МАНСУРХЎЖА ХЎЖАЕВ
ШЕРМУҲАММАДБЕК
ҚЎРБОШИ
«ШАРҚ» НАШРИЁТ-МАТБАА
АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ
БОШ ТАҲРИРИЯТИ
ТОШКЕНТ — 2008
Масъул муҳаррирлар:
Рустамбек Шамсутдинов, тарих фанлари доктори,
профессор, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган
маданият ходими.
Қаҳрамон Ражабов, тарих фанлари доктори.
Тақризчилар:
Илҳом Саидов, тарих фанлари доктори, профессор.
Сотимжон Холбоев, тарих фанлари номзоди, доцент.
Шодмон Ҳайитов, тарих фанлари номзоди, доцент.
Хўжаев, Мансурхўжа.
Шермуҳаммадбек қўрбоши: (Тарихий, ҳужжатли, бадиий-публицистик қисса) Мансурхўжа Хўжаев; Масъул муҳаррирлар: Р.Шамсутдинов, Қ.Ражабов. — Т.: Шарқ, 2008. — 304 бет.
... Яқин-яқингача “босмачи” ва “қўрбоши” деган тушунча бизнинг тасаввуримизда “босқинчи”, “талончи”, “ўғри” ва ҳоказо қабилида шакллантирилган эди. — Афсус, минг афсуслар бўлсин! Ҳолбуки, қўрбошилар миллатнинг чин фидойилари, ҳалоскорлари, жон фидолари эдики, буни анча кеч, ҳарқалай, кеч бўлса ҳам англаб етдик, иншооллоҳ.
Эҳтиросли ёзувчи, жонкуяр публицист Мансурхўжа Хўжаевнинг машҳур Шермуҳаммадбек қўрбоши ҳақидаги ушбу тарихий, ҳужжатли бадиий-публицистик қиссаси қалбимиз кутубхонасининг нодир китобларидан бирига айланади, албатта.
ББК.84(5Ў)6
ISBN 978-9943-00-331-6
© «Шарқ» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси
Бош таҳририяти, 2008.
Ўзбекистон Республикаси
Мустақиллигининг 17 йиллигига
бағишлайман.
Муаллиф
СЎЗ БОШИ
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов Аҳмад Ал-Фарғоний таваллудини нишонлаш билан боғлиқ тадбирлар юзасидан Қува ва Фарғона шаҳрига ташриф буюриб, кенг жамоатчилик билан қилган суҳбатларидан бирида истиқлол байроғини баланд кўтарган, миллий озодлик курашига, қуролли ҳаракатга бош бўлган саркардалардан Мадаминбек ва Шермуҳаммадбекларни эслаб ўтган эдилар. Чунки ҳаққоний тарихимизни, янги тарихни яратишда буюк истиқлолимиз йўлида курашган улуғ зотлар, маърифатпарвару адиблар, қўмондону лашкарбошиларнинг ҳаёт йўли, фаолияти, тақдирини билиш, уларнинг бетимсол ижтимоий-сиёсий қиёфасини тиклаш, бор ҳақиқатни ҳозирги ва келажак авлодга етказиш жуда муҳим аҳамият касб этади.
Ислом Каримов сўзи билан айтганда халқимиз ўша мустабид советлар тузуми даврида бири «қизил аскар», бири «босмачи», бири «қулоқ», бири «комиссар», яна бири «муштумзўр», яна қай бири «йўқсил» деб гуруҳларга ажратиб ташланганди. «Бўлиб ташла, сўнгра ҳукм¬ронлик қил» шиорини амалга ошириш учун энг маккор, қабиҳ усуллар ишга солиниб, бир миллат вакилларини бир-бирига қарши қайраш, адоват ва низо уруғини сочиш, шу йўл билан истиқлолчилар сафини бўлиб юбориш, уларни алоҳида-алоҳида қирғин қилиш сиёсати амалга оширилган эди. «Шу боис, — деб кўрсатди йўлбошчимиз, — ота-боболаримизга ана шундай ранглар билан ажратиб баҳо бермаслигимиз, балки уларнинг ҳаётини, улар яшаган давр моҳиятини тўғри тушунишга ҳаракат қилишимиз лозим»1. Ислом Каримов таъкидлаганидек, «бундан бир юзу ўттиз йил муқаддам халқимиз миллий мустақиллиги ва тарихий давлатчилигини йўқотиб, мустамлака асоратига тушиб қолган эди. Шу давр мобайнида аждодларимиз, миллатимиз машаққатли синов ва кураш йўлларини босиб ўтди”2. Ўзбекистоннинг советлар даври тарихи ана шундай машаққатли, оғир синов ва кураш йўлларидан иборатдир. Бу деярли ўрганилмаган тарихий давр 1918—1934 йиллар — халқимизнинг Ватан, миллат озодлиги йўлида олиб борган миллий уруши, истиқлолчилик ҳаракати. Шўро тузуми бу давр ўрганишини қатъий ман қилган эди. Аксинча бу озодлик курашини бостиришга қаратилган советларнинг босқинчилик урушлари тарихи мадҳ қилинган, тарих бир томонлама битилган, ғолиблар тарихи битилган ҳолда мағлублар тарихи кафанга ўраб беркитиб қўйилган эди. Бироқ ойни этак билан ёпиб бўлмаганидек яқин ўтмишимиздаги ана шу истиқлол учун курашни тарихдан ўчириб бўлмайди. Ҳар бир воқеа, ҳодиса, жараён, хоҳ ижобий, хоҳ салбий бўлсин, хоҳ адолатли, хоҳ разолатли бўлсин, уларнинг барчаси устидан вақт, тарих ўз ҳукмини чиқаради. Шунингдек, ҳар бир сиёсий, ҳарбий, мафкуравий арбоб, омма, халқ етакчиси даражасига кўтарилган шахс гарчанд жисман йўқ бўлса ҳам, барибир улар ҳақидаги бор ҳақиқат айтилиши зарур. Бундай шахслар тарих учун ҳамиша барҳаётдир. Улардан янгидан-янги авлодлар ибрат ва баҳра олади, уларга тақлид қилади, яхшилари билан фахрланади, ёмонлардан нафратланади. Қолаверса, тарих шахссиз бўлмайди. Ҳар бир тарихнинг эгаси бўлади. Эгасиз тарих тарих эмас. Шу нуқтаи назардан қаралганда бизнинг она тарихимизнинг кўпдан-кўп саҳифалари, тарихий воқеалари ва уларнинг қаҳрамонлари ҳали-ҳануз ўрганилганича йўқ. Тарихимизнинг ана шундай кемтик қирраларидан бири 1918—1934 йилларда Ватан, миллат озодлиги, эрку ҳуррият учун олиб борган мардонавор қуролли кураш тарихидир.
Бу қадар жозибали, салоҳиятли, салобатли, катта кўламли, фавқулодда мазмунли, қудратли, айни вақт¬да зиддиятли, аммо мислсиз қаҳрамонлик кўрсатган, ҳам талафот кўрган, кўплаб қурбонлар берган ва кураш 16 йил давом этган миллий-озодлик курашидек тарихий воқеа жаҳон тарихида на XIX асрда, на XX асрда юз берган. Бу буюк миллий кураш бетакрордир. Совет ҳокимияти бу ҳаракатни бостириш учун 260—270 минг аскар, замонавий қуроллар билан иш олиб борди. Юз минглаб юртдошларимиз жон фидо этди, бир миллиондан зиёд ватандошлар хорижга чиқиб кетди, 1935—1939 йилларда ўн минглаб маҳаллий аҳоли “босмачилар”¬га қўшилганликда, ёрдам берганликда, хайрихоҳ бўлганликда ёки улар ҳақида маълумот бермаганликда айбланиб, Сибирь, Узоқ Шарқ, Шимолга сургун қилинди. Айрим хориждаги маълумотларга қараганда, Ўрта Осиё минтақасида жами 5 миллион 600 минг киши бу йўлда қурбон бўлган.
Бу ҳаёт ва мамот учун кураш жараёнида халқ орасидан кўплаб жасур саркардалар, қўмондонлар, қўрбошиларнинг бутун бир авлоди етишиб чиқди. Шахобиддин Яссавийнинг “Туркистон аччиқ ҳақиқатлари” китобида 114 қўрбоши ҳақида маълумот келтирилган. Улар орасида Фарғона водийсида кичик ва катта Эргашлар, Муҳаммад Аминбек (Мадаминбек), Шермуҳаммадбек, Омон Паҳловон, Жонибек Қози, Маҳкам Хожи, Исроилбек, Аҳмад Полвон, Раҳмонқули, Ислом Паҳлавон, Хоразмда Жунаидхон, Зарафшон водийсида Мулла Абдулқаҳ-ҳор, Жўра Амин, Мурод Мешкоб, Митан Полвон, Шарқий Бухорода Иброҳимбек Лақай, Давлатманд¬бек ва бош¬қалар бор. Бу зотларнинг ҳар бирини махсус тадқиқ қилиш лозим. Шўролар даврида уларнинг барчасига халқ душмани деган тамға ёпиштирилган, улар ҳақида бирор оғиз ижобий сўз айтишнинг мутлақо имкони бўлмаган, аксинча, улар керагича ёмонга чиқарилган, чин тарих ўрнини ёл¬ғон тарих эгаллаган эди.
Буюк истиқлолимиз тарихни ҳаққоний ёритиш учун кенг имкониятлар уфқини очиб берди. Бундай бўлишини ўша ёмонотлиққа чиқарилган “босмачилар”, саркарда, лашкарбошилар, қўрбошиларнинг ўзлари олдиндан башорат қилганлар, қачонлардир юрт қизил империя сиртмоғидан қутулиб, мустақил тараққиёт йўлига ўтишларига қатъиян ишонганлар. Бу ўринда Нью-Йоркда яшаётган Давронбекнинг шахсий архивидан олган бир ҳужжатга мурожаат қилиш жоиздир. Шермуҳаммадбекнинг ўғли Давронбекдан олинган бу ҳужжатда 1927 йили Шаъбон ойининг биринчи-учинчи кунларида Қобул шаҳридаги Алимардон боғида бутун Фарғонадан, Туркистондан муҳожир бўлиб бориб қолган “босмачилар”, қўрбошилар, понсодларнинг Шермуҳаммадбек раислигида андижонлик Абдулҳай Махдум котиблигида йиғилиш ўтказилган. Унда 1917—1924 йилларда Фарғона водийсидаги истиқлол уруши ҳақидаги эсдаликлар умумлаштирилади, водийдан чиққан қўрбошилар, лашкарбошилар номлари ҳамда Шермуҳаммадбек муҳорабаларидан, таржимаи ҳолидан лавҳалар келтирилади. Шаҳид кетган юзлаб истиқлол курашчилари зикр этилади. Улар хотираси лавҳасига мана бу сўзлар битилган:
“Қабрингдан роҳат топсун Фарғона шаҳидлари, ёш Фарғона мужоҳидлари, қаҳрамонлари. Яшасун миллат қаҳрамонлари. Қабрингда роҳат топсун Фарғона шаҳидлари. Истиқлол тарафдорлари! Мавҳ улсун коммунизм. Оҳ, Фарғона!
Қабрингда роҳатда бўл, Фарғона шаҳидлари! Номларингни бир кун хотирлайдилар. Сизларга дуолар ўқиймиз. Ватан авлодларина ибрат этармиз қаҳрамон миллат йигитлари!”
Ҳа, буюк истиқлол туфайли миллий озодлик уруши иштирокчилари, қўрбошилар, лашкарбошилар, қўмондонларнинг ҳаёт йўли, фаолияти, тақдирини билиш, уларнинг унутиб бўлмас ижтимоий-сиёсий қиёфаларини тиклаш, улар ҳақидаги бор ҳақиқатни келгуси авлодларга етказиш олимларимиз, зиёлиларимизнинг бурчидир. Ана шундай хайрли, ибратли ишга қўл урганлардан бири Мансурхўжа Хўжаевдир.
Мансурхўжа Хўжаевнинг тарихимизнинг ачинарли, ҳасратли, армонли, лекин шарафли, қаҳрамонона саҳифасини битишга, бу ишга ҳисса қўшишга жазм қилгани ҳам ибратлидир. Унинг “Шермуҳаммадбек қўрбоши” номли тарихий, ҳужжатли, бадиий-публицистик бадиий қўлёзма асари бунинг ёрқин мисолидир. Шермуҳаммадбек тўғрисида тақдим қилинган бу асар Андижон Давлат университети Тарих факультетида “Истиқлол ва тарих” илмий семинари ва “Мерос” номли халқаро илмий-амалий экспедиция хайрия жамғармасининг қўшма йиғилишида муҳокама қилинди ва нашр этиш учун тавсия этилди. Бу асар бошдан-оёқ чуқур ватанпарварлик, миллатпарварлик туйғулари билан тўлиб тошган, уни ўқир эканмиз, ўша суронли, фожиали, лекин қаҳрамонона тарих кўз ўнгимиздан бирма-бир ўтади.
Муаллиф воқеликнинг асл моҳиятини кенг ва атрофлича ёритган. Асарда чуқур таҳлиллар, қиёслашлар, ўхшатишлар мавжуд. Муаллиф совет замонида яратилган китоблар, мақолалар, бадиий асарлар, ҳарбий саркардалар хотиралари, газета ва журналлар, радио эшиттиришлари, телеведения кўрсатувлари материалларини қунт ва синчковлик билан ўрганиб, хилма-хил қарашлар, талқинларни таҳлил қилиб, айни вақтда шахсан ўз фикрларини ҳар жиҳатдан асослаб бера олган. Кўплаб тарихий адабиётлар, бадиий асарларда Шермуҳаммадбек ҳақидаги сохта, бузилган, туҳматдан иборат фикрларни далилу ашёлар, ақлан, мантиқан ёндашувлар воситаси ила рад қилиб, ўзининг тадқиқоти натижаларини содда, лўнда, халқ тилида моҳирона баён эта олган. Асарнинг кўплаб бу каби ижобий, ибратли жиҳатлари борки, уларни муҳтарам ўқувчи илғаб олади. Китоб жуда ҳам ўқишли, равон тилда ёзилган.
Озодлик ва мустақиллик учун қалбда Ватан туйғуси, қўлда қурол билан душманга қарши беаёв курашган, саркарда, қўмондон Шермуҳаммадбек ҳақида тарихий бадиа яратилди. Асар кенг китобхонлар учун, айниқса, ҳозирги ёш авлод учун ниҳоятда зарур ва у халқимизни миллий ғоя, мустақиллик мафкураси руҳида тарбиялашдек муқаддас ишга муносиб ҳиссадир.
Мансурхўжа акани 1995 йилда Парижда учрашиб, дўстлашиб қолган машҳур олим Люсъен Керенга рамзий маънода ўхшатгим келади. Л.Керен аслида ершунос мутахассис эди. У янги ерларни ўзлаштириш ва мелиорациялаш оқибатида атроф муҳит экологик ҳолатининг ўзгариши масаласи бўйича хизмат сафари билан 1961 йили Мирзачўлга келган. Шунда у 40 ёшда эди. Самарқанд ва унинг мафтункор тарихий обидаларини, айниқса, Темурийлар меъморчилик санъатини кўриб, Амир Темур ҳақидаги ривоятларни эшитиб, унда Соҳибқирон шахсиятига ҳурмат ва қизиқиш ғоят ортади. Ўша даврда Темур шахсиятига бўлган туҳматлар, ҳурматсизликлардан нафратланади. Мавзуни чуқур ўрганишга астойдил киришади. Темурга бўлган ҳурмат уни касбини ўзгартиришга олиб келди. Темур ҳақида мақолалар, кичик-кичик асарлар ёзди. Унинг “Тамерлан ёхуд Темур хоқон салтанати” китоби катта шов-шувга сабаб бўлди. Ғарбу Шарққа тар¬қалди. Бу иш учун унга докторлик унвони берилди. 1996 йили Люсъен Керен Амир Темурнинг 660 йиллик тантанасида қатнашди. Президентимиз Ислом Каримов унга “Дўстлик” орденини топширди. У ҳозирда Сарбонна университети профессори.
Хуллас, қўлингиздаги китоб узоқ йиллар мобайнидаги машаққатли изланишлар, оғир, лекин шарафли, хайрли меҳнат натижасидир. У ҳар бир ёш ва катта ўқувчида қизиқиш уйғотади.
Рустамбек Шамсутдинов,
Бобур номидаги Андижон Давлат университети профессори, тарих фанлари доктори, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими, “Мерос” халқаро илмий-амалий экспедиция хайрия жамғармаси раиси
БОЛАЛИК ХОТИРАЛАРИМДАН
Қалбимиз сиёсат ва мафкура тамғасидан холи болалик чоғларимиз ... Ҳафта сайин мактабимизга “босмачилар” ҳақида фильмлар олиб келишар, тарих, адабиёт дарсларида “босмачилар”нинг “муд¬ҳиш” қилғуликлари ҳақида сўзлашар, хуллас, онгимизда “босмачи” деган салбий сиймони яратишга ҳаракат қилишар эди. Бироқ нима учундир норасида қалбимиз, онгимиз, “босмачи” сиймосини қабул қила олмас, уруш-уруш ўйнаган пайтларимизда икки жабҳага: “оқлар-қизиллар” ва ҳоказо гуруҳларга бўлинсакда, ўйинимизда қизиллар-босмачилар гуруҳи бўлмас эди...
Ўша куни мактабда шу мавзуда яна бир фильм, адашмасам, “Равот қашқирлари” намойиш этилди. Барибир ёш боламиз-да, уйга келиб:
— Қизиллар босмачиларни ана ундай қилиб урди, мана бундай қилиб қириб ташлади, деб юборибман. Бу тарихий воқеаларни ўз кўзи билан кўрган, зарур пайтда уларга мадад қўлини чўзган отам раҳматликнинг ранглари бир ўзгариб, ҳоли қолган пайтимизда атрофда кимса йўқлигига ишонч ҳосил қилиб, шундай деган эдилар:
— Ўғлим, улар босмачилар эмас. Русиядан келиб, бу юртни босиб, бойликларимизни ўз юртларига ташиб кетган қизиллар, ислом динининг душманлари бўлмиш болшавойлар босмачидир. Аммо, бу гапларни сенга айт¬япман холос, биров эшитиб қолса, ҳаммамизни замбарак оғзига қўйиб отиб ташлайдилар... Бир оз сукут сақладилар.
