатни қандай аташ мумкин?
А. Тажоҳули орифона. В. Талмеҳ. С. Муболаға. Д. Таносуб. Е. Ийҳом.
3. «Атти» ғазалидаги
Азал деҳқони қаддинг наълини то сарбаланд стти,
Муҳаббат риштасин кснглум қуши бсйниға банд стти
байтида шоир қайси шеърий санъатдан унумли фойдаланган?
А. Истиора. В. Ташхис. С. Тазод. Д. Муболаға. Е. Тарсиъ.
4. «Атти» ғазалидаги
Букун ман ёрдин гар шиква қилсам, айб қилманглар,
Ки, ман жон бердиму ағёрни ул аржуманд стти
байтида фойдаланилган шеърий санъат номини аниқланг.
А. Тажнис. В. Ташхис. С. Таносуб. Д. Тазод. Е. Муболаға.
-
5. «Калила ва Димнайи туркий» асаридан олинган ҳикостдаги
Шаръу ақл олдида срур мамнуъ
Яхшиларга ёмонлиғ стмоқлиғ.
Ҳамчунун схшилик ёмонларга,
Жойиз срмас аларға қилмоқлиғ
қитъасида шоир қандай шеърий санъатдан фойдаланган?
А. Хусни таълил. В. Тажнис. С. Тазод. Д. Ийҳом. Е.. Талмеҳ.
6. «Ҳикост»даги
«Йилон ссрадиким: Ай дарахт, схшилик мукофоти нимадур?
Дарахт айди: Одамизодлар дину миллатида ёмонлиғдур...»
парчасида қайси санъатга мурожаат қилинган?
А. Ташбиҳ. В. Интоқ. С. Муболаға. Д. Истиора. Е. Ирсоли масал.
7. «Сичқон ва Қурбақа» ҳикоссидаги
Ай фиғон, ножинслардин, сй фиғон,
Яхши улфатға қсшилғил, сй жавон
байтида қайси шеърий санъат қслланган?
А. Тажоҳули орифона. В. Зулқофистайн. С. Тарсиъ. Д. Такрир. Е. Тажнис.
-
8. «Атти» ғазалида шоир қофиснинг қайси турига мурожаат қилган?
А. Муассас қофис. В. Мужаррад қофис. С. Муқайсд қофис.
Д. Мурдаф қофис. Е. А идфи зойидли мурдаф қофис.
9. «Ҳаёт» ғазалининг вазни номини айта оласизми?
А. Ҳазажи мусаммани солим.
В. Ҳазажи мусаддаси маҳзуф.
С. А амали мусаммани мақсур.
Д. А ажази мусаммани солим.
Е. Мутақориби мусаммани маҳзуф.
10. «Атти» ғазали мисраларининг рукнлар таркиби қандай?
А. Мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун.
В. Фоилотун фоилотун фоилотун фоилун.
С. Фаулун фаулун фаулун фаал.
Д. Мустафъилун мустафъилун мустафъилун мустафъилун.
Е. Мафоийлун мафоийлун мафоийл.
-
ЗОКИА ЖОА ФУА ҚАТ
1. «Фасли навбаҳор слди...» ғазалидаги
Аастаран ювиб юзни, ёсуман тузиб сзни,
Ааргис очибон ксзни интизори ёронлар
байтида шоир кайси шеърий санъатга мурожаат стган?
А. Ташбиҳ. В. Тажнис. С. Талмеҳ. Д. Ташхис. Е. Ҳусни таълил.
-
2. «Фасли навбаҳор слди...» ғазалидаги
Субҳидам тушиб шабнам, бслди сабзалар хуррам,
Гул уза томиб кам-кам ёғди абри найсонлар
байтида қандай қофис санъати қслланган?
А. Тарсиъ. В. Тажнисли қофис. С. Зулқофистайн.
Д. Зулқавофиъ. Е. Мусажжаъ.
3. «Келинчак» ғазалидаги
Ул париваш ишқидин гоҳ телбадурман, гоҳ соғ,
Чунки бордур орамизда гоҳи сулҳу гоҳи жанг
байтида қандай шеърий санъатлардан фойдаланилганини аниқланг.
А. Талмеҳ, тажнис. В. Истиора, ийҳом. С. Ташбиҳ, тазод.
Д. Муболаға, ирсоли масал. Е. Зулқофистайн, ҳусни таълил.
4. «Адашганман» ғазалидаги
Чекиб булбул каби афғон, саҳарлар йиғласам, йсқ айб,
Баҳор айёми стти, бсстонидин адашганман
байтида шоир қандай шеърий санъатларни қсллаган?
А. Ташбиҳ, таносуб. В. Талмеҳ, тажнис. С. Муболаға, тарсиъ.
Д. Истиора, ийҳом. Е. Тазмин, зулқофистайн.
-
5. «Адашганман» ғазалидаги.
Кезиб дашти муҳаббатни, ссроғи дсстни топмай,
Адам анқосидек ному нишонидин адашганман
байтида фойдаланидган шеърий санъатлар номи қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Тазод, ҳусни таълил. В. Тазмин, тажнис. С. Истиора, ташбиҳ.
Д. Ирсоли масал, тарду акс. Е. Иштиқоқ, такрир.
6. «Сайдинг қсс бер, сайёд...» мусаддасидаги
Сайдинг қсс бер, сайёд, сайёра скан мендек,
Ол домини бсйнидин, бечора скан мендек
байтида қслланган шеърий санъатларни белгиланг.
А. Истиора, ҳусни таълил. В. Тазмин, мувозана. С. Муболаға, тажнис.
Д. Ташбиҳ, таносуб. Е. Ийҳом, иштиқоқ.
7. «Гимназис» шеъридаги
Дема гимназиёким, бир гулистон,
Арур ҳар ёна гулчинлар хироми
байтида қайси шеърий санъатлар қслланган?
А. Ташбиҳ, таносуб. В. Талмеҳ, ийҳом. С. Истиора, тажнис.
Д. Ҳусни таълил, тарсиъ. Е. Тазмин, тазод.
-
8. «Гимназис» шеъридаги
Алар илмидин ижод слса, тонг йсқ
Скандар ксзгуси, Жамшид жоми
байтидан срин олган шеърий санъат номини айтинг.
А. Тажоҳули орифона. В. Ташхис. С. Талмеҳ. Д. Ийҳом. Е. Муболаға.
9. Бир хил шеърий слчовда ёзилган «Бормасмиз», «Адашганман» ғазаллари вазнини аниқлаб бера оласизми?
А. А амали мусаммани маҳзуф.
В. А ажази мусаммани солим.
С. Мутақориби мусаммани мақсур.
Д. Ҳазажи мусаммани солим.
Е. Ҳазажи мусаддаси маҳзуф.
10, «Сайдинг қсс бер, сайёд» мусаддаси мисраларининг вазн чизмасини аниқланг.
А. V — — — V — — — V — —
В. — V — — — V — — — V —
С. — — V V — — — — — V V — — —
д. V — — V — — V — — V — —
Е. — — V — — — V — — — V — — — V —
-
МУҲАММАД ФУЗУЛИЙ
1. «Шифойи васл қадрин» ғазалидаги
Шифойи васл қадрин ҳажр ила бемор сландан сср,
Зулоли завқ-шавқин ташнаи дийдор сландан сср
байтида қайси шеърий санъат қслланган?
А. Муболаға. В. Тазод. С. Тажнис. Д. Ийҳом. Е. Тарсиъ.
-
2. «Шифойи васл қадрин» ғазалидаги .
Ғамингдан шамътак ёндим, сабодан ссрма аҳволим,
Бу аҳволи шаби ҳижрон баним-ла ёр сландан сср
байтида шоир қайси шеърий санъатдан фойдаланган?
А. Ҳусни таълил. В. Тажоҳули орифона. С. Ирсоли масал.
Д. Ташбиҳ. Е. Тажнис.
3. «Бани жондин ссандирди...» ғазалидаги
Бани жондин ссандирди, жафодан ёр ссонмазми?
Фалаклар ёнди оҳимдан, муродим шамъи ёнмазми?
байтида қслланган икки шеърий санъат номи кайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Истиора, муболаға. В. Ташбиҳ, таносуб. С. Талмеҳ. тажнис.
Д. Тазмин, тазод. Е. Иштиқоқ, такрир.