— Куз кунларининг бирида, — давом этдилар отам,— ўз одамларим билан Марғилондан қайтаётган эдик. Ногоҳ, олдимизни ўн чоғлик йигит тўсиб чиқиб, отдан тушишимизни талаб қилди. Отдан тушдик. Уларнинг сардори:
— Биз Шермуҳаммадбекнинг йигитларимиз. Отларингиз жиҳод йўлида хизмат қилади, — деди-да, отларимизни олиб, йигитлари билан бир томонга қараб йўл олди. Биз яланг чўлда жонимиз омон қолганига шукурлар қилиб, йўлни яёв давом эттирдик. Ўн чақиримча йўл босгач, тахминан юз кишилик гуруҳга дуч келдик. Уларнинг сардорлари бизни тўхтатиб, сўроққа тутдилар. Бўлган воқеани рўйи-рост айтиб бердик. Бизни ўз отларига мингаштириб, уч чақиримча наридаги бир қўшга олиб бордилар. Қўш ўртасидаги чодир олдида қуролланган соқчилар турар эди. Кўп ўтмай бизни ичкарига, Шермуҳаммадбек олдига олиб кирдилар. Қотмадан келган, баланд бўйли, елкадор, яктагидан жундор кўкраги кўриниб турган, қалмоқи қалпоқ кийган, маузер таққан Бек: — Келинглар, дастурхонга ўтинг¬лар, — деб сипориш қилди. Дастурхонда куйдирилган қаймоқ, мевалар бор эди. Нон синдирилиб, бир косадан айрон берилди. Бўлиб ўтган ишдан хабардор қилинган экан, тановул асноси: — Сиз бовачча (бойвачча демоқчи), ўша одамларни кўрсангиз танийсизми, — деди. – Албатта, кўрсам танийман, — дедим. Суҳбатимиз уч соатга яқин давом этди. Суҳбат пировардида: — Бизда бундай қароқчилик бўлмайди, билиб қўйинг бовачча! – деди. Сўнгра эса: — Одамларингиз ичида бизга хайрихоҳи бўлса, бир-икки нафарини берсангиз, — деб қўшиб қўйди.
Ниҳоят дастурхонга фотиҳа қилиб ташқарига чиқдик. Қаршимизда бояги ўн нафар отлиқ бизга бақрайиб турар эди.
— Бовачча, отларингизни олган шуларми?
— Ҳа.
Шермуҳаммадбек уларга қарата: — Отдан туш ҳамманг. Туркистон, Фарғона учун, ор-номус, дини-ислом учун кураш олиб бораётган бир пайтимизда тупроғимизни босқинчилардан озод қилиш ўрнига номимизни сотиб, талончилик қилиб юрганларга ўлим! — дея ҳайқирди.
Не кўз билан кўрайки, боягиларнинг бошлиғи бир имо билан отиб ташланди. Қолганлари йиғлаб, кечирим сўраб, астойдил тавба қилдилар.
— Бовачча, отларингизни олиб, юртингизга бемалол бораверинг. Йўлда азият чекмайсиз. Одамларингизни ҳам олинг, мен сизни синамоқ учун одам сўраган эдим.
Йигитларим менга содиқ, нимаки буюрсам, қулоқ қоқмай бажаришади. Бироқ, уларни бу ерда қолдириш учун буйруқнинг ўзи кифоя қилмайди, уларнинг дил “ризоси керакмикан”, деб кўнгилдан ўтказиб турганимда йигитларимдан иккиси – Бегмат ва Холмат олдимга келдилар:
— Хўжайин... биз розимиз....
Шермуҳаммадбек мамнунлигини яширолмай, қучоқ очиб хайрлашаркан, сўз қотди: Сиз, акангиз Муҳаммад Саид Юнусхўжа билан Эргашбек, Ислом полвонларни от-улов, озуқалар билан таъминлаб турганингиздан хабаримиз бор. Бизнинг ҳар бир ғалабамиз сизларнинг қўллашларингиз туфайлидур. Бу учрашувни бизга Аллоҳ насиб этди. Сиз билан дўст, жигардош бўлдик, кўришгунча ҳайр. Бизни дуо этиб туринг, эшон.
Бегмат миллий-озодлик кураши йўлида шаҳид бўлди. Шермуҳаммадбек Афғонистонга ўтиб кетгач, Холмат қайтиб келиб, менга яна ўттиз тўрт йил хизмат қилди...
Бу орада ушбу сатрлар муаллифи ҳам эсини таниб, оқу қорани ажратадиган бўлиб қолди. Хонадон аъзоси бўлиб қолган, миллий-озодлик ҳаракатининг жонли тарихига айланган Холмат бува Шермуҳаммадбек, Мадаминбек, бошқа қўрбошилар ҳақида кўп нарсаларни айтиб берди. Шермуҳаммадбек беш вақт намозни канда қилмайдиган, тақводор киши эди. Ҳатто, отдан тушгандан сўнг ҳам таҳоратни янгилаб олар эди. Бек доим ўз йигитларига таъкидлар эди: — Бу юрт не-не авлиёлар, алломалар, соҳибқиронлар юртидир. Уларнинг руҳини безовта қилишга, юртни оёқости қилинишига йўл қўйилмайди.
Кейинчалик ўзим қўрбошилар ҳақида кўплаб кинолар кўрдим, китоблар ўқидим. Ўқиганларим таъсирида Шермуҳаммадбек—Мадаминбек муносабатлари ҳақида Холмат бувага савол бердим.
— У Мадаминбекни ҳурмат билан тилга олар эди. Шермуҳаммаднинг айтган сўзлари дилимга муҳр¬ланиб қолган: — Афсус, Мадаминбек ўлдирилди. У сотқин эмас эди, у менинг жасур сафдошим эди. Ҳали унинг ўлимини ҳам душманлар биздан кўришади. Бироқ, Аллоҳ барчасига шоҳид... Мадаминбек учун ҳам ҳали жанг қиламиз...
Хуллас, мактабда бизга нима ўқитишмасин, қандай кино кўрсатишмасин, тарихимиз, миллий-озодлик ҳаракатимиз, шонли қўрбошиларимизга ҳурмат руҳида ўсиб улғайганимиздан мамнунман.
Шу ватан фарзанди, шу юрт фуқароси эканмиз, унинг тарихини ўрганиш ҳам зарурат, ҳам завқ, ҳам бурчдир. Аллоҳга шукрки, қайси касбда бўлишимиз, қайси соҳа мутахассиси эканлигимиздан қатъий назар, бизга ушбу завқ ва бурчни ато этди.
Миллий-озодлик ҳаракати тарихини ўрганар эканмиз, дастлаб ўша вақтда топилиши энг осон бўлган манбалар: дарсликлар, вақтли матбуотда эълон қилинган мақолалар, фуқаролар уруши иштирокчиларининг эсдаликлари, академик нашрлар ҳамда қизил командирлардан Никитиннинг “Қўқон воқеаси”, Калмиковнинг “Қуръон ва маузер”, М.Поликовскийларнинг “Мадаминбекнинг тугатилиши”, Азиз Ниаллонинг “Уйғонган Шарқ” ва бош¬қа қатор асарлар ҳамда романлар билан танишишга тўғри келди. Бу китоблар муаллифлари тилида “босмачилар ҳаракати” деб ном олган миллий-озодлик ҳаракатимиз қай даражада ҳаққоний, қандай руҳда ёритилганлиги барчага маълум, шарҳлашнинг ҳожати бўлмаса керак. Кейинчалик, қайта қуриш ва истиқлол йилларида Алишер Ибодинов, Ҳамдам Содиқов, Иброҳим Карим, Жўрахон Муҳаммад каби ўнлаб олим, ёзувчиларнинг бу мавзудаги асарлари билан танишиб чиқдик.
Шунингдек, чет эл сафарларимиз асносида муҳожир ватандошларимиз, усмонли турк ва оврупо адиблари, муаррихларининг мазкур мавзуга бағишланган тадқиқотларини кўриб чиқишга муваффақ бўлдик.
Бу асарларнинг маҳорат билан, илмий далиллар, архив ҳужжатлари асосида ёзилганлиги, уларнинг катта заҳмат, бедор тунлар эвазига яратилганлигини ҳис этган ва уларнинг муаллифларига қўлимиз кўксимизда эҳтиром изҳор этган ҳолда шуни ҳам таъкидлаб ўтишга масъулмизки, уларнинг кўпчилигида ҳам қай даражададир бирёқламалик сезилиб, асар яратилган даврнинг мафкураси уфуриб туради. Муаллифларнинг баъзилари билан бу борада очиқ сўзлашганимизда, улар – “ҳа, энди ўзингиз яхши биласизку...” каби сипоришларни келтирадилар.
Ушбу, таъбир жоиз бўлса, қониқмаслик ҳисси, шунингдек, миллий-озодлик кураши иштирокчиларининг ёрқин хотираси, улар олдидаги бурчимиз тарих чангалзорининг ўтиш қийин бўлган сўқмоқларига қадам босишга, озодлик курашининг энг собитқадам раҳбарларидан бири Шермуҳаммадбек тимсолида Фарғона водийси миллий-озодлик ҳаракати тарихи борасида баҳоли қудрат қалам тебратишга чорлади. Баъзилар, — ҳа энди бу соҳага анча-мунча қўл урилган, такрорнинг ҳожати бормикан? деб ўйлашлари мумкин. Уларга: Искандар, Чингизхон, Амир Темур, Наполеон ҳақида ўнлаб асарлар ёзилган, бироқ уларнинг сиймосини ҳар ким ҳар хил талқин этган. Биз ҳам ўз шууримиз, ўз талқинимиздаги Шермуҳаммадбек ҳамда унинг ортидаги озодлик жангчилари сиймосини қўлдан келганча яратсак не ажаб? Замонамиз қалам аҳли томонидан бу борада бундан ҳам зўрроқ, бундан ҳам ҳақиқийроқ, илмий далилларга асосланган асарлар яратилишига тилакдошмиз. Не бахтки, тарихимизни рўйи-рост ёзса бўладиган замонлар келди.
Мутасадди илмий ташкилотлар, олим-уламо, адибу удаболар мени маъзур тутсинлар-у, илмий ва бадиий адабиётда, ҳатто энциклопедия каби мўътабар нашрларда бу мураккаб даврда кураш олиб борган аждодларимизга икки қаторгина жой берилмаганлиги одамни ажаблантиради. Совет даврини-ку тушунамиз, мустақиллик даврида ҳам бу ҳолат давом этиб келганлиги кишини танг қолдиради.
Бугун Президентимиз маънавиятнинг узвий қисми бўлмиш жонли тарихимизни ёшларга етказиш зарур эканлигини таъкидлаб турган бир пайтда озодлик ҳаракати тарихи етарли даражада ёритилмай келинаётганлигини қандай изоҳлаш мумкин? Ёш авлод муқаддас Ватанимизга муносиб тарзда ҳаёт кечирмоғи ва тафаккур этмоғи, мозийдан сабоқлар чиқариб, Ўзбекистон келажагини таъминлашга интилмоғи зарур. Мустақил Ўзбекистоннинг 130 йиллик мустамлака давр тарихини ўрганаётган ёшларимизда ота-боболаримиз мустабид тузумга қарши етарлича курашмаган экан деган нотўғри фикр уй¬ғонишига асло йўл қўйиб бўлмайди.
Тўғри, жадидчилик, миллий-озодлик ҳаракатини, унинг намоёндаларини ёритишга журъат этган фидокор олимлар: тарих фанлари доктори, профессор, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими, Андижон Давлат Университети кафедра мудири Рустамбек Шамсутдинов, Ўз ФА Тарих инс¬титути бўлим бошлиғи, тарих фанлари доктори, профессор Қаҳрамон Ражабовларнинг жасорати ва чеккан заҳматларига таҳсинлар айтиш ўринли. Уларнинг китоблари ўзининг холислиги билан ажралиб туради.
Шунингдек, атоқли ёзувчи, марҳум Шукур Холмирзаевнинг “Қора камар” саҳна асарида ўйналган бир эпизод ҳамон кўз ўнгимдан кетмайди; большевиклар ўлкада сунъий очарчилик юзага келтирадилар, халқни иқтисодий жиҳатдан эзадилар. Айни пайтда, халқни ўзларига оғдириш учун ерларни камбағалларга бўлиб бера бошлайдилар. Бунга онги етмаган халқ — “ана, болшавойлар бизнинг бошимизни силаб, ер бердилар” деб боши кўкка етади. Шунда Давронбек қизиллардан бири сардорга “ўзинг¬ни ерингни ўзингга берса шунчалар довдирайсанми, мунча алданасан, бу гумроҳлар ўйламайдиларки, берилган ерлар Россиядан поездга ортиб олиб келинган эмас, ўзимизнинг еримиз-ку!”
Мени қўлга қалам олишга ундаган омиллардан бири ушбу эпизод бўлса ажаб эмас.
Китобни якунлаш арафасида Президентимиз Ислом Каримовнинг “Юксак маънавият—енгилмас куч” деган асарини ўқиб, китобимга янада масъулият билан янада жиддий қараш кераклигини англаб етдим. Хусусан, Президент китобидаги қуйидаги сўзлар жуда катта рағбат бўлди.
“Ҳар қайси миллий қадриятларни ўз мақсад-муддаолари, шу билан бирга, умумбашарий тараққиёт ютуқлари асосида ривожлантириб, маънавий дунёсини юксалтириб боришга интилар экан, бу борада тарихий хотира масаласи алоҳида аҳамият касб этади. Яъни, тарихий хотира туйғуси тўлақонли равишда тикланган, халқ босиб ўтган йўл ўзининг барча муваффақият ва зафарлари, йўқотиш ва қурбонлари, қувонч ва изтироблари билан холис ва ҳаққоний ўрганилган тақдирдагина чинакам тарих бўлади.
Биз бу масалага ана шундай илмий асосда ёндашиб, қадимий тарихимизни ўрганиш ва баҳо беришда унинг бирор-бир даври ёки жабҳасини эътибордан четда қолдирмасликка ҳаракат қилдик. Жумладан, мустамлакачилик ва совет давридаги оммавий қатағонлар пайтида зулм ва зўравонлик қурбони бўлган, истиқлол йўлида жон фидо этган аждодларимизнинг ҳурмати ва хотирасини жойига қўйиш, уларнинг эл-юрт озодлиги йўлидаги ишлари, қолдирган меросини излаш ва ўрганишни айнан ана шундай маънавий негизда йўлга қўйганимизни қайд этиш зарур”1.
Муҳтарам китобхон, ушбу битигимизни қалб тўлғоғи асносида қоғозга тушган тарихий бадиа сифатида қабул қилгайсиз.
МИЛЛИЙ-ОЗОДЛИК КУРАШИ ТАРИХИДАН ЛАВҲАЛАР
Русиянинг Шарққа ҳамласи Олтин Ўрда парчаланиб, рус князликлари ягона марказлашган давлатга бирлашган XVI асрдаёқ бошланди. Ҳижрий 911 (мелодий 1505) йилда Москва князлиги Оқ Ўрдага ҳужум бошлади. Оқ Ўрда хони бу ҳужумни қайтариб, душманни Москва Кремлигача қувиб борди. Мазкур китоб учун маълумот тўплаб юрганимда Қўқон ўлкашунослик музейи ходимлари Шайбонийлар давлати асосчиси Муҳаммад Шайбонийхоннинг Оқ Ўрда хони Муҳаммад Аминхонга ушбу ғалаба муносабати билан юборилган муборакномасидан бир парча топиб беришди. Бу Шайбонийхон қаламига мансуб қуйидаги тўртлик эди:
Ислом бошингга тожи-торак бўлсун,
Ёринг тун ва кун Тангри таборак бўлсун.
Ўрус кофирини қирмишсан ўғлум,
Сенга ғозийлик муборак бўлсун.
Кейинчалик эса, ўрусларнинг толеи баланд келиб, бир неча аср мобайнида Қозон, Қрим, Эдил бўйлари, Ўрол, Сибирия ва Узоқ Шарқ, қозоқ дашт¬ларини истило қилдилар ва Ўрта Осиё хонликларига жиддий хавф сола бошладилар. Қўқон хонлигини босиб олиш 1853 йилдан бошланди. Халқ ватан мудофаасига кўтарилди. Ёвнинг таҳдиди ҳатто бу дунё ишларидан қўл силтаган қаландарларни ҳам оёққа турғазди. Қаландарлар жахр айтиб жанг¬га кирар эканлар. Ўша пайтдаги муаррихлар бу жахрлардан айримларини ёзиб қолдирган эканлар. Қўқон ўрмон хўжалигини маънавият ишлари бўйича мутасаддиси Яҳёхон Дадабоев шулардан бир неча намуна топиб келди:
Аё дўстлар, юртимизга рақиб келди,
Жангга киргил, сен жаннати бўлай десанг.
Қилич-ханжар, милтиғини тақиб келди,
Жангга киргил, сен жаннати бўлай десанг.
Шаҳарларни, қалъаларни бир-бир олди,
Оқ масжиду Туркистонга йўлин солди.
Йўлларида хароба-ю лаҳад қолди,
Жангга киргил, сен жаннати бўлай десанг.
Саройлару кулбаларни айлади хок,
Бу ишларни кўзим кўриб, юрагим чок.
Эй ёронлар, гарчи билсанг ўзингни пок,
Жангга киргил, сен жаннати бўлай десанг.
Ёдингда тут, сен хоҳ қари, хоҳи сабий,
Хуббил ватан минал иймон дебдур набий.
Шаҳидларнинг шафоатин бергай раббий,
Жангга киргил, сен жаннати бўлай десанг.
Ватан учун жанг қилмоқ улкан савоб,
Ағёр ўқига ўқ ила бергил жавоб.
Озодликнинг туғ-байроғин қилгил тавоб,
Жангга киргил, сен жаннати бўлай десанг.
Сен ўзингни эл-юртга чин фарзанд десанг,
Юрт қўришга тайёрман ҳарчанд десанг.
Хожа Асрор сўзини гар панд десанг,
Жангга киргил, сен жаннати бўлай десанг.
Бироқ, ҳарбий ишда, техникада, қурол-яроғда Оврупо мамлакатларидан анча орқада бўлган, душманга қарши бирлаша олмаган хонликлар Русия империяси зарбасига тоб беролмай, уларнинг асоратига тушиб қолдилар. Юқоридаги жахр матнининг муаллифи, Дукчи Эшоннинг сафдоши Хожа Асрор халифа халқни миллий-озодлик курашига чорлар эканлар, хонликларнинг енгилиши сабабларини ҳам кўрсатиб ўтадилар:
Аё дўстлар, сўзим тинглаб, фикр қилинг,
Сизга арзим айтиб нидо қилдим мано.