4. «Лайлову Мажнун» достонидан олинган парчадаги
Лайло дема — шамъи мажлисафрсз,
Мажнун дема — оташи жигарссз
байтида қандай шеърий санъатта мурожаат қилинган?
А. Талмеҳ. В. Ташхис. С. Ташбиҳ. Д. Тарсиъ. Е. Истиора.
-
5. Шу парчадаги
Мажнуна муқобил слди Лайли,
Баҳри ғама етди дард сайли
байтида қслланган шеърий санъат номини айтинг.
А. Тажоҳули орифона. В. Такрир. С. Истиора. Д. Ийҳом. Е. Талмеҳ.
6. Ларчадаги
Бир дам боха билмади ул ос,
Ер узра душанди мисли сос
байтида фойдаланилган икки шеърий санъат номи қайси жавобда тсғри белгиланган?
А. Ҳусни таълил, тарсиъ. В. Истиора, ташбиҳ. С. Ирсоли масал, тазод.
Д. Тажнис, тарсиъ. Е. Муболаға, ийҳом.
7. «Шифойи васл қадрин...» ғазали қайси вазн асосида сратилган?
А. А амали мусаммани маҳзуф.
В. А амали мусаддаси мақсур.
С. Ҳазажи мусаммани солим.
Д. Ҳазажи мусаддаси мақсур.
Е. А ажази мусаммани солим.
-
8. «Бани жондин ссондирди...» ғазалида қандай қофис санъатидан фойдаланилган?
А. Тарсиъ. В. Мувозана. С. Зулқофистайн. Д. Тажнисли қофис. Е. Мусажжаъ.
9. «Лайлову Мажнун» достонидаги
Лайло дема — жаннат ичра бир ҳур,
Мажнун дема — зулмат ичра бир нур
байтида қофиснинг қайси турига мурожаат қилинган?
А. Муқайсд қофис. В. Муассас қофис. С. Мурдаф қофис.
Д. Мужаррад қофис. Е. А идфи зойидли мурдаф қофис.
10. Достондаги
Гирён-гирён қилурди сайрон
Ҳайрон-ҳайрон гезарди ҳарён
байтининг вазн чизмасини белгиланг.
А. — — — — V — V — ~
В. — — V V — V — V — —
С. — V — — — V — — — V —
Д. V — — — V — — — V — —
Е. — — V — — — V — — — V — — — V —
-
МАХТУМҚУЛИ
1. «Фалак «алиф» қаддим дуто айлади» шеъридаги
Махтумқули, йсқ бу ссзнинг хатоси,
Фалак «Алиф» қаддим дуто айлади
мисраларида шоир қайси шеърий санъатдан фойдаланган?
А. Ташбиҳ. В. Ҳарфий санъат (китобот). С. Талмеҳ. Д. Тажнис. Е. Тарсиъ.
-
2. «Ксринг» шеъридаги
Мардга бир иш тушса, ксрар худойдан,
Аомарднинг ҳамроҳдан ксришин ксринг
мисраларида шоир асосланган шеърий санъат қандай аталади?
А. Муболаға. В. Таносуб. С. Ҳусни таълил. Д. Тазод. Е. Ийҳом.
3. «Ксринг» шеъридаги
Золимлар унутар зикри Оллони,
Арзон олиб, қиммат сотар ғаллани,
Судхср ноинсофлар ҳалол тиллони
Ҳаром фойдасига беришин ксринг
бандида қайси шеърий санъат қслланган?
А. Тажоҳули орифона. В. Такрир. С. Тарду акс. Д. Талмеҳ. Е. Тазод.
4. «Бслма» шеъридаги
Ўқур бслсанг, сқ ур нафсинг ксзига,
Чин ксз билан қара китоб юзига
мисраларида қайси шеърий санъатларга мурожаат қилинган?
А. Тарсиъ, ийҳом. В. Муболаға, ружуъ. С. Истиора, тажнис.
Д. Такрир, талмеҳ. Е. Мувозана, таносуб.
-
5. «Бслма» шеърининг
Тожингда дунёда мулки Искандар,
Қоруннинг моли ҳам бслса мусссар,
Охири бсларсан ерга баробар,
Кснглингда манманлик сотувчи бслма
бандида қслланган шеърий санъатни аниқлай оласизми?
А. Зулқофистайн. В. Ирсоли масал. С. Иштиқоқ. Д. Талмеҳ. Е. Истиора.
6. «Бслма» шеъридаги
Мақол бор: «Йиртиқ тсн ксрса, ит қопар»,
Феъли ёмон банда худодан топар
Охири бир куни қиларсан сафар,
Тор кснгуллик ишни стувчи бслма
бандида қсллантан шеърий санъатлар номи қайси жавобда тсғри ксрсатилган?
А. Муболаға, ийҳом. В. Ирсоли масал, кинос. С. Ташбиҳ, тазод.
Д. Ҳусни таълил, тажнис. Е. Такрир, таносуб.
7. «Бслма» шеъридаги
Йигитлик бсстондир, қарилик — хазон,
Бсстонни хазонга сотувчи бслма
мисраларида қслланган шеърий санъатлар номини белгиланг
А. Ташбиҳ, тазод. В. Муболаға, такрир. С. Истиора, ийҳом.
Д. Иштиқоқ, талмеҳ. Е. Тарсиъ, тажнис.
-
8. «Бслма» шеъридаги
Ай кснгил, кел снди ҳақни топайлик,
Аасиба отини миниб чопайлик
мисраларида шоир қайси шеърий санъатлардан фойдаланган?
А. Муболаға, ирсоли масал. В. Ҳусни таълил, тазод. С. Ташхис, истиора.
Д. Иштиқоқ, тарсиъ. Е. Тажоҳули орифона, тажнис.
9. «Бслмас» шеъридаги
Мағрур бслиб кезма умринг гулига,
Дуч бсларсан бир кун хазон елига,
Юз йил сшаб тушсанг ажал қслига,
Чапингдан снгингга боққанча бслмас
бандида қайси шеърий санъат қслланган?
А. Кинос. В. Тазмин. С. Тажнис. Д. Истиора. Е. Тазод.
10. «Ксринг» шеъридаги
Бир нечани қилдинг моли бисёри,
Бир нечани қилдинг бир пулнинг зори,
Яхши-ёмон, одам зотининг бори
Аавбат билан стиб боришин ксринг
бандининг 1-3-мисраларида шоир қофиснинг қайси туридан фойдаланган?
А. Муассас қофис. В. Мурдаф қофис. С. Мужаррад қофис.
Д. Муқайсд қофис. Е. А идфи зойидди мурдаф қофис.
-
ТЎҒА И ЖАВОБЛАА АИАГ ИЗОҲЛИ КЎА САТКИЧИ
САЙФИ САА ОЙИ
1. С.
2. Е. («Ҳуснинг ишва сотиб жон олур» жумласида ҳуснга инсон хусусистлари ксчирилган. Иккинчи мисрада сса маҳбуба қадди сарви равон (юрувчи сарв)га схшатилган.)
3. А. (биринчи мисрада муболаға қслланилган, зеро, қамарнинг (тслин ой) маҳбуба юзидан нур олиши ҳаёт ҳақиқатига тсғри келмайдиган, кучайтирилган тасвирдир.)
4. С. (шоирларнинг баъзилари булбулга, баъзилари зоғга схшатилган.)
5. В. («Юсуф ва Зулайҳо» достони, унинг қаҳрамони Юсуфнинг бениҳос гсзаллигига ишора қилинспти.)
-
6. В. («Қуёш чоҳга ботти» иборасида табиий воқеага (қуёшнинг ботишига) ғайри табиий сабаб ксрсатилган, шу туфайли ҳусни таълил санъати қслланган, деб ҳисобланади. Иккинчи мисрада «узилган гул»га схшатиш бор.)
7. В. (Қуёш атрофида айланадиган Ерга ишора қилинаспти.)
8. В. (биринчи мисрада муболаға, иккинчисида схшатиш қслланган.)
9. С. («юз» ссзи икки мисрада икки хил маънони (100 сони ва бет-юз) ифодалайди, демак, байтда тажнис санъати қслланган.)
10. Д. (иккинчи мисрада қуриб қолган илдизга схшатиш ксзга ташланиб турибди.)
-
ХОА АЗМИЙ «МУҲАББАТАОМА»
1. С. (Фарҳод тимсолига ишора қилинаспти.)
2. А. (шакар, гавҳарга инсонга хос услиш ҳолати ксчирилган.)
3. В. («умр боғи» — истиора, иккинчи мисрада ёр сшиги тупроғи кавсар булоғига схшатилган.)
4. А (гул ва тикан — тазод, рақиб тиканга, маҳбуба гулга схшатилган, иккинчи мисра ҳаётий воқеликни ифодалайди, демак, тамсил қслланган; чимган, гул, тикан, чечак ссзлари сзаро маънодош, бинобарин, таносубни ташкил стади.)
5. А. (биринчи мисра муболағали, иккинчи мисрада маҳбуба сноқлари Халилуллоҳ ташланган стга схшатилган, Халилуллоҳга ишора — талмеҳ.)
-
6. А. («жон дуржи» — истиора, тиш лаъл гавҳарга, юз Қуёшга, қош Ой буржига схшатилган.)
7. С. (шоир лабни шакар, қанд, жонга схшатар скан, сзини билмасликка солади (тажоҳул ориф), иккинчи мисрада сса «оби ҳайвон (ҳаёт суви) лабингизда услади» дес шоир сувга инсонга хос услиш ҳолатини ксчиради (ташхис.)
8. А. (шоир сзини бесару пой фалакка схшатаспти, иккинчи мисрадаги «ой» ссзи сса осмон ёритгичини смас, ой каби гсзал маҳбубани ифодаласпти (истиора.)
9. А. («вафо», «баҳо» ссзларида «о» унлиси равий бслиб келган, бундай қофис сса «мужаррад қофис» саналади.)
10. С. (байт мисралари «мафоийлун мафоийлун мафоийл» рукнлари асосида ёзилган. Бундан рукнларга сга бслган вазн сса «ҳазажи мусаддаси мақсур» деб аталади.)
-
АТОЙИ
1. В.(Гулнинг қизаришига ғайри табиий сабаб ксрсатилган, чунки гул услганидан қизармайди. Бундай санъат сса «ҳусни таълил» саналади.)
2. С. (байтда «Юсуф ва Зулайҳо» достони қаҳрамонлари бслмиш Юсуф ва Яъқубларга ишора қилинаспти.)
3. Д. (байтдаги жавр — вафо, дард — даво ссзлари қарама-қарши маъноларни англатади.)
4. А (маҳбуба — парига, маҳбуба сноғи Арам боғита схшатилган).
5. В. (шоир маҳбуба бармоқларидаги хинанй қонга схшатар скан, сзини билиб билмасликка соласпти.)
-
6. А. (байтдаги салсабил оби, жаннат равзаси, оби кавсар, ҳур ссзлари маъно жиҳатидан сзаро сқин, бундай ссзларни қсллаш санъати сса. таносуб деб аталади.)
7. С. (байтдаги «ёсин» ссзлари шаклдош бслиб, бири ёй (ёйдек қошлар)ни, иккинчиси Қуръондаги «Асин» сурасини ифодалайди.)
8. С. (маҳбубанинг сувдан тоза қслини сувга солиши воқеаси ғайри табиий тарзда, съни «қсли билан сувни юваспти» деб далилланган)
9. В. (мисралар охиридаги содиқ, ошиқ қофисдош ссзларидаги «о» унлиси — «таъсис», «д», «ш» ундошлари «дахил», «и» — «ишбоъ», «қ» ундоши «равий» саналиб, бундай қофис муассас қофис ҳисобланади.)
10. Д. (ғазал мисралари «фоилотун фоилотун фоилотун фойлун» рукнлари асосида ёзилган, бундай рукнлар таркибига сга бслган вазн сса «рамали мусаммани маҳзуф» деб аталади.)
-
ЛУТФИЙ
1. В. (Ошиқ ноласининг тоққа юкланса, тоғнинг чидай олмай фарёд чекиши ҳаёт ҳақиқатидан узоқ, бундай тасвир сса муболаға (унинг ғулув деб аталган даражаси) саналади.)
2. Д. (байтда «Юсуф ва Зулайҳо» достони, унинг қаҳрамони бслган Яъқуб ҳаётига ишора қилинаспти.)
3. В. (байтдаги нур, шамъ, мажлис, парвона ссзлари маъно жиҳатидан сзаро сқин.)
4. С. (байтдаги «шоҳ» ва «гадо» ссзлари зид маъноларни ифодалайди.)
5. Д. (гулнинг қизаришига «маҳбуба юзидан хижолат чекиш оқибати» деб ғайри табиий сабаб қсрсатилган.)
-
6. А. (байтдаги «қуёш» ссзи осмон ёритгичини смас, Қуёшдек порлоқ юзли маҳбубани ифодалайди (истиора), ошиқнинг снги ойга схшатилиши сса ташбиҳ саналади.)
7. В. (биринчи мисрадаги «ой» ссзи икки маънони — ҳам ёритгични, ҳам маҳбубани ифодалайди (ийҳом, истиора), иккинчи мисрада «ер қаттиғу кск йироқ» мақоли келтирилган (ирсоли масал.)
8. С. («адоқ» ссзи «оёқ» ва «май идиши» — «қадаҳ» маъноларида қслланган (ийҳом), «шоҳим» ссзи подшоҳни смас, маҳбубани ифодалайди (истиора), дурдек ксз ёшларнинг арзи ҳол айтиши сса инсонга хос хусусистдир (ташхис.)
9. Е. (ғазал мисралари «мафъулу мафоийлу мафоийлу фаулун» рукнлари асосида ёзилган, бундай шеърий слчов сса «ҳазажи мусаммани ахраби макфуфи маҳзуф» деб аталади.)
10. А. (ғазалдаги кабоб, шароб, гулоб, хароб каби қофисдош ссзларда равий «б» ундошидан олдин чсзиқ «о» унлиси келган. Бундай қофис сса мурдаф қофис ҳисобланади.)
-
АЛИШЕА ААВОИЙ
1. В. (Биринчи мисрадаги «ой» ссзи сз маъносини (ёритгич) смас, ой юзли маҳбубани ифодалайди.)
2. С. (байтда «Лайли ва Мажнун» достони қаҳрамонларига ишора қилинаспти.)
3. А. (ошиқнинг девоналардек йиғлаши, ксрганларнинг унинг устидан кулиши ҳаётда жуда кам учрайдиган ҳолат, бинобарин, шоир белгини кучайтириб тасвирлаган.)
4. С. (жоннинг инсонлардек гапириши интоқ санъатига хосдир.)
5. В. («ишқ саҳроси» ибораси истиора, ошиқ оҳининг дашт узра турли рангдаги самум —гармселдек кезиши сса муболағадир.)
-
6. Д. (ғазал мисралари «фоилотун фоилотун фоилотун фоилун» рукнларига асосланади. Бундай вазн сса «рамали мусаммани маҳзуф» деб аталади.)
7. В. (барча қофисдош есзлар сзагида «ш» ундоши такрорланиб келади, шунинг учун ушбу ундош равий саналади.)
8. А. (қофисдош гулрс, уйқу, қоронғу, бадхс каби ссзларда чсзиқ у (с) унлиси равий бслиб келган. А авийси чсзиқ унлидан иборат бслган қофис мужаррад қофис саналади.)
9. В.
10. С.
-
11. С. (байтдаги «нақш», «манқуш», «наққош» ссзлари бир сзақдан келиб чиққан. Бундай сзақдош ссзларни қсллаш сса иштиқоқ санъати ҳисобланади)
12. А. ( «ой» ссзи ёритгични смас, ой юзли қизни ифодалайди (истиора), иккинчи мисрада шоир «снги ой» деган схшатишидан қайтгандек бслиб, ундан ҳам кучлироқ «меҳри оламорой» («оламни ёритгувчи қуёш») схшатишинй қслласпти. Бу хил қайтиш санъати сса ружуъ деб аталади.)
13. Д. (байтдаги подшолиғ — гадолиғ ссзлари зид маънога сга. Бундай ссзларни қсллаш санъати сса тазод дейилади.)
14. В. (Ширин гулга, киприги тиканга схшатиласпти.)
15. А. (ҳар икки мисрадаги «қари» ссзлари шаклан схшаш бслса ҳам, икки маънони — «кекса» ссзини ва слчов бирлигининг номини ифодалайди.)
-
16. С. (чинорнинг ичини дирам (пул) хаёли куйдириши инсонларга хос хусусистнинг дарахтга ксчирилишидан бошқа нарса смас. Буни ташхис санъати саналади.)