Гар сўзларим маъқул бўлса зикр қилинг,
Ҳақ ишига жоним фидо қилдим мано.
Во дариғо, Туркистоним мағлуб бўлди,
Ҳукамолар юрт қуролмай таслим бўлди.
Бул сабоқлар барчамизга таълим бўлди,
Бул таълимдан сизни огоҳ қилдим мано.
Хон-амирлар боши бирда қовушмади,
Ёвга қарши бир анжуман қуришмади.
Доноларнинг сўзларига киришмади,
Шул боисдин элдин ажраб қолдим мано.
Ҳукамолар эл дардидан фориғ бўлди,
Маърифатдин узоқ кетиб жоҳил бўлди.
Йўл кўрсатган алар учун ботил бўлди,
Оқибатда ёв илкига тушдим мано.
Ё алҳазар, юртимизни ўрус олди,
Жисмимизга, руҳимизга кишан солди.
Дийда қилиб, кўзларимиз ёшдин қолди,
Яратгандан мадад тилаб қолдим мано.
Оби-дийда қилган билан маъво топмадим,
Балони даф этарга даъво топмадим.
Тек турмоқни ўзимга раво топмадим.
Маъракаи майдон бўлиб чиқдим мано.
Ватан учун шаҳид бўлмоқ қутлуғ ўлим,
Курашмоқдин ўзга ҳеч бир йўқдир йўлим.
Озодликнинг яроғини тутди қўлим,
Шаҳодатни тақдиримга кўрдим мано.
Ўзларини шер билган эрлар, ёронлар,
Нажот йўлин топмаган гумроҳ-сарсонлар.
Қўлингга яроқ ол, дўстлар, ёронлар,
Ҳурлик учун жангга даъват этдим мано.
Тарихий адабиётларни кўздан кечирсангиз, Русия империяси Қўқон хонлигини осонгина қўлга киритгандай таассурот пайдо бўлади. Йўқ, хонлик осонликча таслим бўлган эмас, ўз қудрати, салоҳияти, даражасида жанг қилган, қаршилик кўрсатган. Таассуфки, юқорида таъкидлаганимиздек, кучлар, ҳарбий салоҳият, қуролланиш техникаси жиҳатидан томонлар тенг эмас эди. Шундай бўлсада, бу озодлик курашининг ўз қаҳрамонлари етишиб чиқди. Улар замонавий ўт очар қуролларга эга бўлган душманга қарши ўқ-ёй, қилич ва пилта милтиқ билан жанг қилиб, қаҳрамонлик намуналарини кўрсатдилар. Уларнинг ичида энг фидокори, сўзсиз, Алим¬қули Мингбоши (Муҳаммад Юнус Тоййибнинг асарида “Алиқули” шаклида келади) эди. У ватан мудофаасини ташкил эта олди, душманга нисбатан муросасизлиги билан машҳур бўлди. Тоййиб ўзининг “Алиқули амир лашкар жангномаси” асарида бу ҳақда шундай ёзади: “Амир лашкар шундай дедилар: — Агар бу мусолаҳани қилсак (сулҳ тузсак — М.Х) ҳамма одамлар амир лашкар ва шиғовул деган икки малъун ўз оройиши ва айш-ишратларини кўзлаб, бу қадар мусулмонларни оловга ташлаб сулҳ туздилар. Агар булар ғайрат ва ҳиммат қилсалар, ҳаммамиз ғазотга отланиб, бул тарафи Ўрунбурғ, ул тарафи Сибириёғача олар эрдук деб, тирик бормиз ўзимизға ва ўлғанимиздан сўнгра фарзанд ва набираларимизға лаънатини юборсалар керак.”
Шунингдек, душманга қарши Қаноатшоҳ Оталиқ, Ёқуббек (кейинчалик Шарқий Туркистон ҳукм¬дори), Отабек Ноиб, Шерали Мингбоши, Ниёзалибой, Жомадор Тўқсоба, Муҳаммад Али, Мулла Исхоқ (Пўлатхон), Исо Авлиё, Абдураҳмон Офтобачи, Абдуллабек ва бошқа саркардалар фидокорона жанг қилдилар. Қўқон хонлигининг машҳур давлат арбобларидан бўлмиш Шоҳи Қўшбегининг набираси, Шоди Мингбошининг жияни Муҳаммад Али Оқмасжид қалъаси доруғаси (коменданти) эди.1856 йилда руслар шаҳарни қамал қилган пайтда у ўз қўл остидаги сарбозлари билан бир неча кун ўқ-дориси тугагунича қаҳрамонона жанг қилган. Руслар уни сарбозлари билан қалъа ичида портлатиб юборганлар.
Русиянинг мўлжали, Оврўпо мамлакатлари, хусусан Буюк Британия томонидан кутилиши мумкин бўлган норозиликни эътиборга олган ҳолда, Ўрта Осиё хонликларини бўйсундиргач, уларни ярим мус¬тамлака нуфузида ушлаб туриш эди. Бироқ Қўқон хонлиги фуқаролари томонидан кўрсатилган қаттиқ қаршилик, уни ярим мустамлака ҳолида тутиб туриш мумкин эмаслигини аён қилиб қўйди. Русия ҳукумати шу баҳонада хонликни тугатиб, унинг ҳудудини Туркистон генерал-губернаторлиги таркибига қўшиб олди, илло, миллий-озодлик ҳаракатини эндиликда “исёнчилик”, “қароқчилик” тарзида баҳолаб, уни бостириш учун “ҳуқуқий” асосга эга бўлди.
Шундай бўлсада, миллий-озодлик ҳаракати тўхтамади. Бу ҳаракат, айниқса, Русия ҳукуматининг “Янги қўшиб олинган ерларни ўзлаштириш” дастури асосида ҳамда ҳукуматга таянч сифатида водийга казаклар ва мужикларни кўчириб келиб, энг унумдор ерларга жойлаштирилишидан сўнг янада авж олди. Бу курашга “Дукчи Эшон” деган ном билан машҳур бўлган Муҳаммад Али Халифа, Хожа Асрор Халифа, Дарвешхон, Етимхон, Қамчибек Олимбек ўғли, “Қорасоч Эшон” лақабли Муҳаммад Қосим Авлиё, Шокиржон, Азлар Эшон ва бош¬қалар раҳбарлик қилдилар. Хожа Асрор Халифа миллий-озодлик курашини мувофиқлаштириш, марказлаштиришга ҳаракат қилган бўлсада, айрим йўлбошчиларнинг ортиқча ғурури, онгсизлиги бунга йўл бермади. Оқибатда бу алоҳида-алоҳида кўтарилган қўзғолонларнинг тез фурсатда бостирилишига олиб келди. Бироқ тўхтатиб қўя олмади. Тар¬қоқ ҳаракатлар ўчиб-ёниб, ниҳоят, 1916 йилги оммавий халқ қўзғолонига уланиб кетди.
Советлар даврида “босмачилик ҳаракати” деб ном олган миллий-озодлик ҳаракати сардорлари: Катта ва Кичик Эргаш, Рахмонқул, Ислом Полвон, Мадаминбек, Шермуҳаммадбек, Холхўжа ва бош¬қалар бу курашнинг 1916 йилгача бўлган босқичи дошқозонида пишиб етилдилар ва майдонга тушдилар. Уларнинг аксарияти “ўғри”, “талончи”, ва шунга ўхшаш тавқи лаънат билан айбланиб, ҳибсга олиндилар ва Сибирияга сургун қилиндилар. Улар рус ишчиси Петровдан эмас, балки ҳаётдан, бир-бирларидан сабоқ олиб, 1917 йил феврал инқилоби муносабати билан ватанга қайтиб, курашни давом эттирдилар.
ТУРКИСТОН МУХТОРИЯТИ
1917 йил феврал инқилобидан сўнг ҳокимият тепасига келган вақтли ҳукумат Русиянинг рус бўлмаган халқ ва мамлакатларига катта ҳуқуқлар берган бўлди. Чекка ўлкаларда жонланиш юз берди. Турли миллий ташкилот, уюшма, фирқалар ташкил топа бошлади. “Шуройи Уламо”, “Шуройи Исломия”, “Иттиҳод ва тараққий”, Турон адами марказият фирқаси (Федералчилар фирқаси), Ёш бухороликлар, Ёш хиваликлар ҳамда большевиклар таъсиридаги “Мусулмон мехнаткашлари союзи” шулар жумласидандир.
Шу йил ёз ойларида Давлат думасига сайлов олдидан номзодлар кўрсатиш учун рўйхатлар тузилди, большевиклар таъсиридаги номзодлар 4-рўйхатга, мустақиллик тарафдорлари эса 8-рўйхатга қайд этилдилар. Рўйхатлар тузилгач, сайловчилар билан учрашувлар бўлиб ўтди. Қўқон Жомеъ масжидида бўлиб ўтган учрашувда ҳар икки рўйхат тарафдорлари ўртасидаги мунозара қон тўкилиш билан якунланди. Шу кундан эътиборан халқ оғзида болшевиклар тарафдорлари “тўртинчилар”, мустақиллик тарафдорлари эса “саккизинчи” деб ном олдилар. Қисмат ва вақт тўлқинлари “саккизинчи” деган номни оқизиб кетди, бироқ, “тўртинчи” деган ном улкан харсангдек дарё ўзанида, яъни одамлар хотирасида ҳали-ҳали сақланиб қолган.
Туркистонни мустақил, жуда бўлмаганда мухториятли давлатга айлантириш фикри ХХ аср бошларидаёқ жадидлар ва маърифатпарварларнинг “гап“ зиёфатларида асосий мавзуга айланган эди. Бироқ, подшо охранкаси (сиёсий полицияси) дан чўчиб, бу фикрларни қоғозга туширмаган эдилар. Феврал инқилобидан сўнг бу ҳақда жиддий бош қотира бошладилар. “Турк адами марказият (федералчилар) фирқасининг маромнома (дастур)ида бўлажак мухториятли ҳукуматнинг тузилиши, фаолияти аниқ белгилаб берилди. Бу дастур замонасининг энг халқ¬чил, демократик дастурларидан бири эканлиги тадқиқотчилар томонидан эътироф этилди. Дастурни тузишда Қўқондан Камолиддин қози Раҳмонберди ўғли, Обиджон Маҳмуд ўғли, Андижондан Мулло Нуриддин аълам, Мирзо Абдуқодирбек, Искобилдан Миродил Мирзо Аҳмад ўғли, Тошкентдан Мунаввар қори Абдурашид ўғли, Самарқанддан мулла Маҳмудхўжа Беҳбудий ва бошқа кўзга кўринган жадидлар иштирок этдилар. Масков билан алоқадор савдогарлар ва жадидлар мухториятли ҳукумат тузиш борасида муваққат ҳукуматнинг фикрини олишга ҳаракат қилдилар. Уларнинг ҳукуматдаги танишлари бу масалани яқин орада ўтказилиши кутилаётган, Россия тақдирини ҳал этишга ваколати бўлган Таъсис мажлисига қўйишни маслаҳат бердилар. Агар Таъсис мажлиси бўлиб ўтса, Россия Оврўпонинг илғор мамлакатлари изидан бориб, уларнинг идора усулини қабул қилар, “пролетариат диктатураси” ҳақида сўз бўлиши мумкин эмас эди. Буни тушуниб етган Ленин бошлиқ болшевиклар ва социал революциячилар (эсерлар) фирқалари Таъсис йиғилиши чақирилгунча ҳокимиятни қўлга олишга ҳаракат бошладилар ва 1917 йил 25 октябр (7 ноябр)да бунга эришдилар ҳам. Ишчи-деҳқон ҳукуматининг энг дастлабки юридик ҳужжатлари сулҳ ва ер хақидаги декретлар эди. Бир неча кун ўтиб, 15 ноябрда эса Россия Халқ Комиссарлар Совети раиси Ленин ва Миллатлар ишлари бўйича халқ комиссари Сталин имзо чеккан “Россия халқлари ҳуқуқлари декларацияси” эълон қилинди. Унда жумладан, шундай сатрлар бор:
1. “Халқ комиссарлари Совети Россия миллатлари ҳақидаги масала бўйича ўз фаолиятига қуйидагиларни асос қилиб олишга қарор қилди:
2. Россия халқларининг ажралиб чиқиш ва мустақил давлат ташкил этишгача бўлган ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи.
3. Барча миллий ва миллий-диний имтиёзлар ва чекланишларни ман этиш ҳуқуқи...”
Инқилоб (тўнтариш) раҳбарлари, жаҳон афкор оммаси эътиборини чалғитиш мақсадида ушбу баённомани эълон қилиб қўйиб, унинг асосида миллатларнинг ажралиб чиқиб кетишидан қўрқиб, бир неча кун ўтгач ажралмасликни сўраб “Россия ва Шарқнинг барча мусулмон меҳнаткашларига мурожатнома”сини эълон қилишга шошилдилар. Улар шу тариқа мурожаат қиладилар:
Рус ишчиларининг ягона орзу-умиди тинчлик (сулҳ) ҳақидаги битим тузилганидан сўнг бутун дунёдаги маҳкум миллатларга ёрдам бериш ва уларни ҳурриятга эриштиришдан иборатдур...
Россия мусулмонлари: Волга татарлари, қирғизлар, Сибир ва Туркистон сартлари, Кавказ турклари ва татарлари, чеченлар, Шимолий Кавказ халқлари ҳамда рус подшолари, золимлари томонидан бутун масжидлари ва минбарлари бузилиб ташланган, дин ва урф одатлари оёқости қилинган халқ ва миллатлар, биз сизларга мурожаат қиламиз. Сизларнинг динингиз, урф-одатларингиз, миллий ва маданий муассасаларингиз бундай буён ҳар қандай тажовуздан ҳимоя қилинади. Ўз миллий хаётингизни том маънода эмин-эркин ташкил этишингиз мумкин, бу сизнинг ҳақ-ҳуқуқингиздир. Шуни билингки, сизларнинг ва бутун Россияда яшайдиган миллатларнинг ҳақ-ҳуқуқларини инқилоб ва Шўролар ҳимоя ва мудофаа қилади. Бу инқилоб ва унинг ҳукуматига ёрдам этингиз. Дўстлар! Биз кўтарган байроғимиз билан ҳар бир маҳкум миллатга ҳуррият олиб келамиз. Мусулмонлар! Биз сизлардан моддий ва маънавий ёрдам кутиб қоламиз”.
Бу ҳужжатларга ишонганлар ҳам бўлди, ишонмаганлар ҳам кўпроқ бўлди. Бироқ, қонун кучига эга бўлган бу ҳужжатдан фойдаланиб қолиш керак. Бундай имконият кейин яна бўладими-йўқми? Бу масалага ойдинлик киритиш учун “Шўрои Уламо” фирқаси пешқадамларидан бўлмиш Шоаҳмедов Петроградга юборилади. У “Мусулмонлар ўз мустақил давлатини тузиши мумкин” деган хабар топиб келади. 12 ноябрда Тошкентда бўлиб ўтган турли мусулмон гуруҳларининг бирлашган маслаҳат қурултойи шу асосда “Ҳокимиятнинг аскар, ишчи ва деҳқон депутатлари Совети қўлига ўтиши муносабати билан Туркистон ўлка мусулмонлари съезди бутун Туркистоннинг 98 фоизини ташкил қилувчи 10 миллион жон мусулмонлар Русия инқилоби ваъда этган озодлик, тенглик ва биродарлик асосида миллий-маданий ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқига эга деб топади” мазмунида қарор чиқарди. Шу тариқа Туркистонда мухториятли ҳукумат таъсис этиш ҳаракати бошланади.
Бироқ, Марказий Ижроия қўмитасида, ҳукуматда бирорта маҳаллий миллат вакили бўлмаган Тошкентда болшевикларнинг таъсири кучли эди. Шу туфайли эрксевар кучларнинг нигоҳи Қўқонга, бир вақтлар хонлик пойтахти бўлиб турган, 300 дан ортиқ масжид, элликка яқин мадраса, олтита марказий бозор, ўнлаб тармоқ бозорлари, ўттиздан зиёд саноат корхонаси, 11 банк, ўнлаб савдо уйлари, ширкатларга эга бўлган, адабиёт, санъатда муҳит ва мактаблар яратган етмиш беш минг аҳолига эга Хўқанди Латиф томон интилди.
1917 йил 26 ноябрда Қўқоннинг пахта биржаси биносида (эски театр биноси ўрнида) 4-ўлка мусулмонлари фавқулодда съезди бўлиб ўтди. Съездда пойтахти Қўқон бўлган Туркистон Мухториятли ҳукумати ташкил топганлиги эълон қилинди. Мухторият бошқаруви органи Туркистон халқ бошқаруви (54 киши), Туркистон вақтли кенгаши (32 киши) ва ҳукуматдан иборат эди.
Ҳукумат раислигига “Алаш Ўрда” фирқасининг раҳбари, муҳандис Муҳаммаджон Тинишбоев сайланди. Кўп ўтмай, ҳукумат ичидаги айрим келишмовчиликлар туфайли Тинишбоев истеъфо беради ва унинг ўрнини ҳуқуқшунос Мустафо Чўқай эгаллайди. Чор ҳукуматининг офицери Шомилбек унинг ўринбосари, Ислом Шоаҳмад ўғли адлия вазири, Потеляхов – озиқ-овқат вазири, Убайдуллахўжа – ҳарбий вазир, Чанишев – бош қўмондон, Саид Носир Миржалил ўғли – хазиначи этиб сайландилар. Мухтор жумҳуриятнинг янги ҳукумати оммавий сафарбарлик эълон қилиб, миллий армия тузишга киришди. Ҳукумат таркибидаги 54 кишидан 36 нафари ерли туб аҳоли вакиллари, қолганлари оврўпаликлар эди. Демак, чинакам байналмилал ҳукумат тузилди, маҳаллий халқ вакиллари В.И.Лениннинг кўргазмаларига қатъий амал қилиб, ўз тақдирларини ўзлари белгилашга киришдилар. 26 декабрда Қўқонда бўлиб ўтган мусулмон ишчи ва аскар вакилларининг I фавқулодда съезди, большевикларнинг қаттиқ қаршилик кўрсатишларига қарамай, Қўқон Мухтор ҳукуматини ёқлади ва В.И.Ленинга қуйидаги матндаги телеграммани жўнатди: “Туркис¬тон мусулмонлари ишчи ва аскар депутатлари I фавқулодда съезди қабул қилган қарорни Сизга маълум қилиб, Туркистонни ҳалокат ёқасига келтириб қўювчи тартибсизлик, қўш ҳокимиятчиликнинг олдини олиш мақсадида ўлкада ҳокимиятни Вақтли Туркистон мухтор ҳукуматига топшириш тўғрисида Туркистон Халқ Комиссарлари Советига Россия демократик республикасининг Олий ҳокимияти номидан кўрсатма беришингизни сўраймиз”.