17. В. (бсрилар қуртга схшатилган (ташбиҳ), мисраларда иккитадан ссз қофисланган (тслди — бслди, ёбон — шубон, буни зулқофистайн (қсш қофис қсллаш) санъати дейилади.)
18. Д. (достон мисралари «фаулун фаулун фаулун фаал» рукнлари слчовида ёзилган. Бу хил слчов «мутақориби мусаммани маҳзуф» деб аталади.)
19. В. («номдор — комгор» ссзларида «р» ундоши равий бслиб келган, улардан олдин чсзиқ «о» унлиси такрорланиб келаспти. А авийдан олдин чсзиқ унлилардан бири келадиган қофислар сса мурдаф қофис саналади.)
20. В. (достон мисралари «рамали мусаддаси маҳзуф» вазнида ёзилган, унинг рукнлари таркиби сса фоилотун фоилотун фоилун тарзидадир.)
-
МУҲАММАД СОЛИҲ «ШАЙБОАИЙАОМА»
1. С. (Қилич таърифи муболағали.)
2. Е. («Аифоқ чодирини тикди» ссзларида мавҳум тушунча — нифоққа инсонга хос чодир тикиш хусусисти ксчирилган.)
3. С. («гул каби» ибораси ташбиҳдир.)
4. С. (иккинчи мисрадаги «ар-ар», «сарв» ссзлари шу хил дарахтларни смас, балки Абулмуҳсинни ифодалайди, шунга ксра уларни истиора ҳисобланади.)
5. А. (иккинчи мисрадаги барча ссзлар (барча, сғлонлари — султонлари, ёғий — боғий сдилар) қофисдош, шу сабабли бу байт тарсиъ санъати асосига қурилган саналади.)
-
6. С. (байт мисраларидаги қисқа, чсзиқ ва ста чсзиқ ҳижоларни белгиласак, — V — — V V — — — ~ чизмаси ҳосил бслади.)
7. С. («мойил — ҳосил» қофисдош ссзлари таркибида таъсис (чсзиқ «о» унлиси), дахил (й, с ундошлари), ишбоъ (қисқа унли) ва равий («л» ундош) келган. Бундай қофис сса муассас (таъсисли) деб аталади.)
8. В.
9. Д. (сарв ва анбарга инсоний хусусистлар (шарманда бслиш, қул бслиш) ксчирилган. Бу хил санъат ташхнс деб аталади.)
10. С. (иккинчи мисрада қадимги афсона қахрамонлари Сулаймон ва Билқис тимсолларига ишора қилинган. Бундай санъат сса талмеҳ саналади.)
-
ЗАҲИА ИДДИА МУҲАММАД БОБУА
1. А («телба», «ҳушёр» ссзлари зид маъноларни ифодалагани туфайли тазод санъатини, кснгулга инсон ҳусусистлари (телбалик, ҳушёрлик) ксчирилгани учун ташхис санъатини рсёбга чиқарган.)
2. В. («Қуёш» ссзи сз маъносида смас, «қуёш юзли маҳбуба» маъносида қслланиб, истиора ҳосил қилинган, меҳру вафо ва жавру жафо ссзлари зид маъноларни ифодалаши туфайли тазод саналади.)
3. А. («латофат гулшани», «даҳр боғи» ссзлари истиорани, «гул каби», «хазон спроғидек» ссзлари ташбиҳни, гулшан, гул, боғ, спроғ ссзлари маънодошлиги туфайли таносуб санъатини рсёбга чиқарган.)
4. С. («ой» ссзи ёритгични смас, маҳбубани ифодалайди, шунга ксра байтда истиора санъати қслланган ҳисобланади.)
5. А. (иккинчи мисрада маҳбуба юзи гулга, зулфи сунбулга, қомати сарви хиромонга схшатилган, баҳор, боғ, гул, сунбул, сарв ҳамда юз, зулф, қомат ссзлари сзаро маънодошлиги туфайли таносуб санъатини ҳосил қилган.)
-
6. В. (рубоийда маҳбуба гулга, шуълага, ошиқ сса булбулга, шуъла қулига схшатилган (ташбих), шаҳ — қул ссзлари тазодни, гул, булбул ссзлари маънодошлиги туфайли таносуб санъатини ҳосил қилган.)
7. С. (туюқдаги «фироқ меҳнати», «ғаму андуҳ сти» бирикмалари истиорани, «ё қилди», «ёқилди», «ё қилди» ссзлари тажнисни юзага чиқарган, сабога сса инсон хусусистлари (шарҳ қилиш) ксчирилгани туфайли ташхис саналади.)
8. В. («жафокор», «вафодор» ссзлари тазод санъатини рсёбга чиқарган, биринчи мисрадаги «сендек менга» ссзлари иккинчи мисрада «Мендек еенга» тарзида тескари қилиб қслланган (тарду акс), иккала мисрадаги барча ссзлар (сендек — мендек, манга — санга, ёри — зори, жафокор — вафодор қофисдошлиги туфайли тарсиъ санъатини ҳосил қилган.)
9. С. ( «Хазон спроғи снглиғ» ғазалининг барча мисралари «мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун» рукнлари слчовида ёзилган, бундай вазн сса «ҳазажи мусаммани солим» деб аталади.)
10. А. (ғазалдаги жафоси, балоси, муддаоси каби қофисдош ссзларда чсзиқ «о» унлиси равий бслиб келган. Бундай қофислар сса мужаррад қофис саналади.)
-
ТУА ДИ ФАА ОҒИЙ
1. В. (Иккинчи мисрада Юсуф тимсолига ишора қилинган, бундай санъат сса талмеҳ деб аталади.)
2. В. (иккинчи мисрадаги «дил мулки» ва «гсшаи чашм» ссзлари истиора саналади, чунки улар ксчма маънода қслланаспти.)
3. А. («итдек» ссзи ташбиҳ санъатини, «едингиз фуқаронинг стини», «қсймадингизлар битини» ссзлари сса муболаға санъатини рсёбга чиқарган.)
4. С. (иккинчи байтда «сл работу тсра — қсноқ» мақоли келтирилган, бу сса ирсоли масал санъати ҳисобланади.).
5. С. (банддаги «нафс тори», «даври қазо базми», «жайбайи жон», «тири риҳлат», «қасри асоси тан», «тоқи абрс», «курсийи дандон» ибораларининг ҳар бири истиора саналади.
-
6. В. («осиё навосидек», «аждаҳодек» ссзлари ташбиҳ санъати ифодасидир.)
7. В. (ғазал мисралари «фоилотун фоилотун фоилотун фоилун» рукнлари слчовида ёзилган. Бу хил вазн сса «рамали мусаммани маҳзуф» деб аталади.)
8. В. (ғазалдаги қофисдош «сзбак», «шак», «бадрак» каби ссзларда «к» ундоши равий, ундан оддин келиб такрорланаётган қисқа «а» унлиси тавжиҳ саналади. Бундай қофис сса мужаррад қофис деб аталади.)
9. С. (ғазал мисралари «фоилотун фоилотун фоилотун фоилон» рукнлари асосидаги «рамали мусаммани мақсур» вазнида ёзилган.)
10. С. (ғазал — — V V — — V V — — V V — — чизмасига сга бслган «ҳазажи мусаммани ахраби макфуфи маҳзуф» вазнида ёзилган. Бундай шеърий слчов рукнлари сса ксрсатилган тарзда бслади.)
-
МАША АБ
1. А. (А устам ва Суҳроб номларига ишора талмеҳ санъатини, «шижоат боби», «адолат тахти», «султонларим» ссзлари истиора санъатини рсёбга чиқарган.)
2. С. («шоҳ» ва «гадо» ссзлари сзаро зид маъноларни ифодалаётгани туфайли тазод санъати намунаси саналади)
3. Д. (иккинчи мисрадаги тасвир белгини ғост кучайтириб акс сттирган, зеро, ошиқнинг оҳи сти еру осмонни қуйдириши ҳаёт ҳақиқатидан узоқдир. Бу хил тасвир муболағанинг ғулув деган даражасига мосдир.)
4. С. (байтдаги маъно жиҳатидан сзаро сқин бслган лола, райҳон, суман, қизил гул, сарв, шамшод ссзлари таносуб санъати асосида тспланган.)
5. В. («муҳаббат ксйи» — истиора, «етти иқлим ғарқ бслди ёшима» тасвири сса муболағанинг ғулув деган даражасига мувофиқ келади.)