Мухториятли ҳукумат “Эл байроғи” газетасини нашр этади, молия ишини мувофиқлаштириш учун 30 миллион сўмлик заём чиқаради, ўз миллий армиясини яратишга киришади, халқ милициясини ташкил этади. Милиция бошлиғи лавозимига Эргаш Қўрбоши тайинланади. Шу ўринда Эргаш Қўрбоши номи билан боғлиқ бир масалага муносабат билдириб ўтишимизга тўғри келади: тарихдан маълумки, тинчлик, озодлик ҳаракати жабҳасида Эргаш номли икки шахс фаолият кўрсатган. Уларнинг ҳар иккиси хам Қўқоннинг Бачқир депарасидан. Бири Катта Эргаш, иккинчиси Кичик Эргаш деган ном билан машҳур. Бизга танишиш насиб этган барча манбаларда милиция бошлиғи лавозимига Катта Эргаш тайинланганлиги таъкидланган ҳолда, турк журналисти Али Бодомчи қаламига оид “1917—1934 йилларда Туркистонда миллий-истиқлол ҳаракатлари ва Анвар Пошшо” асарида, ҳукумат эълон қилингандан бир неча кун кейин Қўқон қўрбошиси Кичкина Эргашбек Ижроия қўмитасининг қарори билан пойтахт “Қўқон” жандарми қўмондони ва милиция мудири этиб тайинланади”, деган ёзувни учратамиз. Бу маълумотни учратгач, манбаларни яна бир бора кўздан кечириб чиқишга тўғри келди. Ва ниҳоят, маҳаллий манбаларга суяниб, Али Бодомчи бир оз янглишган деб ҳисоблайман, ҳамда отам Муҳаммад Саид шунингдек, бугунда юз ёшни қаршилаган Жўрахон Тўра оталарнинг гувоҳлик беришларига қараганда ҳам юқоридаги фикримизнинг тўғрилигига яна бир бор амин бўламиз.
Туркистон Мухториятининг ташкил топиши ва бош¬қарув тизими турли адабиётларда турлича ёритилади.
Мухторият ташкил топган кунлардан бошлабоқ советлар унга қарши шиддатли ҳужум бошлади. Ҳужум молия жабҳасида бошланди: Туркистон Халқ Комиссарлари Совети Туркистон мухториятига алоқадор ва унга ҳайрихоҳ бўлган бойларнинг мол-мулкларини мусодара этиш ҳақида топшириқ берди. Қўқон совети раиси Бабушкин мухториятни бешигидаёқ бўғиб ташлаш мақсадида Фарғона ва Тошкентга мурожаат қилиб, “шаҳарни ҳимоя қилиш” учун ҳарбий ёрдам сўради. Скобелев (ҳозирги Фар¬ғона) шаҳри ҳокими Дориомедовнинг қаршилигига қарамай, Фарғона совети қарори билан шаҳар ҳарбий дружинаси бошлиғи К.Осипов 120 аскар, 4 замбарак, 4 пулемёт билан Қўқонга етиб келди. Кўп ўтмай Самарқанд, Қизилқия дружиналари шаҳарга кириб келди. Шаҳар ичида мухториятчилар билан болшевиклар ўртасида жанг бошлангач, 18 февралда Туркистон ўлкаси ҳарбий комиссари 26 ёшли Е.Перъфилев шаҳар темир йўлига 11 эшелон пиёда, отлиқ ва артилерия қисмлари билан кириб келди. Конибодом бекатида уларга арман дашноқлари отряди қўшилди. Ўзларини Дашноқлар деб аташган, 1915 йилда турк-арман қирғини сабабчиларидан бири, Дашнакцутюн миллатчи партиясининг бир қисми Туркистонга келиб ўрнашади. 1918—1920 йилларда Арманистонда ҳокимиятни эгаллади. Каракс ва Эриванда мусулмонларни қирғин қилди. Большавойлар 1918 йилда шулардан фойдаланиб, биргаликда Қўқонда, умуман водийда қирғин ўтказди. Натижада истиқлолчиларга қарши кураш ниқоби остида тинч аҳолидан 35.000 киши қириб ташланди, мол-мулки эса талон тарож қилинди. Турор Рисқулов, Саъдуллахўжа Турсунхўжаев, Низомиддин Хўжаев каби раҳбарларнинг талаби билан 1919 йил 16 июлда Туркистон МИК буйруғи билан бу партия тарқатиб юборилади ва қуролсизлантирилади. Арманистонда ҳам бу партия 1921 йилда тақиқланган.
19 феврал куни Эргаш Қўрбошига ултиматум юборилиб, уч соат ичида қурол-яроғни ташлаб, таслим бўлиш талаб этилади. Эргаш қўрбоши бу талабни бажармаслигини билдириб, рад жавоби юборди. Е.Перъфилев барча замбараклардан Қўқон аҳолиси устига ўт очишни, шу жумладан, ёндирадиган снарядлардан фойдаланишни буюрди. Эски шаҳар тамомила вайрон бўлиб, ўт ичида қолди. Унинг буйруғи билан рўпара келган одамни отиб ташладилар, кошонаю обидалар вайрон қилинди. Дўкону банклар талон-тарож қилинди. Айниқса, арман дашноқлари хонадонларга бостириб кириб, чолу кампир, болаларни ҳам аямадилар, болаларни жодуга солиб қирқдилар. Туркистон халқининг ашаддий душмани деб ном олган А.Т.Каравайцев ўз эсдаликларида “арман дашноқлари қирғинни ҳаддан ошириб юборибди”, деб ёзишдан бошқа иложи тополмайди.
20 феврал куни вайрон бўлган шаҳарга пиёда қўшинлар ва дашноқ жангарилар кириб келдилар. Халқнинг ўша кунги аҳволини тасвирлашга тил ожизлик қилади. Хонадонлар таланди, аёллар зўрланди, эркаклар ўлдирилди. Дашноқлар милтиқ ўқини “аяб”, одамларни қилич билан чопиб, пичоқ билан бўғизлаб ташлар эдилар. Яхшиси, ушбу мудҳиш воқеалар гувоҳларига сўз берайлик. Ўша пайтдаги даҳшатли воқеаларни ўз кўзи билан кўрган мухбир Борис Ольгинский шаҳар ичида юриб, “Қўқон воқеалари” номли репортаж тайёрлаган ва “Знамия свободы” газетасининг 23 феврал сонида чоп эттирган. Қуйида ундан айрим парчаларни келтирамиз:
РУС МУАЛЛИМИНИНГ ҲИКОЯСИ
Рус-тузем мактабининг муаллими, уруш давомида ўз оиласи билан эски шаҳарда яшаб турган киши урушаётган мусулмонларнинг тинч рус аҳолисига муносабатлари ҳақида шундай ҳиқоя қилади:
“Бизнинг уй, яъни, менинг оилам ва муаллималар яшаб турган уй эски шахар ҳудудида эди. Сарт¬лар бизнинг хонадонимизга уч марта кирдилар ва бу ерда рус солдатлари ёки арманилар бор-йўқлигини текширдилар. Бизнинг бетараф эканлигимизга ишонч ҳосил қилгач, сартлар бизни безовта қилмай қўйдилар, бизда егулик қолмаганлигини билганларидан сўнг бизга сут ва обинонлар келтириб бердилар”.
ДОКТОР ДОМОГАРОВНИНГ ФОЖИАЛИ ЎЛИМИ
5 феврал (эски ҳисоб билан М.Х) туш пайтида эски шаҳарга рус “қизил хоч экспедицияси” ташкил этилди. Унинг таркибига врачлар, санитарлар ва шафқат ҳамширалари кирар эди. Ушбу даста ҳарбий-инқилобий қўмитадан рухсатнома олди ва вақтинча яраш пайтидан фойдаланиб, эски шаҳарга кириб борди ҳамда унинг четида кўп сонли ярадор сартларга ёрдам кўрсатишни бошлади. Бу даста келгунча ярадор сартлар тиббий ёрдам йўқлигидан аянчли ҳолга тушган эдилар. Бу санитар дастасининг иш фаолияти вақтида улар жойлашган бино эски шаҳар томон ҳужумга ўтган рус солдатлари томонидан шиддатли ўққа тутилди. Баъзи сартлар яралангандилар. Доктор Домогаров бир қўлида Қизил хоч байроғини, иккинчи қўлида рухсатномани баланд кўтарган ҳолда солдатлар қаршисига чиқди ва шу ондаёқ ўлдирилди.
ТЎС-ТЎПОЛОН
7 феврал (эски ҳисоб билан – М.Х.) — Қўқон тарихида энг даҳшатли кун. Бўйсунмай қўйган солдатлар ва қизилгвардиячилар, авбошлар ва майда буржуазия нимани олиб кетиш мумкин бўлса, талон-тарож қилишга отилдилар. Талончиликда, айниқса, арман дашноқлари алоҳида жонбозлик кўрсатдилар. Эски шаҳарда барча дўконлар, савдо фирмалари, расталар, банклар, уйлар таланди. Банклар ва савдо фирмаларидаги темир сандиқлар бузилиб, пуллар ўғирланди. Талончилар нарсаларни араваларга юклаб, қалъага ва вокзалга юборар эдилар...
ФОЖИА МАНЗАРАЛАРИ
Қўқонда даҳшатли манзара намоён. Эски шаҳарнинг учдан бир қисми том маънода яксон этилган. Барча ерда тўп-тўп мурдалар. Уларнинг кўпчилиги куйиб кетган. Қўқоннинг руслар яшайдиган қисми ҳам анчайин вайрон бўлган.
Келтирилган барча зарарларнинг умумий миқдорини аниқлаш, албатта қийин. Қўқонда бир неча ўн минг одам бошпанасиз, кийим-кечаксиз қолган. Шаҳарнинг ярмидан кўпи ёниб кулга айланган.
9—10 февралъ кунлари мурдаларни йиғиштириш бошланди, бироқ тугаллангани йўқ. Эски шаҳардан арава-арава мурдалар олиб чиқиб кетилди. Қурбонлар сонини ҳисоблаб чиқиш имкони бўлгани йўқ. Хомчўтга кўра руслардан юзтагача киши ўлган, юздан ортиқ киши ярадор бўлган. Сартлардан бир неча минг киши ҳалок бўлган...
АҲОЛИ ЎРТАСИДАГИ ХАВОТИРЛИК
Уруш тамом бўлди. Ғолиблар жўнаб кетдилар. Мағлублар эса шаҳар кўчалари ёки қишлоқ бўйлаб дайдиб юрибдилар, ёки харобалар ва кул тепалар узра маъюс изғиб юрибдилар. Рус аҳолиси хотиржам бўлиши мумкин эди, аммо улар таҳлика ва хавотирлик остидалар.
Қўқонда истиқомат қилувчи руслар бу ерда қолиш хавфли эканини ҳис этмоқдалар. Қўқондан жўнаган даст¬лабки поездлар тўлиб-тошиб кетган, кейинги поездлар ҳам шу аҳволда жўнайдилар.
Қўқон энди мурдалар шаҳридир. У худди моғор ва мурда ҳиди анқиб турган лаҳадга ўхшаб қолган...
СУЛҲ
Урушлар тарихидан маълумки, баъзи фотиҳ ва саркардалар ўзга бир мамлакатга уруш бошлашдан олдин тузилажак сулҳ битимининг лойиҳасини тайёрлаб қўяр эканлар. Шу жумладан, Қўқон уруши якунига етгач, сулҳ тузиш ишига киришилди. Бундай сулҳ тўғрироғи, сулҳ битими битилган қоғоз советларга керак эди. Бу урушда советлар тўлиқ ғалаба қозондилар. Сирасини айтганда улар билан сулҳ тузадиган томоннинг ўзи йўқ эди, илло, мухторият ҳукумати аъзоларининг баъзилари қочиб улгурган, кўпчилиги Скобелевда қатл этиб бўлинган эди. Мусулмон аҳолининг саломат қолган аксарияти қишлоқларга қочиб чиқиб кетган эди.
Сулҳ музокаралари аслида 9 февралда бошланган бўлиб, большевикларга катта мадад кучи етиб келгач, тўхтатиб қўйилди. Мана энди сулҳ зарур бўлган пайтда улар қочиб кетишга улгурмаган айрим қўқонлик ва атроф қишлоқлик, бошқа шаҳарлик оқсоқолларни зўрлаб олиб келиб, сулҳ тузишга киришиб кетдилар. Улар оқсоқолларни олдиндан тайёрлаб қўйилган сулҳ битимини имзолашга мажбур этдилар.
СУЛҲ МУОҲАДАСИ ( АҲДНОМАСИ ),
1918 ЙИЛ (9) 22 ФЕВРАЛЪ
Тўқнашувлардан сўнг Туркистон мухторияти вақт¬ли ҳукуматининг қуролли кучлари инқилобий қўшинлар томонидан янчиб, тарқатиб юборилганлиги, тинч аҳоли эса ишчи-солдат ва деҳқон депутатлари Советига итоат¬гўйлик изҳор этганлиги маълум бўлди. Розенбах кўчасидаги Рус-Осиё банки (ҳозирги пахта банк) биносида сулҳ конференцияси бошланди. 1918 йил (9) 22 февралда Қўқон ҳарбий-инқилобий қўмитаси раиси Месхи, Қўқон шаҳар бошқарув идораси делегатлари Некора ва Юрьевский, ишчи-солдат ва деҳқон депутатлари Скобелев совети ва Скобелев давлат думаси делегатлари Антонов ва Дориомедов, ишчи-солдат ва деҳқон депутатлари Андижон советидан Салаев ва Данишевский, социалист-революционерлар фирқаси Ўлка совети делегати Толован; Қўқон шаҳрининг мусулмон аҳолиси вакиллари: Сармозор даҳасидан — Муҳамадамин Нормуҳаммедов, Қобилжон Муҳаммадғозиев, Эшонбобо Охунжонов, Катағон даҳасидан – Файзимуҳаммад Дўстмуҳаммедов, Қурбонхўжа Ёдгорхўжаев, Тешабой Юнусбоев; Марғилон даҳасидан Каромиддин Ғиёсиддинов, Миробиддин Мир¬ҳамзаев, Эшонхонбой Хўжаев; Хўжанд даҳасидан— Мулла Абдуқодир, Мулла Аҳмадмирзаев, Абдураҳмон Ҳамроқулбоев, Раҳмонали Юсуфалимирзаевлар иштирокида, Юрьевский раислиги, Б.Д.Дориомедов котиблигида қуйидаги сулҳ муоҳадаси тузилди;
1. Аҳоли Ўлка Халқ Комиссарлари Совети ва барча маҳаллий совет муассасаларини тан олади.
2. Совет ҳокимиятининг ёзма рухсатномаси бўлмаган барча аҳоли: мусулмонлар ҳам, руслар ҳам қуролсизлантириладилар.
3. Тортиб олинган қуроллар Фарғона вилоятининг қўшинлари қўмондони белгилаган муддатда ва белгилаган жойга топширилади.
4. Аҳоли қонли воқеаларнинг ўзларига маълум бўлган барча ташкилотчилари, шунингдек, қуролланган тўдаларнинг бошлиқлари ва аъзоларини ҳукуматга ушлаб бериш мажбуриятини олади.
5. Ўлкага махфий равишда қурол олиб келиш ва тарқатиш, қуролли қўзғолонга тайёрланиш сифатида баҳоланади ва инқилобий қонунлар асосида қаттиқ жазоланади.
6. Аҳоли, ҳарбий ва совет ҳокимияти талабларига мувофиқ, бутун имконияти билан ҳаётни изга туширишга кўмаклашадилар.
7. Ўлка Халқ Комиссарлари Совети фуқаролар уруши пайтида хонавайрон бўлган энг қашшоқ аҳолига ёрдам кўрсатади.
8. Мазкур муоҳаданинг амалиёти Туркистон ўлкасининг барча ерига дахлдордир.
Ушбу муоҳадани имзолаш билан сулҳ конференциясининг фаолияти тўхтамайди.
Унинг барча ҳужжатлари ишчи-деҳқон депутатлари Қўқон советига берилади.”
Европаликлар ичида ҳам мухториятга, ерли халқ¬қа хайрихоҳлар йўқ эмас, бироқ озчиликни ташкил қиларди. Чунончи, мазкур сулҳ конференциясига котиблик қилишга мажбур бўлган Скобелев думаси бошлиғи В.Д.Дориомедов “Знамя Свободы” газетаси орқали шундай дейди: “Рус болшевиклари ҳеч қандай мухториятни тан олмади ва мазлум халқлар ўз ҳуқуқлари ва тақдирларини ҳақиқатдан ўзлари белгиламоқчи бўлганларида бунга йўл қўймади...”
Ҳар ҳолда Туркистон мухторияти изсиз кетмади, жаҳон жамоатчилигида муҳокамага сабаб бўлди. Совет раҳбарлари Туркистонга мухторият бериш зарурлигини ҳис этдилар, бироқ, ҳақиқий эмас, қўғирчоқ мухторият бериш ҳаракатига тушдилар. И.В. Сталин Туркистоннинг ўша даврдаги раҳбарларидан бўлмиш И.Тоболинга хабар қилиб, мусулмонлар орасида иш олиб боришни кучайтириш, мусулмон пролетариатини мусулмон буржуазиясидан ажратиб олиш ва мусулмон советлари тузишни топширди.
1918 йил апрел ойида Туркистон Ўлка Советларининг бешинчи съезди бўлиб ўтди. Унда Туркистон мухторияти масаласи кўриб чиқилди. В.Ленин ва И.Сталин съездга қуйидагича телеграмма юборади: “Советлар асосидаги сизнинг ўлка мухториятингизни Халқ Комиссарлар Совети қуллаб-қувватлайди.”