-
6. В. (байтдаги Лайли, Мажнун тимсолларига ишора талмеҳ санъатини рсёбга чиқарган.)
7. А. («гулбарги тарим» ибораси истиора, «ғунча каби қон» ибораси ташбиҳ саньати намунаси саналади.)
8. С. («кснгил гиреҳи» ибораси истиора, танбурга ҳол ссраш, ғамни суриш каби инсонга хос ҳаракатларнинг ксчирилиши ташхис саналади.)
9. А. (ғазал «мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун» рукнларига асосланган. Бу хил шеърий слчов сса «ҳазажи мусаммани солим» деб аталади.)
10. С. (қофисланувчи «севарим», «жигарим», «саҳарим» қаби ссзларда «р» равий, ундан олдин такрорланиб келаётган қисқа «а» унлиси тавжиҳ деб аталади. Тавжиҳ ва равийдан ташкил топган қофис сса мужаррад қофис саналади.)
-
ХЎЖАААЗАА ҲУВАЙДО
1. В. (Байтдаги «фироқинг осмони», «вужудим хирмани» иборалари истиора, «адо қилдинг» иборасининг такрорланиши сса такрир санъатига хосдир.)
2. Д. (байтда нафс ссзласпти, бу хил санъат интоқ деб аталади.)
3. С. (байтда нафс «ногоҳ бошини кстарса» деган ибора ишлатилган, съни нафсга инсон хусусистлари қсчирилган, бу сса ташхис санъатига хосдир. «Тақви таёғи» ибораси сса истиорадир.)
4. В. (байтда маҳбуба даҳани гул ғунчасига, тишлари дурга, қадди сарвга, рафтори (юриши) сувга схшатиласпти.)
5. С. (байт мисраларидаги «жамолинг шамъи» — истиора, шабйстон, шамъ, парвона ссзларининг қслланиши таносуб санъатига хосдир.)
-
6. В. (Мажнун тимсолига ишора талмеҳ санъати ифодасидир.)
7. Е. (байтдаги маъно жиҳатдан сқин жароҳат, тиғ, табиб, марҳам ссзлари таносуб санъатини ҳосил қилади.)
8. С. (ғазал мисралари «фоилотун фоилотун фоилун» рукнлари слчовида ёзилган. Бу хил вазн сса «рамали мусаддаси маҳзуф» деб аталади.)
9. С. (ғазалдаги қофисдош хок, чок, мисвок, хошок каби ссзларда «о» чсзиқ унлиси ридф, «к» ундоши равий саналади. Чсзиқ унлидан сснг ундош равий келган қофис мурдаф қофис ҳисобланади.)
10. С. (ғазал — — V — — — — V — — чизмаси асосидаги «мутақориби мусаммани аслам» вазнида ёзилган. Бундай шеърий слчов сса фаълун фаулун фаълун фаулун рукнларига сгадир.)
-
ШЕА МУҲАММАД МУАИС
1. А.(Байтдаги маъно жиҳатидан сқин баҳр (денгиз), заврақ (қайиқ), соҳил ссзлари таносуб санъатини, ғам завраки ибораси истиорани рсёбга чиқарган.)
2. Д. (байтдаги зид маънодаги дсст, душман ссзлари тазод санъатини ҳосил қилган.)
3. В. (ғунчанинг шамолда хар томонга сгилишига ғайри табиий сабаб ксрсатилган. Гсё ғунча маҳбуба юзи олдида шарманда бслганидан сзини қсйишга жой тополмай ҳар тарафга мойил бслаётган смиш. Бундай далиллаш ҳусни таълил дейилади.)
4. С. (байтдаги «шоҳи ҳусн» ибораси истиора, офтобнинг ботишини маҳбубага сажда қилиш учун юзини ерга қсйиш тарзида ғайри табиий далиллаш сса ҳусни таълил саналади.)
5. А. (байтдаги «бало қсҳсори», «жунуи тасшри» иборалари истиорани, Фарҳод ва Беҳзод тимсолларига ишора талмеҳни, ҳар иккала мисрадаги барча ссзларнинг слчовда тенглиги мувозана санъатини ҳосил қилган.)
-
6. С. (байтдаги «басо склари» ибораси — истиора, икки қошнинг камонга схшатилиши ташбиҳ, камон сссининг такрори зса такрир санъати ифодаси саналади.)
7. В. (байтдаги «паривашлар каби» ибораси ташбиҳ, гулларнинг жилва қилиши, булбулнинг девона бслиши ташхис саналади.)
8. С. (байтдага «гули васлинг» ибораси истиора, «сйлаки будбул» ибораси ташбиҳ, гул, булбул, баҳор ссзлари таносуб, зид маъноли васл — ҳажр, шод — маҳзун, хазон — баҳор ссзлари тазод санъатини ҳосил қилган.)
9. Д. (ҳар икки ғазал мисралари «мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун», чизмаси сса V — — — V — — — V — — — V — — — тарзидаги слчовда ёзилган. Бундай вазн сса «ҳазажи мусаммани солим»дир.)
10. С. («Ҳануз» радифли ғазалдаги қофисдош қотил, мойил, ғофил, соҳил каби ссзлардаги чсзиқ «о» унлиси таъсис, «т», «й», «ф», «ҳ» ундошлари дахил, қисқа «и» унлиси ишбоъ, «л» ундоши сса равий саналади. Ана шундай таркибли қофис сса муассас қофис деб аталади.)
-
ЖАҲОА ОТИА УВАЙСИЙ
1. В. (Байтдаги биринчи мисрада ошиқ ҳолати ғост кучайтирилиб тасвирланган, съни ошиқ чеккан оҳ-фарёддан кечаси билан юлдузлар тин олмай, ухлаёлмай чиққан смиш. Бу сса муболағали тасвир бслиб, муболағанинг ғулув деган даражасига мос келади.)
2. В. («қон мисоли», «гулсифат» ссзлари схшатиш (ташбиҳ) саналади.)
3. С. (байтдаги «савдо» ссзи икки маънони (савдо-сотиқ, ташвиш) ифодалаётгани туфайли ийҳом санъатини, бозор, савдо ссзлари маъно жиҳатидан сқин бслганлиги туфайли таносуб санъатини, «шаҳаншохим» ссзи маҳбубани ифодалаётгани учун истиора санъатини келтириб чиқарган.)
4. А. (ксз билан лабнинг ошиқ жонини талашиши инсон хусусистларининг ксз ва лабга қсчирилиши ифодасидир.)
5. В. (байтдаги «икки паҳлавон» ибораси кучли одамларни смас, висол орзуси ва ҳижрон шиддатини ифодаласпти, шунга ксра истиора саналади, иккала мавҳум тушунчага сса инсон хусусистлари (курашиш) ксчирилган, бу сса ташхйс санъати ифодасидир.)
-
6. Е. (байтдаги бозор, харидор, савдо ссзлари маъно жиҳатидан сқин бслгани учун таносуб санъатини, «жунун бозори», «харидор», «савдо» ссзлари сз маъносида қслланмаётгани боис истиора санъатини юзага чиқарган.)
7. А. (ошиқ ҳаракати — маҳбубани излаш Қуёшнинг тезлик билан айланишига схшатилган (ташбиҳ), «Қуёш мандин срганди» иборасида инсон хусусистлари (срганиш) Қуёшга ксчирилган (ташхис.)
8. В. («Соғиндим» ғазалй мисралари V — — — V — — — V — — — V — — — чизмасига сга бслган «мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун» рукнлари слчовида ёзилган. Бу хил слчов сса «ҳазажи мусаммани солим» вазни саналади.)
9. С. (ғазал — V — V — — — — V — V — — — чизмасига асосланувчи «ҳазажи мусаммани аштар» вазнида ёзилган. Унинг рукнлар таркиби сса «фойлун мафоийлун фоилун мафоийлун» тарзидадйр.)
10. Д. («Соғиндим»,«Қабул сткил», «Мсносиб», «Мендан срганди» ғазалларидаги қофисдош жононимни — давронимни, хсбоним — гирёним, узорингда — хорингда, афғон— ссзон каби ссзларда «н», «р» равийларидан олдин чсзиқ «о» унлиси ридф бслиб келган. Чсзиқ «о», «у», «с», «и», «с» унлиларидан кейин ундош ҳарф равий бслиб келган қофислар мурдаф қофис саналади.)
-
АОДИА А
1. С. (Байтдаги «васл уйи», «сели ғам» ибораларида уй, сел ссзлари ксчма маънони ифодалаётгани учун истиора саналади. Обод — вайрон, васл — ҳижрон ссзлари зид маъноларни ифодалаётгани учун тазод саналади.)
2. Д. (байтда Шайх Санъон тақдирига ишора қилинаспти (талмеҳ), «ёр ксйи» ибораси «ёр ксчаси» ва «ёр ишқи» маъноларини ифодалаётгани туфайли ийҳом саналади.)
3. С. (байтда Фарҳод фаолистига, у қазиган Бесутун тоғига ишора қилинаспти, буни талмеҳ дейилади, «қсҳкан» ссзи сса сз маъносида (тоғ қазувчи) смас, Фарҳодни ифодаласпти, шунга ксра истиора саналади.)
4. А. (байтдаги вайрон — обод ссзлари зид маъноли ссзлардир, бундай ссзларни қсллаш санъати тазод деб атадади. «Сабр таъмири», «ашк селоби» иборалари истиора саналади.)
5. В. («дунё чамани», «булбул» ссзлари ксчма маъно ифодалаётгани учун истиора, чаман, булбул, гул шохи, ошиён ссзлари маъно жиҳатдан сқин. Бундай ссзларни қсллаш сса таносуб санъатига хосдир.)
-
6. Д. (биринчи мисрада узор (юз), қад, рафтор ссзлари саналиб, иккинчи мисрада уларнинг ҳар бирига хос схшатишлар келтирилган. Бу хил санъатни лафф ва нашр (йиғиш ва ёйиш) деб аталади.)
7. С. (ёр, ағёр ссзлари қарама-қарши маъноларни ифодалайди, байтда бундай ссзлардан фойдаланиш санъати сса тазод деб аталади.)
8. Е. (ғазалдаги қофисдош ҳаловат, лаззат, давлат, ишрат каби ссзлар охиридаги «т» ундоши равий, ундан олдин такрорланиб келаётган қисқа «а» унлиси тавжиҳ саналади. Тавжиҳ ва ундош равийдан ташкил топган қофис мужаррад қофис саналади.)
9. В. (ғазал мисралари V — — — V — — — V — — чизмасига сга бслган «мафоийлун мафоийлун фаулун» рукнларига асосланади. Бу хил вазн сса «ҳазажи мусаммани маҳзуф» саналади.)
10. Д. (ғазал мисралари «ҳазажи мусаддаси ахраби мақбузи маҳзуф» вазнида бслиб, рукнлари «мафъулу мафоилун фаулун» тарзидадир. Бу хил шеърий слчов ксрсатилган чизмага сга бслади.)
-
МУҲАММАДА ИЗО ОГАҲИЙ
1. В. (Байтда ошиқ ҳолати тасвирланар скан, шоир «Фалак Фарҳод устига мингта Бесутун тоғини ёғдирганида ҳам, менинг бошимга ёққан ғам тошининг мингдан бирига тенг келмайди» деган муболағали ифода қсллаган. Бундай воқеа ҳаётда юз бериши мумкин смас, ақлимиз ҳам бунга ишонмайди. Шунинг учун бу хил тасвир муболағанинг ғулув деб аталган учинчи даражасига мос келади. Фарҳод тимсолига ишора — талмеҳ, «ғам тоши» ибораси сса истиора ифодасидир).
2. А. (байтдаги «шаҳ» ссзи икки маънони: подшоҳ ва маҳбуба маъноларини ифодалайди. Шунга ксра байт адолат ҳақида подшога мурожаат ва ксчма маънода вафо қилиш тсғрисида маҳбубага мурожаат тарзида тушунилади. Бинобарин, шоир ийҳом санъатидан фойдаланган. Яхши, ёмон, вайрон, обод ссзлари зид маъноларни ифодаласпти. Бундай ссзларни қсллаш сса тазод санъати саналади. Иккинчи мисрадаги «Меҳр (Қуёш) нури вайрон ва обод иморатлар устига баравар тушади» жумласи ҳаётий воқеликни акс зттиради. Биринчи мисрадаги фикрни бу хил тасвир билан далиллаш сса тамсил дейилади.)
3. Д. (байтдаги зид маъноларни ифодаловчи рсзу шаб (кундузию кечқурун) ссзлари тазодга, илм, дарс, сабоқ, такрор ссзларининг тспланиши таносуб санъатига, «малаксиймо» ссзи ташбиҳ санъатига хосдир.)
4. А. (байтдаги зид маъноли заҳр — нсш, ҳажр — васл, манга — сзгага ссзлари тазодни, заҳри ҳажр (ҳажр заҳари), васл нсши истиорани ташкил қилади.)
5. С. (байтдаги гул, сарв, булбул, баҳор ссзлари маъно жиҳатидан сқинлиги туфайли таносуб санъати намунаси саналади.)
-
6. Д. (байтда ссз қимматбаҳо гавҳарга схшатилган.)
7. В. (байтда араб ёзувидаги «алиф» ва «нун» ҳарфлари шаклидан фойдаланиб, тсғри ва сгри одамлар қиёфаси тасвирланган. Буни китобат ёки ҳарфий санъат дейилади.)
8. С. (байт мисраларидаги барча ссзлар (ишқинг — ҳажринг, ғамида — тунида, дийдайи — нолайи, гирёнима — афғонима, раҳм зт — раҳм ст) қофисдош бслмаса ҳам, слчов жиҳатидан тенгдир. Бундай ссзларни қсллаш мувозана санъати саналади.).
9. С. (гавҳар, ҳазаф (сопол) ссзлари зид маъноларни ифодалагани учун тазод санъати, «ҳар дамда» (ҳар вақт ва ҳар нафасда (гапиришда) маъноларини ифодалагани учун ийҳом санъати намунаси саналади.)
10. А. (баҳорда дарахтлар бошининг шамолдан тебраниши «баҳор дарахтлар шохини ҳар томон тебратиб, слни сайрга имо қилиб чақираспти» тарзида ғайри табиий далилланган. Бу хил санъат ҳусни таълил саналади. Баҳор ва дарахтларга сса инсонларга хос ҳаракатлар (бошини тебратиш, имо қилиш) ксчирилган, бу сса ташхис санъатига хосдир.)
-
11. В. (байтда чой меҳри гиёҳга схшатилган (ташбиҳ), зид маъноларни ифодаловчи гадо ва султон ссзларининг қслланиши тазод, чойнинг ҳаммага ёқиши сса унинг меҳри гиёҳ — меҳр уйғотувчи ссимлик сканлигидир, деб ғайри табиий сабаб келтирилганлиги учун ҳусни таълил намунаси саналади.)
12. В. (байтдаги маъно жиҳатидан сқин даво, бемор, дард, дармои ссзлари таносуб санъати асосида тспланган. Чойнинг барча беморлар дардига дармон деб таъриф қилиниши сса ҳаёт ҳақиқатига тсла мос келмайдиган муболағадир.)
13. А. (иккинчи мисрада Исо номига ишора қилинган (талмеҳ), «ҳажринг ғами заҳри» ибораси истиора саналади.)
14. В. (байт мисраларидаги барча ссзлар (юзида — ксзида, йсқ-йсқ, асло-асло, ҳаёдин — вафодин, асар — хабар) вазнда тенг ва қофисдошдир. Байтни шу тарзда ташкил қилиш зса тарсиъ деб аталади.)
15. Д. (байтдаги барча ссзлар слчов жиҳатидан тенг ҳамда қофисдошдир. Бу сса тарсиъ санъатига хос. Биринчи мисрадаги ҳаё, вафо ссзлари иккинчи мисрада срни алмаштирилиб қслланган. Бу хил саньат сса тарду акс деб номланади.)
-
16. С. (байтда маъно жиҳатидан сзаро зид бслган схшилиғ — ёмонлиғ ссзлари қслланган.)
17. В. (Огаҳийнинг 10-синф мажмуасида берилган «Устина», «Бизки букун», «Юзинг очким», «Ааврсз бслсин», «Илм бслмиш ёд анго», «Жонларда фикру суратинг», «Лутф айлар ёр мандин сзгага», «Аокасга таъзим айлама», «Донойи оламжоҳлар», «Ааврсз», «Дегил иностға ссз», «Аҳли вафо маҳзун», «Бслмаса бслмасун нетай», «Чой» ғазалларида мурдаф қофис қслланган, съни қофисдаги ссзларда равийлардан олдин чсзиқ унлилар келган.)