30 апрел куни Москванинг фавқулодда комиссари П.Кобозев томонидан таклиф этилган, РСФСР таркибида Туркистон Автоном Совет Социалистик Республикаси ташкил этиш ҳақидаги декларация депутатлар томонидан қабул қилинади.
Ҳа, Туркистон халқлари томонидан мухторият олиш учун бошланган ҳаракат советларнинг қаттиқ қаршилигига дуч келди. Оламшумул воқеа бўлган Туркистон Мухторияти большевиклар томонидан бешигидаёқ бўғиб ташланди ва унинг ўрнига совет автономияси ўрнатилди, халқдан аёвсиз ўч олинди. Бу эса миллий-озодлик кураши ёнғинини келтириб чиқарган учқун бўлди.
ФАРҒОНАДА МИЛЛИЙ-ОЗОДЛИК
КУРАШИНИНГ БОШЛАНИШИ
Мухториятли ҳукумат янчиб ташлангач, советлар тинч аҳолидан ўч олишга киришдилар. Дашноқлар Қўқонни талаб битиргач, Наманган, Андижон, Марғилонга ёпирилдилар. Туркистон АССРдаги айрим кишилар уларнинг ваҳшийликларини текшириб, чора кўриш учун махсус тергов комиссиясини тузиш талабини қўйдилар. Бироқ, ҳукуматнинг ўша даврдаги раҳбарларидан бири Тоболин “аҳолидан бу ҳақда ёзма ариза тушгани йўқ” деб талабни рад этади ва шу тариқа уларнинг нав¬батдаги бебошликлари учун йўл очиб беради.
1917 йилда ташкил топган ишчи-аскар ва деҳ¬қон депутатлари совети, аслини олганда ишчи ва деҳқонлардан эмас, балки тирикчилигининг тайини йўқ саёқ, муттаҳам, талончи ва бебошлардан иборат эканлиги раҳбарларга маълум бўлсада, уларга худди шундай одамлар керак бўлганлиги учун бу ҳолдан кўз юмиб юрардилар. Бу бетайинлар “эски дунёга қарши кураш” шиори остида масжид-мадрасаларни беркитдилар, қозилар ва уламолар ҳибсга олинди. Ҳатто, “Марғилонда совет хокимиятининг вакиллари мусулмонларнинг муқаддас китоб¬лари бўлмиш Қуръонни ёқиб юбордилар; Андижондаги Жомеъ масжиди қизил армия отрядларининг қўнал¬ғаларига айлантирилди.”
Қизил аскарлар намоз ўқиб ўтирганлар устига бомбалар ташладилар. Бойлар ёппасига ҳибсга олинди ва мол-мулклари мусодара этилди. 1918 йил ёзида Ленинга суиқасд уюштирилгач, ўтказилган қизил террор тўлқини Фарғонага ҳам етиб келди. Оқ дўппи кийган, салла ўраган, белбоғига пичоқ осган кишиларни, бойларни, уламоларни саллотлар. “Сиз аблаҳлар Ленинга суиқасд қилдингиз!” дея ҳибсга олардилар. Москва қаерда-ю, Фарғона қаерда?
Хўжалик-иқтисодиёт борасидаги бебошликларчи? “Ер ҳақида”ги декрет баҳонасида ерлар мусодара этилиб, одамлар зўрлик билан коммуналарга бирлаштирила бошланди. Косибларнинг дўконларигача тортиб олинди. Деҳқоннинг кунига яраб турган отлар армия ихтиёрига олинди, устига-устак, Марказнинг “озиқ-овқат развёрсткаси” деган компания эълон қилиниб, деҳқонлар кўз қорачиғидай асраб юрган уруғлик донларигача тортиб олина бошланди.
Ушбу омиллар, айниқса, мухторият туфайли халқ¬дан йиртқичларга ўч олиниши сабр косасига томган охирги томчи бўлиб, халқнинг қаҳр-ғазабини тошириб юборди. Халқ қўзғалди! Ўз номуси, дини, оиласи, еру-мулки, ватанини динсиз болшевиклардан ҳимоя қилиш учун қўзғалди. Дашноқлар ва бебош қизил аскарлардан ўз қишлоқлари, оилаларини сақлаш учун жойларда ўз-ўзини ҳимоя қилиш гуруҳлари ташкил топа бошлади. Уларга ҳаётий тажрибага эга бўлган, Сибир ва қамоқхона азобини тортган, жанг-жадал кўрган, йўлбошчилик учун салоҳиятга эга бўлган йигитлар сардор этиб сайлана бошладилар. Бундай гуруҳларни советлар “босмачилар” деб атай бошладилар. У пайтларда миллий-озодлик ҳаракати жангчилари деган ибора ишлатилавермас, уламолар уларни мужоҳидлар, ғозийлар, лашкари ислом деган атамалар билан атаб, оддий халқ эса уларни йигитлар, фалончининг йигити дер, “йигит” атамаси “навкар” ва “жангчи” атамаси билан қоришиб кетган эди. Бирор киши ушбу озодлик жангчилари сафига қўшилмоқчи бўлса, уйдагиларига “Мен фалончига йигит бўлиб кетяпман” дея эълон қилар эди.
Мазкур гуруҳларнинг сардорлари эса, “қўрбоши” деб аталган. Бу атама тарихимизнинг турли босқичларида турлича изоҳга эга бўлган:
1. Қалъа (шаҳар) қўриқчилари бошлиғи.
2. Оқ подшо даврида: шаҳар, уезднинг маҳаллий аҳолидан иборат полицияси бошлиғи.
3. Феврал инқилобидан сўнг: шаҳар-уезд милиция бошлиғи.
Қўрбошиларнинг айримлари, масалан, Эргаш, Мадаминбек ҳам миллий-озодлик кураши бошланмасдан олдинроқ шу унвонга эга эди.
Октябр тўнтариши ва Туркистон мухторияти ҳалокатидан сўнг Туркистонда биринчилардан бўлиб миллий-озодлик ҳаракати байроғини кўтарган зот, сўзсиз, Эргаш қўрбоши ҳисобланади.
Катта Эргашбек ҳам, Кичик Эргашбек ҳам Хўқанд¬нинг Бачқир депарасидан. Бачқир халқи азалдан ўз жанговарлиги билан атроф қишлоқлар аҳолисидан фарқ қилиб туради. Бачқирликлар Қўқон хонлиги даврида урушлар ҳолатида халқ лашкари—қорачерикнинг энг зарбдор кучлари ҳисобланган. Шунингдек, тахт учун кураш асносида тахт даъвогарлари бачқирликлардан кўп маротаба фойдаланганлар. Сохта Пўлатхон бош кўтариб чиққанда улар ёппасига Пўлатхонга йигит бўлганлар. Худоёрхоннинг укаси, Марғилон ҳокими Султонмуродбек Мар¬ғилондан Қўқонга қочиб келиб, Миён Ҳазратнинг ҳовлиларига яширинган пайтда уни бу ердан чиқариб олишга ҳеч кимнинг юраги дов бермаганда, уни бачқирликларгина бу даргоҳдан юлиб олиб чиқиб кета олганлар. Эргашбеклар мана шундай жанговар муҳитда тарбия олиб, ўзлари ҳам жангари йигитлар бўлиб етишдилар. Ҳақсизликка чидай олмайдиган бу ўт йигитлар йўқсуллар, камситилганлар тарафини олиб, миршаблар, полиция, амалдорлар билан кўп олишдилар.
Биринчи жаҳон уруши бошланиб, Россия бирин-кетин мағлубиятга учрай бошлагач, асрлар мобайнида истило қилинган ерларнинг мазлум халқлари пайтдан фойдаланиб, озодлик уруши бошлашидан, у ҳолда икки фронт¬да жанг қилишга тўғри келишидан чўчиган Оқ подшо маъмурлари чет ўлкалар, жумладан, Туркистонда кўзга кўринган, бўлажак озодлик урушларида йўлбошчилик қилиши мумкин бўлган кишиларни йўқотиш, қамаш, Сибир қилишга киришдилар. Улар Эргашбекларни ҳам одам ўлдиришда айблаб, Сибирнинг узоқ Турухан ўлкасига сургун қилдилар. Мустақилликгача бўлган тарихий ва бадиий адабиётларда ҳам Эргашбек одам ўлдириш, от ўғирлашда айбланиб йўлларда қароқчилик қилиб қамалганлиги ёзилади.
Сибирия сургуни Эргашбек ва улар қатори бош¬қа вилоят ва депаралардан юборилган жасур йигитларга катта ҳаёт мактаби вазифасини ўтади. Бу ерда маҳаллий аҳолидан кўра ҳукм қилинганлар, ҳарбий асирлар, сиёсий маҳбуслар, жиноятчилар ҳамда Эргашбек каби эҳтиёт юзасидан сургун қилинганлар кўпроқ эди. Бу ернинг ўз қонунлари мавжуд бўлиб, “яшаш учун кураш” тамойилига асосланган. Яшаш учун кураш мактабини ўтаган кишилар ҳаётининг аччиқ чучугини тотиш, шахс сифатида тобланиш билан бир қаторда, кўпчиликнинг қалби қотиб, айримларники тош-метинга айланиб, инсон қонидан сесканмайдиган даражага бориб қолар экан. Бу хусусият, тўлиқ бўлмасада, бизнинг йигитларга ҳам ўз таъсирини кўрсатмай қолмади. Мазкур хусусият инсонга фазилат бахш этмасада, унинг жангчи, курашчи бўлиб етишишида бир оз аҳамияти бордек. Китобхон бизни тўғри тушунишини сўраймиз, қаттиққўллик, шафқатсизликни оқламоқчи эмасмиз. Бироқ тарихдан маълумки, юмшоқ кўнгил, раҳмдил кишилардан йирик саркарда ва фотиҳлар чиққан эмас.
Хуллас, бизнинг эргашбеклар ҳам “яшаш учун кураш” мактабини ўтаб, шу мактаб сабоқлари асосида соқ¬чиларни маҳв этиб, уларнинг қурол-яроғини олиб, 1915 йил охирида бир амаллаб Бачқирга қочиб келадилар. Уларнинг қайтиши хабари тезлик билан тарқалиб, депара қишлоқлари аҳли, уларнинг зиёратига келиб кетадилар. Юрагида ўти бор, саргузаштталаб бир қанча ёшлар Эргашбеклар сафида бўлишни хоҳлаб, ўз ёнларига олишларини сўрайдилар. Шу тариқа улар қисқа муддатда юзга яқин йигитга эга бўлдилар. Ушбу йигитлар ичидан энг саралари, чунончи, бибиубайдалик Эшмуҳаммадбек, ўрганжилик Мулла Умар, найманчалик Ойбола ва бошқалар Эргашбекдан фотиҳа олиб ўзларига йигит тўплаб, ўз депараларида ҳарбий кучга айландилар.
Кўп ўтмай, фронт орқасидаги ишларга мардикор олиниши муносабати билан 1916 йил қўзғалонлари бошланди. Ўтган асрнинг олтмишинчи йилларида ҳам Эргаш қўрбошининг баъзи сафдошлари ҳаёт эди. Шулардан бири Саримсоқбой Худоёровнинг эслашича, Эргаш қўрбоши ҳам бу қўзғалонда ўттизга яқин йигити билан иштирок этиб, Янгиқўрғон волостнойи (волост полиция участкаси бошлиғи) ни ва икки миршабни йўқ қилган. Қўзғалон бостирилгач, Оқтовга чиқиб кетган, оқподшо тахтдан ағдарилгач, яна Бачқирга қайтган экан.
Қўқонда мухториятли ҳукумат ташкил топгач, унинг ҳарбий мутасаддилари Асадулла Хўжаев ва Чанишевлар эҳтиёткорлик билан иш кўрадилар. Уларнинг эҳтиёткорлиги ҳукуматнинг “Шўройи Исломия”, “Шўройи Уламо” фирқаларига мансуб аъзоларида норозилик уйғотади. Фарғонадаги миллий-озодлик ҳаракатининг маънавий ғоявий раҳбарларидан бўлмиш тасаввуф шайхи, Нақш¬бандия сулуки шайхул-машойихи Фазл Миён Қудрат Ҳазратлари, ҳукумат аъзоси Камол Қози ва бошқа уламолар ташаббуси билан Эргаш Қўрбоши Мухториятли ҳукумат милиция бошлиғи-қўрбошилик лавозимига таклиф қилинади.
Ҳокимиятни қўлга олиш учун, аввало, қалъани эгаллаш шарт эди. Худоёрхон ўрдасининг ташқи қисмига 1876—1878 йилларда қурилган қалъа мустаҳкам истеҳком бўлиб, давр талабларига тўлиқ мос келарди. Эргашбек, яккама-якка жанг, ўқ отиш, қилич солиш, дала жанги борасида бир оз тажриба ортирган бўлсада, мустаҳкам қалъани забт этиш даражасида ҳарбий тактика ва стратегия илмига эга эмас, бундан ташқари унинг қўлида тўп-замбараклар ҳам йўқ эди. Шу туфайли бир неча ҳамла билан ҳам қалъани олишга муваффақ бўла олмади. Бу орада болшевикларга катта мадад кучи етиб келиб, шаҳарни тўп, пулемёт, милтиқлардан ялпи ўққа тутиш бошланди. Эргаш Қўрбоши шаҳарни ташлаб чиқиб кетишга мажбур бўлди ва Бачқирга келиб, йигит тўплай бошлади. Бир неча ой давомида йигитлар адади икки ярим мингга етди. Атроф депараларнинг тақдири Эргашбекникига ўхшаш жасур, ташкилотчи сардорлари: Яйпан (Қораёзибобо)дан Ислом Полвон, Олтиариқдан Тўйчи Полвон ва Султон Ғозибой, Бешариқдан Ҳамдам Хожи, Кистакўздан Абдулаҳад Маҳсум, Сўхдан Ёрбек ота, Воруҳдан Усмон дев ўз йигитлари билан келиб қўшилдилар. Эргашбек уларни қабул қилиб, фотиҳа бериб, ўз ҳудудларига қўрбоши этиб тайинлади.
Тарихчи олим Қаҳрамон Ражабовнинг ёзишича, 1918 йил бошларида Катта Эргаш Қўрбоши қўл остида 20 тадан 2000 тагача йигити бўлган 70 та қўрбоши қизилларга қарши 50 маротабадан ошиқ зарба бериб, ғалабага эришганлар. 1918 йил кузи арафасида унинг қўшинлари сони 24,0 мингтани ташкил этган эди. Эргаш эшон бўлгани учун жойларда ислом шариати номидан иш юритарди.
Қизиллар билан дастлабки тўқнашувлар март ойидаёқ бошланди. Қўқонни талаб, мазахўрак бўлиб қолган бир гуруҳ армани дашноқлар ва қизил гвардиячилар қишлоқма-қишлоқ босқинчилик қилиб, Бибиубайда яқинидаги Палахон қишлоғига етиб келдилар ва уйма-уй юриб талончиликни бошладилар. Бундан хабар топган Эшмуҳаммадбек ўз йигитлари билан бебош тўдага қарши жанг¬га киради. Қишлоқ эркаклари ҳам Эшмуҳаммадбекка ёрдамга чиқадилар. Улар биргаликда бебошларни қириб ташлайдилар, 13 киши жангда ўлдирилади, беш олтитаси қочиб қолишга улгуради, тўрттаси асир олинади. Эшмуҳаммадбек ҳам олтита қурбон беради. Эшмуҳаммад Эргашбекка чопар юбориб, бўлган воқеани эшиттириб қўяди. Эртаси куни Қўқондан Синицин бошлиқ жазо отряди йўлга чиқади. Отрядда 320 жангчи, икки пулемёт ва битта дала тўпи бор эди. Эргашбек ҳам жазо отряди юборилишини олдиндан ҳис этиб, ўша пайтда қўлида мавжуд бўлган 300 йигити билан Бачқирдан чиқиб келади. Синицин отряди Бибиубайда яқинидаги чакалакзорда Эшмуҳаммадбек пистирмасига дуч келади. Жанг айни қизиган пайтда ҳар икки томонга ёрдам етиб келади: Бачқирдан Эргашбек, Қўқондан эса Д.Е.Коноваловнинг темирйўл қизил гвардияси жангга кирадилар. Жанг Эргашбек фойдасига ҳал бўлиб, Коновалов ва Синицин қолган-қутган йигитлари билан Қўқонга қуруқ қайтишга мажбур бўладилар. Шу тариқа, катта-кичик жангларда Эргашбекнинг обрўйи янада ошиб, йигитлари миқдори бир неча баробар кўпайиб, ниҳоят шу йил март ойида Бач¬қирда бўлиб ўтган уламолар ва миллий-озодлик ҳаракати кучлари қурултойида Катта Эргашбек Амирал Муслимин (мусулмонлар амири) этиб сайланади. Шундан сўнг кўп ўтмай Эргаш Қўрбоши Чустни забт этади.
Эргаш Қўрбоши Фарғона водийсидагина эмас, балки бутун Туркистонда озодлик байроғини биринчи бўлиб кўтарган курашчи эди. У 1918 йилда ҳам энг қизғин фаолият кўрсатган қўрбошидир. 1919 йилда бўлиб ўтган жанглардан бирида у ярадор бўлади – қизил мерганлардан бири жанг асноси унинг бошига ўқ узади. Эргашбек бошидан қўймайдиган салла унинг ҳаётини сақлаб қолади, бироқ салла ўқ зарбини юмшатсада, ҳар ҳолда жароҳат қолдиради. Табиблар пешонадаги ўқни бир амаллаб олиб ташлашга муваффақ бўладилар. Ушбу жароҳат таъсириданми, ёки бошқа сабабларга биноанми, ҳар ҳолда Эргаш Қўрбошининг шундан кейинги фаолияти бир оз сустлашади, ўзи ҳам одамови, сусткаш, паришонхотир, бўлиб қолади. Сафдошларининг гувоҳлик беришича, кечаги берган буйруғи эсдан чиқиб, баъзан унинг акси мазмундаги буйруқларни берадиган, ўз хонасига кириб олиб, узоқ вақт бир нуқтага тикилиб ўтирадиган бўлиб қолади. Бироқ, шунда ҳам қуролини ташламади. Бир неча бор советлар билан сулҳ тузди.