18. Д. (ғазал байтларидаги мисралар — — V — — — V — — — V — — — V — чизмасига сга бслган «мустафъилун мустафъилун мустафъилун мустафъилун» рукнлари асосида ёзилган. Бундай слчов зса «ражази мусаммани солим» деб аталади.)
19. А. (ғазал «ҳазажи мусаддаси маҳзуф» вазнида ёзилган бслиб, рукнлари «мафоиилун мафоийлун фаулун» тарзидадир. Бундай шеърий слчов сса ксрсатилган чизмага сга бслади.)
20. С. (ғазал мисралари чизмаси — V V — V — V — — V V — V — V — тарзидаги «ражази мусаммани матвийи махбун» вазнида ёзилган. Бу слчов рукнлар таркиби сса ксрсатилган тарздадир.)
-
КОМИЛ ХОА АЗМИЙ
1. В. (Байтдаги «гавҳари мақсуд» (мақсад гавҳари) ибораси, уммон ссзи ксчма маънони ифодалаёттани туфайли истиора, уммон, гавҳар ссзлари маъно жиҳатидан сқин бслгани учун таносуб санъати намунаси саналади.)
2. Е. (шамънинг срталабгача ёниб чиқиши ғайри табиий тарзда далилланган. Гсёки у бир пари ишқидан девона бслгани учун срталабгача куср смиш. Бу хил ғайри табиий далиллаш ҳусни таълил деб аталади.)
3. С. (шом, шабистон, шамъ ссзлари маъно жиҳатидан сқин бслгани учун таносуб санъати қслланган ҳисобланади.)
4. А. («юзунг ксзгуси» — истиора, наргиснинг одамлардек ксзгуга боқиб ҳайрон бслиши, суратдек қотиб қолиши сса ташхис саналади, чунки ссимликка инсон хусусистлари ксчирилган.)
5. С. (байтдаги «сйлаки фонуси хаёл» ибораси ташбиҳ, кеча, фонус, шамь, ёқмоқ ссзлари таносуб, наршснинг шамъ ёқиши ташхис санъати саналади.)
-
6. А. (сгри одамлар сгри айн ва нун ҳарфларига схшатилган (ташбиҳ), араб алифбоси ҳарфларидан тимсолий ифода сратиш санъати сса китобат ёки ҳарфий санъат дейилади.)
7. В. (гулистон, бақо гули ссзлари истиора, «лола баргидек» схшатиш (ташбиҳ), маъно жиҳатидан сқин гулистон, лола, бсй (ҳид), барг ссзлари сса таносуб санъати намуналари саналади.)
8. Д. (Юсуф, Шамъун номларига ишора талмеҳ санъати саналади.)
9. А. (ғазалдаги қофисдош даврондин, жондин, ондин, уммондин каби ссзларда олдинги «н» ундоши равий, чсзиқ «о» унлиси ридф саналади. Бундай қофислар сса мурдаф қофис деб юритилади.)
10. В. (учала ғазал ҳам чизмаси — V — — — V — — — V ~ бслган «фоилотун фоилотун фоилотун фоилон» тарзидаги рукнларга сга. Бу хил слчов сса ксрсатилганидек аталади.)
-
МУҲАММАД АМИА МУҚИМИЙ
1. Д. (Байтдаги маҳбуба қадди шамшодга, қоши ҳилол (снги чиққан ой)га схшатилган, бинобарин, шоир ташбиҳ санъатидан фойдаланган.)
2. В. (шоир байтда «Ҳар киши сз ксмочига кул тортади» деган халқ мақолини келтирган. Мақол келтириш саньати сса ирсоли масал деб аталади.)
3. Д. (байтдаги гарди кудурат (кснгил хиралик чанги), занги ғам (ғам занги), ойнаи табъим (таъбим ойнаси) ибораларидаги гард, занг, ойна ссзлари ксчма маънода қслланган, шунга ксра улар истиора санъатига нисбат берилади.)
4. В. (Хсжа — чироғ ёғига, Ҳакимжон — пиликка схшатилган, бинобарин, шоир ташбиҳ санъатидан фойдаланган. Чироғ ёғи, пилик ссзлари маъно жиҳатидан сзаро сқин, бундай ссзларни қсллаш сса таносуб санъати саналади.)
5. В. («оғизлари — сн беш қариш» иборасида белги кучайтириб тасвирланган, бинобарин, бу сринда муболаға санъатига мурожаат қилинган.)
-
6. С. («тераклар баргидек» иборасида схшатиш қсллангани ксриниб турибди.)
7. Е. (фақир, бой ссзлари сзаро зид маънога сга бслгани учун шоирнинг тазод санъатига мурожаат қилгани ксзга ташланади. Лой оёққа чалиб, ерга урган скан, демак, унга одамлар хусусисти қсчирилган, буни сса ташхис дейилади.)
8. С. (ғазал — — V — — — — V — — чизмасига сга бслган «фаълун фаулун фаълун фаулун» рукнлари асосида ёзилган. Бу хил вазн сса «мутақориби мусаммани аслам» деб аталади.)
9. В. (ғазалдаги қофисдош харобим, азобим, хобим, изтиробим каби ссзларда «б» ундоши равий, чсзиқ «о» унлиси ридф бслиб келган. Бундай қофис мурдаф қофис саналади.)
10. С. (ҳажвис «сариъи мусаддаси матвийи макшуф» вазни асосида ёзилган бслиб, рукнлари «муфтаилун муфтаилун фоилун» тарзидадир. Бундай шеърий слчов ксрсатилган чизмага сга бслади.)
-
АЛМАИЙ
1. С. (Ҳаёт тандаги жонга схшатилган, съни шоир ташбиҳ санъатидан фойдаланган. Байтдаги зид маъноли талх (аччиқ) ва тотлиғ (ширин) ссзлари сса тазод санъати асосида қслланган.)
2. В. (шоир Ауҳ пайғамбар тимсолига ишора қилар скан, талмеҳ санъатидан фойдаланган.)
3. А. (байтдаги азал деҳқони, қаддинг наҳли, муҳаббат риштаси, кснглум қуши иборалари истиорадир, чунки уларда деҳқон, наҳл, қуш ссзлари сз маъносида смас, ксчма маънода қслланган.)
4. Д. (байтдаги ёр ва ағёр ссзлари зид маънога сга, бинобарин, шоир тазод санъатидан фойдаланаспти.)
5. С. (парчадаги схши, ёмон, схшилик, ёмоилик ссзлари қарама-қарши маъноларни ифодалайди. Бундай ссзларни қсллаш санъати сса тазод деб аталади.)
-
6. В. (илон ва дарахт ссзлатилган. Ҳайвонлар, ссимликларни инсон каби ссзлатиш сса интоқ санъати ҳисобланади.)
7. Д. (байтдаги «сй фиғон» йбораси икки марта такрорланган, буни сса такрир санъатидан фойдаланиш ҳисобланади.)
8. С. (ғазаддаги қофисдош сарбаланд, банд, саманд, аржуманд каби ссзларда «д» ундоши — равий, «н» ундоши — қайд, уларнинг олдидаги қисқа «а» ҳазв саналади. Ҳазв, қайд ва равийдан ташкил топган қофислар сса муқайсд қофис деб аталади.)
9. С. (ғазал мисралари чизмаси — V — — — V — — — V — — — V ~ тарзида бслган «фоилотун фоилотун фоилотун фоилон» рукнлари слчовида ёзилган. Бу хил рукнлар ва чизмага сга бслган вазн сса «рамали мусаммани мақсур» дейилади.)
10. А. (ғазал «ҳазажи мусаммани солим» вазнида ёзилган бслиб, мисралари чизмаси V — — — V — — — V — — — V — — — тарзидадир. Бундай вазн сса жавобда ксрсатилган рукнлар таркибига сга.)
-
ЗОКИА ЖОА ФУА ҚАТ
1. Д. (Байтда настаран, ёсуман, наргисга одамлар хусусистлари (юз ювиш, сзини тузатиш (сзига оро бериш), ксзларини очиб, дсстларни кутиш) ксчирилган. Бу хил санъат сса ташхис деб аталади.)
2. Е. (байтда ички қофис қслланган, буни мусажжаъ (сажли, қофисли қилиш) санъати дейилади.)
3. С. (маҳбуба парига схшатилган (ташбиҳ), телба, соғ, сулҳ, жанг ссзлари сзаро зид маънода бслганлиги туфайли тазод санъати намуналари саналади.)
4. А. («булбул каби» иборасида ташбиҳ қслланган, байтдаги маъно жиҳатидан сқин бслган баҳор, бсстон, булбул ссзлари таносуб санъати воситасида тспланган.)
5. С. («муҳаббат дашти», «адам анқоси» иборалари истиора саналади, «адам анқосидек» ибораси сса ташбиҳдир.)
-
6. Д. (шоир лирик қаҳрамонни сзига схшатаспти (ташбиҳ), байтдаги сайд, сайёд, дом ссзлари маъно жиҳатидан сқин бслгани учун таносуб санъатига нисбат берилади.)
7. А. (гимназис гулистонга, сқувчилар гул терувчиларга схшатилган. Гулистон, гулчин ссзлари маъно жиҳатидан сқинлиги туфайли таносуб санъати намунаси саналади.)
8. С. (байтда Искандар, Жамшид тимсолларига ишора қилинспти, бундай санъат сса талмеҳ деб аталиши маълум.)
9. Д. (иккала ғазал мисралари V — — — V — — — V — — — V — — — чизмасига сга бслган «мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун» рукнлари слчовида ёзилган. Бу хил вазн сса «ҳазажи мусаммани солим» деб аталади.)
10. С. (мусаддас «ҳазажи мусаммани ахраб» вазнида бслиб, рукнлари «мафьулу мафоийлун мафъулу мафонйлун» тарзидадир. Бундай слчов сса ксрсатилган чизмага сга бслади.)
-
МУҲАММАД ФУЗУЛИЙ
1. В. (байтдаги васл — ҳажр ссзлари сзаро зид маъноларни ифодаласпти, бинобарин, шоир тазод санъатидан фойдаланиб, ана шу ссзларни қсллаган.)
2. Д. («шамътак» ссзидан ксриниб турибдики, шоир ошиқни шамъга схшатган.)
3. А. («муродим шамъи» иборасидаги шамъ ссзи сз маъносида смас, ксчма маънода қслланаспти, шунинг учун истиора саналади. «Фалаклар ёнди оҳимдин» иборасида сса муболаға ксзга ташланиб турибди. Даражасига ксра мазкур муболаға ғулув деб аталади.)
4. С. (байтда Лайло мажлисафрсз, съни анжуманни ёритувчи шамъга, Мажнун сса жигарни ёндирувчи оловга схшатилган, бинобарин, шоир ташбиҳ санъатидан фойдаланган.)
5. С. («баҳри ғам» (ғам денғйзи) ва «дард сайли» (алам-дард сели) иборалари истиорадир.)
-
6. В. («ос», съни «ойга» ссзида ёритгич смас, Лайли назарда тутиласпти (истиора), «мисли сос» (сосдек) иборасида сса схшатиш ксзга ташланиб турибди (ташбиҳ.)
7. С. (ғазал «мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун» (чизмаси V — — — V — — — V — — — V — — —) рукнлари слчовида ёзилган. Бундай рукнлар таркиби ва чизмасига сга бслган вазн сса «ҳазажи мусаммани солим» саналади.)
8. Е. (ғазал байтларида ички қофис қслланган, буни сса мусажжаъ санъатига нисбат берилади.)
9. С. («ҳур», «нур» қофисларида «р» — равий, чсзиқ «у» унлиси сса ридф саналади. Чсзиқ унлидан кейин ундош равий келадиган қофис мурдаф қофис деб аталади.)
10. А. (байт «ҳазажи мусаддаси ахрами аштари мақсур» вазнида ёзилган бслиб, «мафъулун фоилун мафоийл» рукнлар таркибига сга. Бу рукнлар сса жавобда ксрсатилган чизма билан ифодаланади.)
-
МАХТУМҚУЛИ
1. В. («Алиф» ссзи араб ёзувидаги ҳарфни ифодалайди. Шоир ошиқ қаддини тик алиф ҳарфига схшатган. Бу сса ҳарфий санъатга хосдир.)
2. Д. (байтдаги мард — номард ссзлари сзаро зид маънога сга. Бинобарин, шоир тазод санъатидан фойдаланган.)
3. Е. ( парчадаги арзон — қиммат, ҳалол — ҳаром ссзлари зид маъноларни ифодалаётгани учун тазод санъати намунаси ҳисобланади.)
4. С. («нафсинг ксзи», «китоб юзи» иборалари — истиора, «сқур» ва «сқ ур» ссзлари шаклдошлиги туфайли тажнис санъати намунаси саналади.)
5. Д. (Искандар, Қорун номларига ишора қилинаспти, демак, шоир талмеҳ санъатига мурожаат стган.)
-
6. В. (парчада мақол келтирилган, бинобарин, шоир ирсоли масал санъатидан фойдаланган. «Охири бир куни қилурсан сафар» жумласи сса сафар қилишни смас, ҳаётдан ксз юмиб, нариги дунёга жснашни назарда тутади, буни сса кинос дейилади.)
7. А. (байтда йигитлик бсстонга, қарилик хазон (куз)га схшатилган (ташбиҳ.) Йигитлик — қарилик, бсстон — хазон ссзлари сзаро зид маънога сга, шунинг учун тазод намунаси саналади.)
8. С. (кснгилга инсон хусусистлари ксчирилган (ташхис), «насиба оти» ибораси зса истиорадир.)
9. Д. («умринг гуии», «ажал қсли» иборалари истиора саналади, чунки уларнинг таркибидаги гул, қсл ссзлари ксчма маънода ишлатиласпти.)
10. В. (бисёри, зори, бори қофисларида чсзиқ «о» унлиси (ридф)дан сснг ундош равий — «р» ҳарфи келган. Бундай қофис сса мурдаф қофис саналади.)
-
МУАДАА ИЖА
Муаллифдан.......................................................................... 3
I. Шеърий санъатлар
Муболаға.............................................................................. 4
Ташбиҳ................................................................................ 6
Тамсил................................................................................. 7
Ҳусни таълил.......................................................................... 7
Тажоҳули орифона................................................................... 8
Ташхис................................................................................. 8
Интоқ.................................................................................... 9
Талмеҳ................................................................................. 10
Лафф ва нашр...................................................................... 11
А ужуъ................................................................................... 12
Истиора................................................................................ 12
Тансиқ ас-сифат................................................................... 13
Кинос......:........................................................................... 13
Ирсоли масал....................................................................... 14
Тазмин................................................................................. 14
Саволу жавоб...................................................................... 15
Иқтибос..................:............................................................. 15
Тажнис............................................................................... 15
Тажниси томм...................................................................... 16
Тажниси мураккаб................................................................ 16
Ийҳом.................................................................................. 17
Таносуб.............................................................................. 17
Тазод.................................................................................. 18
Иштиқоқ.............................................................................. 18
Таъдил................................................................................ 19
Тарду акс........................................................................... 19
Такрир................................................................................ 20
Мукаррар............................................................................ 20
Тазмини муздаваж............................................................... 21
Китобот.............................................................................. 22
Талмиъ............................................................................... 23
Мувозана........................................................................... 23
А адди матлаъ...................................................................... 24
II. Аруз илми
Аруз асослари ҳақида қисқача маълумот................................... 25
Баҳр ҳамда вазнларни аниқлаш усуллари..................................... 27
Шеъристимизда кенг қслланган вазнлар.................................... 28
III. Мумтоз қофис
Қофиснинг тузилиши.............................................................. 31
Қофис турлари..................................................................... 32
Мужаррад қофис................................................................ 32
Мурдаф қофис................................................................... 32
Муқайсд қофис.................................................................. 34
Муассас қофис.................................................................. 34
Мутлақ қофис..................................................................... 35
Қофис санъатлари................................................................ 36
Зулқофистайн..................................................................... 36
Зулқавофиъ....................................................................... 37
Тарсиъ............................................................................ 37
Тажнисли қофис................................................................ 37
Мусажжаъ....................................................................... 38
Мусалсал........................................................................ 39
А адиф ва ҳожиб............................................................... 39
Мумтоз бадиист бсйича тест саволлари............... ............. 41
Тсғри жавобларнинг изоҳли ксрсаткичи..................................... 77