МАДАМИНБЕК
Мадаминбек (Муҳаммад Аминбек) Аҳмадбек ўғли 1892 йилда Марғилоннинг Сўқчилик касабасида қашшоқланиб қолган бекзодалар хонадонида туғилган. Мадаминбек Фарғона қўрбошилари ичида энг машҳури бўлиб, унинг ҳақида қатор китоблар ҳам битилган. Мадаминбек ёшлигида отасига ёрдам бериб, ёғочдан турли буюмлар ясаб сотиб юрди, кейинчалик бозорда ҳаммоллик, дўкондорлик, карвонларда сарбонлик қилди. Умуман у ҳаёт мактабининг дастлабки босқичини бозорда ўтади. Саводи тузук бўлганлиги учун савдогарлар, закунчилар, амалдорлар доираларига ҳам кириб борди. У ўрта бўй, келишган, мўйлаблари ўзига ярашган, сўзамол, “Мар¬ғилоннинг дўпписини чаккага дол қўйган, беқасам тўнни елкага ташлаган, баланд пошна этик кийган чапани йигит”, сафдошлари ичида энг ўктами эди. Жамиятда шундай бир қонуният бор — кишининг обруйи ошиб, дўстлари қай миқдорда кўпайса, унинг душманлари ҳам доим етарли бўлади. Ана шу ҳасад Мадаминбекни Сибирга сургун қилди.
Мадаминбек 1918 йил бошларида Марғилон милиция¬си бошлиқлигига тайинланади. Мухторият тугатилиб, Қўқон қонга ботирилгач, Мадаминбек ўз қўл остидаги уч юз йигит билан миллий-озодлик ҳаракати йўлига ўтади. У Тошлоқ қасабасидаги Ғорбуво қишлоғини ўзига қароргоҳ қилиб олиб, қизил гвардиячилар билан дастлабки жангларини бошлаб юборади. Кейинчалик, Ғорбувони Шермуҳаммадбек ихтиёрида қолдириб, қароргоҳини Балиқчига кўчиради. Балиқчи водийнинг қоқ маркази бўлиб, икки улуғ дарё: Қорадарё ва Норин қўшилиб, Сирдарё ҳосил бўладиган жойдир. Бу касаба водийнинг тўрт йирик музофоти — Қўқон, Наманган, Андижон, ва Марғилон ҳудудлари ўзаро туташган, бутун водийни назорат қилиб туриш мумкин бўлган, муҳим стратегик аҳамиятга эга жой эди.
Мадаминбек водийнинг турли ерларига одам юбориб, улар орқали аҳолига ўз мақсадларини: аввало Фарғонани, кейинроқ, Аллоҳ насиб этса, бутун Туркистонни большевиклар зулмидан озод қилиш, шариат оёқости қилинмайдиган жамият қуриш, бунинг учун эса қўлга қурол олиб курашиш лозимлигини тушунтирди ва курашга даъват этади. Тез орада унинг қўшини 4000 кишига етиб қолди. Унга Балиқчидан Бойтуман ҳожи, Найзақайрағочдан Солиҳ Маҳсум, Оқ ердан Қозоқжонбек, Қоракўл¬дан Ҳошим полвон, Булоқбошидан Мулла Жуман, Валикдан Миркаримбой, Нурулла Маҳсум, Абдуллажон, Учқўрғондан Назриддин Мингбоши, Лошмондан Тўхтабой Понсод, Қумариқдан Болтабой Қўрбоши, Ёзёвондан Юсуф Полвон, Қоратепадан Қурбонбой, Варзикдан Абдуллажон Маҳсум ўз йигитлари билан келиб қўшилдилар.
Мадаминбек ўзининг ўсиб бораётган қўшинида бебошлик, талончилик ва бошқа салбий ҳолатларнинг олдини олиш учун қози ва муфтийлар ёрдамида махсус Низомнома тузади. Низомномада миллий-озодлик курашининг ғоявий йўли, мақсад ва вазифалари баён этилади, ҳамда асосий қисмида кураш иштирокчиларига қўйилган талаблар кўрсатилади. Чунончи:
— беҳудага қон тўкмаслик;
— ўз ҳудудида тинчлик-осойишталикни таъминлаш;
— талончилик билан шуғулланмаслик;
— шариат ҳукмлари бўйича иш тутиш ва ҳ.к.
Мадаминбек янги қўшилган ҳар бир қўрбошини мазкур Низомнома билан таништириб, унга амал қилиш учун имзо қўйдириб олган. Афсуски, бу муҳим ҳужжат мозий қаърида қолиб кетди. Унинг бирор нусхаси на архивларда, на одамлар қўлида сақланиб қолган. Бу ҳужжатнинг мавжудлиги ҳақида унга ўзи ҳам имзо чеккан риштонлик Абдусаттор Косатарош марҳум падари бузрукворимизга сўзлаб берган экан.
Мадаминбек қўшинидаги йигитлар жасур, ғояга содиқ жангчилар бўлсаларда, уларнинг аксарияти умрида пичоқ, болта-теша, кетмон ва паншахадан бошқа қурол ишлатмаган, жанг кўрган бўлсада, катта ҳарбий операцияларда иштирок этмаган, жанг тактикасидан бехабар бўз йигитлар эди. Маҳаллий миллат вакиллари ичида ҳарбий мутахассислар йўқ ҳисоби. Шу туфайли Мадаминбек ўйлаб-ўйлаб собиқ подшо Россия армияси зобитларидан фойдаланишга қарор берди, илло, водийда қизил ҳокимиятни тан олмаган, уларга қўшилмагани учун таъ¬қибга учраган ҳарбий мутахассислар етарли эди. Улар ҳам мавжуд ҳокимиятга қарши курашишни хоҳлар, водийнинг руслар кўпроқ истиқомат қиладиган шарқий қисмида (Жалолобод, Ўзган) ўз қўшинларини ташкил этган, бундай имконият бўлмаган бошқа жойларда эса пайт пойлаб ётар эдилар. Мадаминбек уларнинг ҳузурларига одам юбориб, умумий душман, яъни, большевикларга қарши ҳамкорликда жанг қилиш, бирлашишни таклиф қилди. Миллий-озодлик ҳаракати асосан ислом байроғи остида иш кўраётганлиги рус офицерларини чўчитиб турарди. Шу туфайли Мадаминбек ўз қўшинида диний эркинлик эълон қилди. Шундан сўнг Осипов, генерал Муханов, полковник Белкин (Корнилов), кейинчалик эса, Шарқий Фарғонада таркиб топган крестъянлар армияси қўмондони генерал Монстров унга қўшиладилар. Биринчи бўлиб эса қизил армия таркибидаги махсус Помир отряди қўшилган эди. Бу отряд урушларда чиниққан, тоғ шароитида жанг қилишга моҳир йигитлардан иборат бўлиб, “Бўри галаси” деган ном орттирган. Унга штабс-капитан Плотников бошчилик қилган. Ўзи аслида қирғиз бўлиб, руслар ичида тарбия олган ва полковник даражасига эришган Сулаймон Кучуков эса ўз бўлинмаси билан бек қўшинига келиб қўшилди. Рус офицерлари Мадаминбек қўшини штабини бошқарганлар, йигитларга замонавий жанг усулларини ўргатганлар.
Мадаминбекнинг дастлабки жанглари Марғилон атрофларида, сўнгра эса Наманган ва Балиқчи оралиғидаги Жийдакапа қишлоғида бўлиб ўтди. Бу жанг¬да дастлабки хиёнат содир этилди: Плотников бошчилигидаги Помир отряди қизиллар билан ярашиш мақсадида уларга хат жўнатганлиги маълум бўлиб қолди. Қўрбоши Бойтуман ҳожи буни сезиб қолиб, Мадаминбекка хабар беради. Мадаминбек етиб келиб, отрядни қуролсизлантиради. Бироқ Плотниковнинг буйруғи билан қуршовдаги қизил гвардиячилар Наманган томон чекинишга муваффақ бўладилар.
Кейинги жанглар эса муваффақиятли ўтди. Мадаминбек Марказий Фарғонанинг қишлоқ ҳудудларида ўз ҳокимиятини ўрнатишга муваффақ бўлди. Марғилон шаҳри, гарчи унинг қўл остида бўлмасада, бу ерга бемалол келиб кетадиган бўлди.
Мадаминбекнинг довруғини ёйган катта, шиддатли жанглар асосан 1919 йилда бўлиб ўтди. Йил бошида у энг катта куч — Сафонов бошчилигидаги 20 минг кишилик жангчиси бўлган Скобелев (хозирги Фарғона) шаҳрига ҳужум қилди. Ҳужумнинг тўсатдан бўлганлиги душманни гангитиб қўйди. Кўча жангларига тоб беролмаган қизил гвардиячилар гарнизон қалъасига бир амаллаб кириб оладилар. Мадаминбек қалъани қамал қилиш фойдасизлигини, тез орада бутун водийдан қўшинлар ёрдамга етиб келишини олдиндан билган ҳолда, турмага ҳужум қилиб босмачиликда айбланган бир қанча кишилар ва рус офицерларини озод қилди ҳамда Фарғона қўшинлар қўмондони М.В.Сафоневни асир олади.
Скобелев жанги совет қўшини, унинг бошлиқлари учун катта сабоқ бўлди. Улар, ўз қаршиларида бетартиб, тар¬қоқ тўдалар эмас, балки яхши уюшган, салоҳиятли саркарда қўмондонлик қилаётган мунтазам армия турганлигини ҳис этдилар.
Мадаминбекнинг дастлабки муваффақиятлари унинг обрў-эътиборини оширди. Мусулмон лашкарбошиларининг навбатдаги қурултойида ҳаракати суст¬лашган Катта Эргаш Қўрбоши ўрнига Мадаминбек “Амир Ал Муслимин” этиб сайланди. Хафа бўлган Эргаш Қўрбоши қурултой қарорига бўйсунмаслигини эълон қилди ва ўз ҳолича, ҳеч кимга итоат қилмай курашни давом эттиришни маълум этди. Обрў-эътибор билан биргаликда ҳасадгуйлар ҳам кўпайди. Унинг қўл остида жанг қилаётган Тўйчи, Қорабой, Холхўжа ва яна уларга ўхшаш бир неча қўрбошилар қандай қилиб бўлсада, Мадаминбекнинг ўрнига ўзлари ўтиришни, амирал муслимин байроғини ўзлари тутишни орзу қилар эдилар ва бу йўлда яширин йўл тутганлар.
1919 йил 22 октябрда Помирнинг Иркештом (Эргаштом) овулида Мадаминбек раҳбарлигида Фарғона Муваққат ҳукумати тузилди. Мадаминбек ҳукумат раиси ва бош қўмондон қилиб тайинланди. 1920 йил февралида совет қўшинлари Мадаминбек, Шермуҳаммадбек қўшинига қарши ўнлаб самолёт, бронепоезд, катта миқдордаги тўп пулемётлар билан ҳужумга ўтди. Ҳарбий ташаббус қўлдан кетганлигини ҳис этган Мадаминбек ўз қўшини, йигитларини сақлаб қолиш мақсадида яраш музокараларини таклиф этди, ҳамда у билан дивизия бошлиғи Верёвкин-Рахальский ўртасида 1920 йил 6 мартда Скобелев шаҳрида яраш битими имзоланди. Таслим бўлганларни авф этиш ҳақидаги совет ҳукуматининг қарори чиққан бўлсада, большевиклар томонидан ўлдирилган Мадаминбек ўлимининг эртаси куниёқ бошқа истиқлолчиларни ҳам шафқатсиз қириш бошланди.
ХОЛХЎЖА ЭШОН
Миллий озодлик жабҳасида от сурган энг йирик, забардаст қўрбошилардан бири Холхўжа Эшон эди. Муаммога оид кўплаб тадқиқотларда Холхўжа Эшон энг ёвуз, жоҳил қўрбоши сифатида таърифланади. Ҳатто совет тарихчилари ва адибларига аксил жабҳада турган Шаҳобиддин Яссавий каби муаллифлар ҳам унинг салбий хислатларидан кўз юма олмайдилар. Фақат турк ёзувчиси ва журналисти Али Бодомчининг Туркистон Қўрбошилари мавзусидаги туркум мақолаларидагина у ижобий шахс сифатида қаламга олинади.
Холхўжа Эшон шундай машҳур шахс бўлгани билан, унинг 1917 йилгача бўлган ҳаёти ҳақида ҳеч қандай маълумот йўқ. Манбаларда, унинг Ўшлик эканлиги, Шар¬қий Фарғонада фаолият кўрсатганлиги, айрим жанглари тафсилоти ёзилади, холос. Шунингдек, манбаларда Холхўжа Эшон Мадаминбек фожиасининг бош қаҳрамони сифатида қаламга олинади.
Холхўжа Эшон 1918 йил охирларида ўз йигитлари билан Мадаминбек қўшинининг таркибига киради ва ўз минтақасида фаолият кўрсатади. Феъл-атвори, қарашлари бошқача бўлган бу икки қўрбоши ўртасида кўпгина гап-сўзлар бўлиб ўтади. Мадаминбек Холхўжани интизомсизлиги, ахлоққа зид айрим қилмишлари учун бир неча ой қаматиб қўяди, сазойи қилдиради. Бу эса Эшонда бир умрлик кек уйғотади.
Нима бўлганда ҳам, Холхўжа Эшон забардаст, қизил гвардиячиларга бир неча марта қақшатгич зарбалар бера олган курашчи эди.
Шунингдек, халқ миллий озодлик курашининг бошланғич даврида юқорида ўқиганингиздан таш¬қари яна бир қанча йирик қўрбошилар майдонга чиқдилар.
Андижондан Парапи қўрбоши бошчилигидаги Юнусбек, Исроилбек, Маҳкам Ҳожи, Охунжон, Мулла Абдураззоқ, Қозоқбой, Мирза тоға қўрбошилар.
Ўшдан Холхўжа Эшон бошчилигидаги Соҳиб қори, Йўлчибек, Теша офицер, Нўъмонбек, Мулла Умрзоқ, Саид Аҳмадбек, Йўлдош полвон;
Намангандан Омон Полвон қўл остидаги Раҳмон¬қулибек, Йўлдош Чатоқ, Сотволди Қози, Рўзимуҳаммадбек, Ҳожи Тўрабек, Бойтуманбек;
Ўзгандан Жонибек Қози қўл остидаги Шамсибек, Жамол, Қодир, Муҳаммад Иброҳимбек қўрбошилар.
Олойдан Муҳиддинбек қўл остидаги Янгибой Амин, Усмон Мингбоши, Бекмурод, Саркор Ота, Мулла Сиддиқ, Нурмуҳаммад Мингбоши каби қўрбошилардир.
Энди, китобимизнинг бош қаҳрамони Шермуҳаммадбек ҳақида қалам юритар эканмиз, аввало, унинг бош қароргоҳи бўлмиш Ғорбуво қишлоғи ҳақида маълумот бериб ўтишни лозим топдик.
ҒОРБУВО
Марғилоннинг Тошлоқ депарасида, унинг чўлга уланиб кетган энг четида жойлашган бу қадимий қишлоқ бир тарафи экинзорлар, бошқа тарафи эса қамишзор ва чангалзорлар билан ўралган, ўша давр ўлчами бўйича ўртача бир аҳоли масканидир. Қишлоқнинг қадимийлигини унинг яқинида жойлашган қалъа ва работнинг текисланиб, деярли ер билан битта бўлиб кетган вайрона қолдиқларидан билса бўлади. Унинг атрофида Шилва, Рамазон, нарироқда эса Яккатут, Бўстон, Яккабед ва бошқа қишлоқлар жойлашган.
XX аср бошларида Ғорбуво расмий жиҳатдан Фарғона вилоят Марғилон уезди, шаҳар атрофи участкасининг Яккатут волостидаги Рамазон қишлоқ таркибида турган. Асрнинг бошларида аҳоли рўйхатига кўра, Ғорбувода 172 хонадон мавжуд бўлиб, 132 хонадон ўз хусусий ер мулкига эга бўлган, қирқ хонадон эса ерсиз ҳисобланган. Аҳолиси эса 686 кишидан иборат бўлиб, шундан 393 нафари эркак, 293 нафари аёл эди. Қишлоқ Марғилон шаҳридан 20 чақирим, Горчакова темирйўл станциясидан 16 чақирим масофада жойлашган. Ушбу машҳур қишлоқ номи миллий-озодлик ҳаракати акс эттирилган барча манбаларда учрайди. Уни тарихчи ва ёзувчиларимиз Карбобо, Ғарбобо тарзида қаламга олиб келдилар. Халқда эса у Ғорбуво деган ном билан машҳур. Рус тилида ёзилган манбаларда, бу тилда “Ғ” товуши бўлмаганлиги туфайли Гарбаба шаклида ёзиб келишди.
Қишлоқдан бир оз нарида шу депарадаги уч-тўрт қишлоқ учун умумий ҳисобланган катта бир қабристон бор. Унинг ўртасидаги бир тепалик этагида Ғорбуво зиёратгоҳи жойлашган...
Совет ҳокимияти йиллари эди. Хизмат сафари ёки сайри-саёҳат юзасидан Ленинградга ҳар борганимда у ерлик таниш билишларни бир-бир йўқлаб қўяр эдим. Навбатдаги сафарларимдан бирида ҳарбийда бирга хизмат қилган бир зобит дўстимникида бир-икки соат меҳмон бўлдим. У сидқидил хизмати учун Ленинград ҳарбий округи штабига ўтказилган эди. Унинг хотини шарқшунос бўлиб, тасаввуф тарихи билан шуғулланар экан. Чой ичиб ўтирганимизда Людмила Борисовна (хотинининг исми шарифи шундай эди) савол бериб қолди:
— Марғилон шаҳри сиз яшайдиган шаҳардан узоқми?
— Йўқ, унчалик узоқ эмас, энг яқин йўлдан юрилса, етмиш километр ҳам чиқмайди.
— Ўша Марғилон яқинида Гарбобо деган жойни эшитганмисиз?
— Ҳа, у жой ҳақида кўп эшитганман ва ўқиганман. У жой “босмачилар” уруши даврида (у вақтларда миллий-озодлик кураши деган ибора ҳар жойда ҳам тилга олинавермас, фақат энг яқин, ишончли дўстлар даврасидагина пичирлаб айтиларди) антисовет кучларининг йирик қароргоҳи бўлган. Нима сиз ҳам бу уруш тарихи билан қизиқиб қолдингизми? Билишимча, соҳангиз бошқа эди шекилли.
— Йўқ-йўқ, бу жойнинг “босмачилар” уруши даврига оид тарихи мени қизиқтиргани йўқ. Биласизми, мен ўзим университетда ишласам ҳам, ишим юзасидан архив¬лар, илмий кутубхоналарда кўп бўламан. Салтиков-Шчедрин номли халқ кутубхонасининг Шарқ қўлёзмалари бўлимида чамаси ўнтача жилдда (папкада) йиртиқ-сиртиқ қоғозлар сақланади. Улар турли китоблардан тушиб қолган алоҳида варақлар, бир қисми йиртилган турли ҳужжатлардир. Улар шу туфайли илмий инвентар ҳисобига киритилган. Шарқшуносларнинг баъзилари бу папкаларга ҳазил тариқасида “турфа қоғозлар папкалари” деб ном қўйиб олганлар, шуниси қизиқки, асосий жамғарма материалларида топилмаган айрим фактлар ва маълумотлар айни ушбу папкалардан чиқиб қолади. Шу туфайли шарқшунослар ўз ишлари жараёнида, албатта, уларни ҳам кўздан кечириб қўядилар. Мен ҳам шу папкаларни титиб ўтириб, Қўқон хонларидан бўлмиш Норбў¬табекнинг бош вазири Хонхўжа томонидан Марғилон вилояти Тошлоқ депарасидаги Ғорбуво қишлоғи яқинида жойлашган Хожа Пирмуҳаммад Қаландар мозорига берилган вақф мулки ҳақидаги “Вақфнома” деб номланадиган ҳужжатнинг бир парчасини топиб олдим. Ҳужжат чамамда тўрт букланган ҳолатда қаерлардадир узоқ сақланган. Вақт ўтиши билан буклов чизиғидан йиртилиб, мазкур папкага унинг тўртдан бир қисмигина тушиб қолган. Қаландарлик соҳаси менинг илмий ишимга яқин бўлганлиги учун бу қаландарнинг шахси ҳақида маълумот изладим. Айналиб-ўргилиб, кичик, узук-юлуқ маълумотни яна шу папкаларнинг биридан топдим. Маълумки, Туркистон ва Эронда авлиёлар, зоҳидлар, обидлар, шайхлар ва қаландар-дарвешлар ҳаёти ва фаолиятига бағишланган умумий номи “Тазкират ул авлиё” бўлган асарлар (авлиёлар ҳақида ёдномалар) яратилган. Бу асарларнинг айрим варақлари ҳам мазкур паришон қоғозлар папкасига тушган экан. Ушбу варақларнинг бирида Хожа Пирмуҳаммад Қаландар шахси ҳақида кичик бир маълумот бор экан. Маълум бўлишича, Хожа Пирмуҳаммад XVIII асрнинг биринчи ярмида Фарғонада яшаб ўтган бўлиб, “Қодирия” сулукига мансуб зот экан. Гарчи у ёшлигига қарамай, илмда, тариқатда шайхлик даражасига етишиб қолган бўлсада, қаландарлик жуббасини ташламаган экан. У XVIII асрнинг қирқинчи йилларида қалмоқ босқинчилари билан бўлган жангларда асир олиниб, қатл қилинган экан. Бу қаландар шахси ҳақида бошқа ҳеч нарса топа олмадим.
Бу борада сўз очишимдан мақсад шу эдики, сиз раҳбар одамсиз. Хизмат юзасидан водийда кўп юрсангиз керак. Шу улуғ одам (агар шунчалик улуғ бўлмаганда, хоннинг вазири унинг қабрига ғамхўрлик қилармиди?) ҳақида хоҳ ёзма, хоҳ оғзаки маълумот қўлингизга тушиб қолса, менга бир нусха жўнатишингизни илтимос қилган бўлар эдим. Хаёлимдан кўтарилмаслиги учун қаландарнинг номини бир парча қоғозга ёзиб берди.
Ленинграддан қайтгач, тақдир мени Қўқоннинг катта қабристонидаги хонақоҳлардан бирида истиқомат қилиб турган Ҳайдарқули Қаландар билан учраштирмагунча Людмила Борисовнанинг илтимосини қониқтирадиган бирор бир маълумот топишни насиб этмади. У киши хақида менга дўстларим дарак бериб – “қаландарлар тарихини ҳеч ким Ҳайдарқули буводан кўп билмаса керак” – дедилар. Дарҳақиқат, Ҳайдарқули Қаландар тасаввуф тарихини, қаландарлар ҳаётининг катта билимдони экан. Бир умр қаландарлик қилиб, 1960 йилларда фаолиятнинг бу тури тақиқлангач, қабристондан нонини топиб еб юрган. Шу кишини уйга олиб бориб, меҳмон қилгач, Хожа Пирмуҳаммад Қаландар шахси, у киши дафн этилган Ғорбуво мозори ҳақида сўрадим. У киши менга бутун бир афсона сўзлаб бердики, китобимиз мавзуси Ғорбуво эмас, миллий-озодлик ҳаракати бўлганлиги туфайли, унинг қисқа баёнинигина келтириб ўтишга тўғри келди.
Халқ оғзаки ижоди антиқа бир рўё: унда афсона, илоҳий куч, сеҳр аралашмаган бирорта сюжет топиш қийин. Шу тариқа, Ғорбуво ривояти ҳам афсонавий унсурлардан ҳоли эмас.
ҒОРБУВО АФСОНАСИ
Ровийлар андоқ ривоят қилурларким, Хўқанд шаҳрида Хожа Пирмуҳаммад исмли бир қаландар истиқомат қилур эди. Ўзи махдумзодалардан (Махдуми Аъзам авлодларидан) бўлиб, Аллоҳга ишқи ниҳоятда оташин эрди, “Ху” (“Ху”—Аллоҳнинг тасаввуфдаги номи) деганда димоғидан оташ чиқур эди. Самарқанд Дахбедида тариқат йўлини ўтаб, иршоднома ҳам олган, тариқатда халифалик даражасига етган. Хотуни ва гўдак боласи қорачечакдан вафот топгач, қаландарлик жуббасини ки¬йиб, хонақоҳга чиқиб кетган эрди. Ўзи ниҳоятда кўркам, хушсурат йигит бўлиб, қанча-қанча бою-боён, бек-амирлар одам қўйиб, ўз қизларини пешкаш қилсаларда, рад этган эрди.
Замоники келди, Чинмочин мамлакатига қўшни бўлиб яшаб турган жунғор халқи ерлари Чинмочин томонидан босиб олина бошланди. Жунғорлар олдинига Или, Еттисув, Оқсув, Қошғар томонларга қабила-қабила бўлиб босиб келдилар. Кейинроқ эса Талас ва Қошғар орқали Фарғонага ҳам кириб келдилар. Фарғона халқи мудофаа курашига қўзғалди. Хўқанд хони Абдулкаримбий қўшин тўплаб, шаҳарларни қўриқлашга юборди.
Қаландарлар ҳам бу курашдан четда турмадилар, Улар бир қўлда асо, бир қўлда қилич тутиб, халқ лашкарига қўшилдилар. Хожа Пирмуҳаммад ҳам хонақоҳни тарк этиб, қўлига қурол олди.
Жунғорлар ҳам мўғулларга ўхшаб, ҳар қандай ҳолатда: яйловдан-яйловга кўчишда ҳам, уруш ҳолатида ҳам уруғ аймоқ, бола-чақаси билан юрар, эркаклари олдинги сафда бўлса, хотин-бола чақалари қўшин орқасидаги ўғруқ (обоз) да келар эди.
Жунғор қўшинининг бир қисми Ёзи-Ёбон орқали Марғинонга яқинлашиб қолди. Мудофеълар (мудофаачилар) уларнинг йўлини тўсиш учун чиқдилар. Марғинондан уч-тўрт тош масофада қаттиқ жанг¬лар бошланиб кетди. Жунғор қўшинининг бу қисмига жунғор хонларидан бирининг беваси Чечек Хотун бошчилик қилар эди. Эри Или ёнидаги жанг¬ларда ҳалок бўлгач, эрининг ўрнига жунғор хоқонининг рухсати билан шу хотин ўтирган эди, зеро, Чечек хотун ўзининг салоҳияти, жанговарлиги билан эркаклардан қолишмас, ҳатто улардан ўтиб тушар эди. Эри ҳалок бўлгач, унга кўплаб жунғор хонлари, ҳатто хоқоннинг укаси ҳам талабгор бўлдилар, бироқ уларнинг бирортасига ҳам юраги жиз этмади. Ўлган эридан ҳам кўнгли тўлган эмас. Унинг назаридаги, орзусидаги эр нафақат ботир, кучли, жанговар, балки ахлоқли, гўзал, илмли бўлиши керак эди.
Чечек хотун баъзан ўзи ҳам жангда қатнашар, баъзан бирор тепаликка чиқиб олиб, ўша ердан туриб жангни бошқарарди. Жанглардан бирида Чечек хотун Хожа Пирмуҳаммад билан тўқнаш келиб қолди. Малика Хожани кўрди-ю ўзини йўқотди: Хожанинг кўзларидан, юзларидан нури илоҳий тўғри маликанинг қалбига йўл топиб кириб, ўзининг фикри-хаёлидаги, орзусидаги эркак ишқи¬да қовжираб ётган юрагини аланга олдириб юборди. Беихтиёр кўксидан қалқони, қўлидан қиличи тушиб кетди. Кўзи тиниб, гандираклади, гандираклаганда бошидаги дубулғаси ҳам юмалаб кетиб, кокиллари паришон бўлди. Хожа унинг аёл эканлигини, қўлидан қуроли тушиб кетганини кўриб, қилич кўтарган қўлларини пастга туширдилар. Шу пайт довул чалиниб, ҳар икки қўшин қиличини қинига солганча ўз қароргоҳига қайтди. Ўша пайтдаги жанглар ҳалол, мардона бўлиб, довул чалиб жангга кирилар, довул чалиб жанг тўхтатиларди. Довул овози келиши билан душман боши устида ўйнаган қилич қайта қинга тушиши, рақибини бўғиб турган жангчи унинг томоғидан чангалини бўшатиши шарт эди. Ушбу жангда Чечак хотуннинг қайин синглиси Зебердет ҳам иштирок этган бўлиб, у ҳам Хожа Пирмуҳаммадни бир кўришда ошиқ бўлиб қолди. Унинг эри жунғор хоқонининг туманбошиларидан бўлиб, қари, кўримсиз киши эди. Зебердет унга хизматлари учун мукофот тариқасида берилган, эридан қониқмаган жувон бошқа кўркам, ёшроқ лашкарбошилар билан дон олишиб юрар, буни кўпчилик билсада, эри билмас эди, холос.
Эртаси кун жангга довул чолингач, Чечек Хотун ўз лашкарбошилари билан бир дўнг устига чиқиб, Хожа Пирмуҳаммадни уларга кўрсатиб;
— Анови жангчини яхшилаб таниб олинглар ва черикларингизга тайинланглар-ки, уни ўлдириб қўйишмасин. Бир амаллаб озор етказмай асир олинг¬лар.
Кўп ўтмай Чечек Хотуннинг хос навкарларидан бир нечтаси учи сиртмоқ қилинган арқонларини тайёрлаб, жанг қизиб турган жойга, Хожа Пирмуҳаммадга яқинлашиб бордилар. Арқон ташлашда жунғорларнинг олдига тушадигани камдан-кам топилса керак. Навкарлар ҳар томондан Хожани ўраб келиб, бараварига арқон ташладилар. Хожа беш-олти сиртмоқ ичида қимирламай қолдилар. Навкарлар Хожани арқон билан сирмаб, қароргоҳга етказиб келиб, бир ўтовга қўйдилар ва пойлоқчиликка турдилар. Жанг ниҳоясига етиб, довул чалингач, Чечек Хотун Хожани банддан бўшаттириб, ўз чодирига олдириб келди ва меҳмон қилди. Бу меҳмондорчиликда Чечек Хотун ўз мақсадини баён этмади. Иккинчи, учинчи куни ҳам оғиз очмади. Хожа ўз кароматлари воситасида ушбу меҳмондорчилик мақсадини англаб турсаларда, сирбой бермай ўтиравердилар. Бу орада Чечек Хотун қўшинининг қолган қисми ҳам етиб келиб, жангда ғалаба қозониб, Марғинон қўшинининг катта бир қисмини асир олдилар. Қўшиннинг қолган-қутган, соғ қолган кичик бир қисми Марғинонга чекинди.
Чечек хотунда кўчманчи, ярим ёввойи халқ аёлларининг аксариятига хос бўлмаган иффат, уялиш ҳисси бор эди. Ушбу иффат Хожага севги изҳор қилишга йўл бермай, маликани изтиробга солар эди. Маликанинг Нурмуҳаммад Охунд номли бир доно уйғур мирзоси бўлар эди. Иложсизликдан қийналган малика ниҳоят Охундга қалб сирларини очиб, уни элчиликка (у пайт совчилар ҳам элчи деб айтилар эди) таклиф қилди. Бошқа жун¬ғор ҳукмдорларидан катта фарқи бўлган Чечек Хотунни ҳурмат қиладиган Нурмуҳаммад Охунд таклифини қабул қилди. Малика Охундга Хожанинг ҳар қандай талаби бўлса рад этмай, қабул қилиш лозимлигини тайинлади. Асирликининг тўққизинчи куни Хожани яна маликанинг чодирига олиб кирдилар. Охунд дархол мақсадга ўтмасдан, диний-дунёвий ишлар, тариқат масалаларидан суҳбатлашиб ўтирди. Сўнгра аста-секин мақсадга яқинлашиб, маликанинг дил изҳорини баён этди. Хожа бир оз сукут сақлаб туриб, шундай дедилар:
— Ўзингиз ўйлаб кўринг, Охун ака (бизнинг ўлкаларда уйғур миллатига хос барча кишиларга “Охун ака” деб мурожат қилинади), ватаним хавф остида турган бир пайтда, қуролдош шерикларим асирлик азобини чекиб ётган бир ҳолатда уйланиш ҳақида сўз бўлиши мумкинми? Яна, у аёл босқинчиларнинг катталаридан бири, устига-устак ғайридин бўлса...
Парда ортидан суҳбатни тинглаб турган малика нав¬кар орқали Охундни чақиртириб олиб, нималарнидир уқтирди. Кўп ўтмай Охунд яна Хожанинг олдиларига чиқиб, маликанинг қарорини эшиттирди.
— Агар сиз маликани никоҳингизга олишга рози бўлсангиз, уруш ҳаракатлари тўхтатилади, асирлар озод қилинади, малика динимизни қабул қилиб, муслима бўлади, ўз қўл остидагиларни ҳам исломга даъват қилади...
Уларни шу сўзда қўйиб, энди воқеани бошқа жойдан тингланг. Хожага ошиқу беқарор бўлиб қолган Зебердет хон хонадони аъзоси ҳуқуқидан фойдаланиб, бир неча марта Хожа банд бўлиб турган ўтовга кириб, Хожага севги изхор қилди. Унинг қандай аёл эканлигини каромат кучисиз ҳам сезиб турган Хожа рад жавобини бердилар.
Хожани маликанинг чодирига олиб келишгач, Зебердет ҳеч кимга сездирмай, чодир атрофини ўраб олган чоҳга тушиб, чодир этагининг бир четини кўтариб, гап пойлаб турди. Ниҳоят, Хожанинг:
— “Ундоқ бўлса, яъни, босқинчилар қўшинининг бир қисми уруш ҳаракатини тўхтатиб, шерикларим банд¬дан халос бўлишса, ғайридин аёл ва унинг қўл остидаги минглаб кишилар исломни қабул этар эканлар, маликанинг таклифини қабул қилишдан ўзга иложим йўқ, розиман”, — деган сўзларни эшитгач, ўзини қўярга жой тополмай қолди, рашк ўтида тўлғониб-ёнди.
Маликада дини исломга кириш фикри бир қанча вақт олдинроқ пайдо бўлиб, Нурмуҳаммад Охунд¬дан бир оз таълим олган экан. Хожанинг розиликларини эшитгач, бошига катта рўмолни чодира қилиб, “Ассалому алайкум ва раҳматуллоҳи ва баракатуҳ”, деганича парда ортидан чиқиб келди. Охунд ва Хожага енгил таъзим қилиб, чўкка тушиб ўтирди ҳамда “Ла илаҳа иллалоҳу Муҳаммадин Расулуллоҳ”, дея калима қайтариб, муслима бўлди. Учалалари маслаҳатни бир жойга қўйиб, урушни тўхтатиш, асирларни озод қилиш, хоқонликдан ажралиб чиқиш ҳамда фуқароларни исломга киритиб, тинч меҳнат билан шуғулланишга ўргатиш, шундан сўнггина никоҳ ҳаракатини қилишга келишиб олдилар. Шундан сўнг Хожа ўз ўтовларига қайтдилар. Асирлар шу ондаёқ банд¬дан бўшатилиб, озод қилинди. Чодирдаги суҳбатни эшитиб, умидини ўзган Зебердет охирги марта ўз бахти учун ҳаракат қилиш мақсадида Хожа билан изма-из у кишининг ўтовларига кириб келди. Хожа яна унинг севгисини рад қилганларидан сўнг сўради:
— Менинг Чечекдан қайирим кам? Ҳуснда ҳам, мавқеъда ҳам ундан баланд бўлсам баландманки, асло паст эмасман.
— Афтинг балки гўзалдир, бироқ ахлоқинг гўзал эмас, тилинг ҳам, дилинг ҳам, қилиб юрган ишларинг ҳам пок эмас. Қўй, ўзингни ортиқча уринтирма, мен сени асло қабул қилолмайман. Сўзим қатъий.
Зебердет охирги чорани қўллаб кўрди—ечиниб, ўзининг келишган бадани билан Хожани ром этмоқчи бўлди. Бироқ Хожа ерга қараб, истиғфор айтиб ўтиравердилар. Зебердетнинг алами, қаҳри-ғазаби жунбушга келиб, ки¬йинганича ўтовдан отилиб чиқиб кетди.
Аёл учун рад этилган севгидан ҳам қаттиқроқ ҳақорат бўлиши мумкинми? Бу қаҳру ғазаб, бу алам, бу рашк, бу ўч олиш туйғуси Зебердетни шу заҳотиёқ отга ўтказиб, Жунғор хоқони қароргоҳи сари бошлади. У кечаси билан от елдириб, қуёш чиққан маҳалда хоқон қароргоҳига кириб борди ва ўз саргузаштидан бошқа барча бўлиб ўтган ишларни хоқонга етказди. Хоқон қаҳр ғазабга тўлиб, минг кишилик хос навкарларини Чечек Хотун қароргоҳига юборди. Навкарлар Чечек хотун ва Хожа Пирмуҳаммад қаландарнинг қўл-оёқларини боғлаб, хоқон ҳузурига етказиб келдилар. Хоқон уларни шахсан ўзи сўроқ қилиб, ниҳоят уларга ўз қарорини эълон қилди:
— Иккаловинг ҳам бизнинг динимизга қайтасизлар. Шундагина сизларни кечириб тўйларингга ўзим бош бўламан. Бу йигитнинг яхши жангчи эканлигини эшитдим. Уни ўзимга туманбоши қилиб оламан. Акс ҳолда сизларни олдин қийноққа солиб, сўнгра қатл эттираман.
Чечек Хотун ва Хожа ўз динларидан қайтмасликларини эълон қилдилар. Жаллодлар уларни қийнаб, қаттиқ азобга солдилар. Шунда ҳам улар аҳдлардан қайтмадилар.
Хоқон турли газанда ва даррандаларни боқишга иш¬қибоз бўлиб, элчилар ва савдогарлар воситасида дунёнинг турли бурчагидан ҳар хил илонларни олдириб келиб, парвариш қилар, қаерга бормасин, ўзи билан олиб юрар эди. У илонларига ўз қўли билан хўрак бера туриб, калласига бир фикр келди. Бир жойга мустаҳкам ўтов тиктириб, унинг ичига Хожани ва Чечек Хотунни олдириб кирди. Сўнгра ўз севимли махлуқларидан бир қисми—Ҳиндистондан келтирилган бўғма ва кўлвор илонлардан бир нечасини ўтовга киритиб:
— Қани ўша сенлар содиқ бўлган Аллоҳларинг сенларни мана бу илонлардан қутқариб олармикан?— дедида, ўтовнинг ҳар томонини мустаҳкам қилиб беркиттириб ташлади.
Илонлар ўртада ўтирган Хожа ва Чечек Хотунга яқинлашиб кела бошладилар. Хожа чўккалаб ўтириб Қуръон тиловатини бошлаб юбордилар. Хожанинг нафас (овоз)лари шундай ширин, тиловат шундай ҳазин ва оҳангдор эдики, уларни бўғиш, чақиш учун яқинлашиб келаётган илонлар беихтиёр ўз жойларида тўхтаб, тиловат оҳангига маст бўлиб, шу оҳангга мослаб тебрана бошладилар. Орадан бир соат ўтар ўтмас хоқон бир неча навкарини ўтовга юборди:
“Бориб хабар олингларчи, илонларим уларни еб бўлдимикан?”
Навкарлар келиб кўрдиларки, уларга ҳеч қандай шикаст етмаган. Илонлар Қуръон тиловати сеҳрида тебраниб турибдилар. Навкарлар хоқон ҳузурига қайтиб, кўрганларини сўзлаб бердилар. Хоқон: “Оббо, уларнинг тангриси илонларимни ҳам йўлдан уриб, ўзига оғдириб олибдида, улардан ҳам воз кечишим керак” — деб ўйлаб, лашкарбошиларни тўплаб, шундай фармон берди:
— Чечек ўтирган ўтовни қўмиб юборинглар. Ҳар бир черик бир қалқондан тупроқ олиб келиб, ўтов ёнига, устига тўксин!
Қўшин ҳаракатга тушиб, ҳар бир черик ўз қалқонига тупроқ тўлдириб келиб, ўтов атрофига, устига тўка бошлади. Кўп ўтмай ўтов устида бир тепалик ҳосил бўлди.
Ўтов кўмиб ташлангач, ўлим муқаррар эканлигини сезган Чечек Хотун Хожадан сўради:
— Энди нима қиламиз?
— Сабр, — дедилар Хожа.
Шу пайт, ногаҳон кўзларини уйқу элитди. Хобларида бобокалонлари Махдуми Аъзам Ҳазратлари намоён бўлиб, шундай таскин бердилар:
— Э, фарзанд, умидсизликка тушманглар, сизларни ўлдириш, ейиш учун ўтовга киритилган илонлар сизларнинг халоскорларингиз бўладилар. Фақат, бирозгина сабр қиласизлар.
Бир қанча муддат ўтгач илонлар ҳаракатга келиб, улардан бири Хожанинг этакларидан тишлаб, ўтов эшиги сари бошлади. Илоннинг мақсадини каромат кучи билан англаган Хожа эшикни очдилар. Илонлар эшик оғзидан бошлаб ташқарига йўл қазий бошладилар. Кўп ўтмай, тепаликнинг этагига қараб одам энгашмай юрса бўладиган ғор шаклидаги лаҳим очилди. Хожа ташқарига чиқиб атрофга разм солдилар: қоп-қоронғу, атроф кимсасиз. Хожа ва Чечек Хотун лаҳимдан чиқаётиб, илонларга қарадилар. Илонлар ишора билан шу ерда қолиб, шу тепаликни макон тутажакларини билдирдилар. Хожа ва Чечек Хотун ташқарига чиқиб, юлдузларга қараб Хўқанд йўлини аниқлаб олдиларда, йўлга тушдилар.
Улар Хўқандга етиб келгач, тўғри ҳукмдор Абдулкаримбий ўрдасига кириб бордилар. Хон билан учрашиб, бўлган воқеаларни сўзлаб бердилар. Абдулкаримбий асирликдан бўшатилиб, қайтиб келган бир қанча жангчилардан бу воқеанинг бошланиш қисмини эшитган эдилар. Қолган қисмини уларнинг ўзидан тинглаган хон ёқа ушлаб, уларга таҳсин, Аллоҳга ҳамд-сано ўқидилар ва мирзоларни чақириб, бу воқеани ёзиб олишга буюрдилар.
Кўп ўтмай шайхулислом Хожа Пирмуҳаммад Қаландар ва Чечек Хотунни никоҳлаб қўйдилар. Хожа яна қўлларига қурол-яроғ олиб жунғорларга қарши жангга кирдилар. Ниҳоят Абдулкаримбий бошчилигидаги Фар¬ғона халқи жунғорларни ватан ҳудудидан ҳайдаб чиқардилар.
Вақти соати етгач, Чечек Хотун бу фоний дунё билан видолашди. Васиятига кўра уни ўша ўзлари яхши билган тепалик остидаги ўтов ичига дафн этдилар. Хожа Пирмуҳаммад ҳам зоҳидлик йўлига кириб, тарки дунё қилиб, шу ғорни ўзларига макон тутдилар. Аллоҳга омонатларини топширганларида васиятларига кўра муридлари у зоти бобаракотни шу ғор ичига, Чечек Хотун ёнига дафн этдилар. Уларни озод этган илонларнинг авлодлари эса бир умр ушбу муқаддас мозорнинг қўриқчилари бўлиб қолди. Гарчи, мозор расман “Хожа Пирмуҳаммад Қаландар мозори” деб номланса-да, халқ лафзида, бу сунъий ғор ичида авлиёнинг қабри мавжудлиги туфайли “Ғорбобо”, “Ғорбуво” деб аталадиган бўлди...
Қиссани ёзиб олгач, марҳум падари бузрукворимга кўрсатдим. У зот мозор ҳақида ўз кўрганларини сўзлаб бердилар. Илгари, қишни истисно қилганда, йил бўйи водийда сайил қилиш мумкин бўлган экан. Сайиллар машҳур мозор ва қадамжоларда навбати билан ўтказилар, жумладан, ёз палласида Арслонбоб, Шоҳимардон, Ўш, Сафед Булонда, куз ва баҳорда текисликдаги бош¬қа муқаддас жойларда ўтказилган. Шу жумладан, айни навбаҳорда Ғорбувода ҳам катта сайил ўтказилиб, водийнинг турли жойларидан зиёратчилар келар экан. Отамиз ҳам ёш йигитлик чоғларида Ғорбувога бир неча марта борган эканлар. Ғорбуво сайилининг ўзига хос хусусиятларидан бири шу эканки, зиёратчилар бу ерда илон боқиш жараёнининг гувоҳи бўлар эканлар: ҳар куни эрталаб ва кечки пайт мозор хизматчилари ғор оғзига катта сопол тоғора қўйиб, бир сават нонни майда бурдалаб, тоғарага солишар, устидан тўлдириб сут қуйишар ва томошабинларга мурожаат қилиб, узоқроққа бориб туришларини сўрашар экан. Бир оз вақт ўтгач, ғор ичкарисидан бир қанча илон чиқиб, тоғарадаги сутга ивиган нонни еб, вишшиллашганича яна ғорга кириб кетар эканлар. Зиёратчилар яқин атрофдаги қишлоқлар аҳлидан:
— Бу илонлар сизларга зиён етказмайдиларми?— деб сўраганларида, улар: – Йўқ, улар ғордан ташқарига чиқишмайди. Шу пайтгача бировни илон чаққанини билмаймиз. Қайтага, улар шу депарани турли инс-жинс, бало қазодан ҳимоя қилиб туришади — деб жавоб берар эканлар.
Шунингдек, Мавлуд ойларида ҳам бу ерда бир кунлик сайил бўлиб, катта издиҳом билан Мавлуди Шариф ўқилган. Ушбу маросимда депаранинг барча қорилари иштирок этар эканлар. Яна бир сайил Ийди-Қурбоннинг иккинчи куни ўтказилган. Яқин-ўртада истиқомат қилиб, қурбонликни ният қилиб қўйган ўзига тўқ кишилар сўйиладиган жонлиқ ва масаллиқларни шу ерга олиб келиб, қурбонликни шу ерда ўтказар, атроф қишлоқлар аҳолиси ҳам ундан баҳраманд бўларди.
Тепалик ёнидаги хонақоҳда йилда бир марта “Зикри Саъмо” (кўпчилик бўлиб, овоз чиқариб Аллоҳни ёд этиш) ўтказилар, унга водийнинг энг яхши зокирлари (зикр ўқувчилари) таклиф қилинар экан.
Дадамиз раҳматли кейинроқ, ўттизинчи йиллар охирида қандайдир бир хизмат билан у ерга борганларида бутунлай бошқа манзарани кўрдилар; ғорнинг оғзи беркилиб кетган, сайилгоҳдаги қўшхона (зиёратчилар қўнадиган жой) лар ва чойхоналар, ошхоналар бузилган, илгариги файз, маънавий жўшқинликдан асар ҳам қолмаган экан. Ўша ерлик бир танишларининг айтишича, миллий-озодлик ҳаракати бостирилгач, ғолиблар, яъни советлар бу ҳаракат иштирокчиларини сургун қилиш, отиб ташлаш, қамоққа тиқиш билан кифояланмай, мазкур ҳаракат бош қароргоҳидан ҳам ўч олишга қасд қилганлар. Қишлоқ аҳлининг ярмидан кўпи босмачиликда ёҳуд босмачига бошпана берганликда, уни яширганликда, у билан ҳамкорлик қилганда айбланиб, жисман йўқ қилинган, бу ердаги манъавий ҳаёт таянчи бўлмиш мозор катта замбараклардан ўққа тутилган, тепалик тўп ўқи воситасида кўчириб ташланган, сунъий ғорнинг очиқ қолган кичик бир қисмига эса тупроқ ташланиб, беркитиб юборилган экан.
Водийдаги миллий-озодлик ҳаракатининг энг йирик марказларидан, қароргоҳларидан, таянч нуқталаридан бири бўлмиш Ғорбуво ана шундай жой эди.
Муҳтарам китобхон, шу ерда бир оз мавзудан чиқиб кетган бўлсакда, тарихга бўлган ушбу маънавий саёҳат китоб мундарижасига унчалик зарар етказмаган бўлса керак деб ҳисоблаймиз.
Миллий-озодлик ҳаракатининг водийдаги энг қизғин ўчоғи, бошқарув маркази бўлмиш муқаддас Ғорбуво гўшаси, унинг қадимдан қолган қўрғони, минг¬лаб шаҳидларни ўз бағрига олган тепаликлари билан боғлиқ хотиралар аста-секин одамлар ёдидан ўча борди. Балки бу борада Вақтнинг ўзигина эмас, балки, лоқайдлик, шўролар давридаги мафкура таъсири ҳам фаолият кўрсатгандир. Нима бўлганда ҳам, бу табаррук заминнинг аҳамияти унутилиб, тирикчилик кўйида юрган маҳаллий аҳоли унинг муқаддас бўлмиш тупроғидан ғишт ва гувалаклар қуйишга тушиб кетдилар. Агар тақдир бу гўшага ажо¬йиб инсон, асли таги Тошлоқнинг Варзак кентидан бўлмиш, фалакнинг гардиши билан ҳозирда Истанбулда истиқомат қилиб турган, йилда бир бор келиб, Ватан тупроғини кўзига тўтиё қилиб сургучи ватандошимиз, ўша суронли-долғали йилларда кент сардори бўлмиш Асомиддин Мингбошининг набираси Собир Сайхон Холматхон ўғлини бизга йўлламаганда, ким билсин, бу азим тепаликдан ном-нишон қолармиди?
Ватан ишқи, ватанпарварлик ҳисси, аслида, ҳеч кимга бегона эмас. Бироқ бу ишқ Ватан тупроғидан айри юрган кишиларда кучлироқ бўлиши табиийдир. Собир Сайхон ватанга ҳар бир ташрифида бу муқаддас гўшани зиёрат қилмай қўймайди. У нав¬батдаги ташрифларидан бирида бу ҳолатни кўр¬ди-¬ю,¬ жони ҳиқилдоғига келиб, дарҳол бонг урди “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси бош муҳаррири, машҳур ёзувчи, Аҳмаджон Мелибоев ва бошқа жонкуяр зиёлилар, фидойилар ёрдамида халққа, тегишли ташкилотларга мурожаат қилиб, бу гўшани на фақат миллий-озодлик ҳаракати, балки халқи¬миз, ватанимиз тарихи билан боғлиқ ноёб ёдгорлик эканлигини тушунтирди, бу жойларни ўз ҳолича сақлаб қолиш, уни халқимиз, ажнабий меҳмонлар, сайёҳлар учун очиқ ҳаводаги музейга айлантириш ғоясини илгари сурди ва шу йўл билан сақлаб қолишга муваффақ бўлинди.
Мазкур китобни ёзиш учун олиб борган тадқиқотларимиз шуни кўрсатдики, бу табаррук жой Собир Сайхон шахси учун ҳам бегона эмас экан:
Биринчидан, Собир Сайхон бобоси Асомиддин Минг¬боши, гарчан расман подшо Россияси ҳукумати мансабдори бўлсада, халқ озодлиги ҳаракатининг бошида турган курашчилардан бири эканлиги аён бўлди. У киши 1916 йил воқеаларидан кейинроқ Шермуҳаммадбекка иккита бешотар милтиқ ва ўқ-дори тутқазиб, қўллаб-қувватлаган, озодлик курашига оқ фотиҳа тилаган эди. Тадқиқотимиз мобайнида Шермуҳаммадбекка дастлабки қуролни тут¬қазган киши шахси ҳақида бошқа маълумотларга ҳам дуч келган бўлсакда, қуролни биринчи бўлиб айнан Асомиддин Мингбоши берганлиги далиллар билан исботланди.
Иккинчидан, тақдир Собир Сайхонни Шермуҳаммадбек хонадони билан туташтирганлиги ҳам маълум бўлди: Шермуҳаммадбекнинг укаси Тошмухаммадбек томонидан жияни бўлмиш Холмухаммадбекка Собир Сайхон қайин оға бўлар экан.
Ушбу юқорида кўрсатиб ўтилган икки омил бўлмаган тақдирда ҳам бу муқаддас маскан Собир Сайхон учун бегона эмаслиги аёндир. У Ватанга алоҳида муҳаббати билан хориждаги ўзбеклар ичида яққол ажралиб туради. Унинг Ватанга муҳаббатини асарларида, Ўзбекистоннинг тарихи ва бугунги куни ҳақида ёзган мақолаларидан ҳам кўришимиз мумкин.
ШЕРМУҲАММАДБЕК
Тазкирамизнинг Шермуҳаммадбекка бағишланган қисмига етиб келганимизда қаламимиз узоқ вақт тўхтаб қолди. Шу бобга келганимизда қандай қийин мавзуга дахл этганлигимизни тушуниб етдик. Бу мавзу гўё ўтиб бўлмас қалин, ёввойи чангалзор. Баъзи тарихчилар, ёзувчилар, журналистлар ушбу мавзуда қалам тебратишга чоғланиб, чангалзорга дуч келиб, ундан ўтишга бирор чора топа олмай, орқага қайтиб кетганлари бизга маълум бўлсада, қалб даъвати билан бу мавзуга қўл уриб, ўзимиз ҳам ушбу чангалзорга дуч келганда бошимиз жуда қотиб қолди. Бундай чангалзорлардан ўтишнинг икки йўли бор: бири — болта ва қилич билан қуролланиб, дуч келган бута ва дарахтни кесиб, йўл очиб бориш; иккинчиси эса сўқмоқ қидириш. Бизга ана шу йўл маъқул куринди. Илло, сўқмоқ қаергадир олиб боради.
Шермуҳаммадбек мавзусининг қийинлиги, мураккаблиги, чигаллиги шундан иборатки, аввало, унга бўлган муносабат қутбийдир.
Курраи заминда иккита қутб бор: бири мусбат, иккинчиси манфий. Кишилик жамияти, айниқса, совет халқи ҳар бир нарсани ушбу икки қарама-қарши қутб тарозусида ўлчашга ўрганиб қолган. Бу икки қутбнинг ўз туси ҳам бор: мусбат қутб оқ рангда, манфий қутб қора рангда ифодаланади. Оралиқ ранг йўқ.
Ўзбекистонда совет даврида Шермуҳаммадбек сиймоси тим қора рангда ифодаланиб келинди. Хорижда, айниқса, Туркияда яратилган асарларда эса бу сиймо, бир-икки муаллифни ҳисобга олмаганда, қордек оппоқ рангда ифодаланган.
Шунингдек, Шермуҳаммадбек миллий-озодлик ҳаракатининг энг собитқадам намояндаларидан бири бўлишига қарамай, очиғини айтиш керак, халқимизда унинг сиймосига яхши муносабат шаклланмаган. Аксарият одамлар билан суҳбатлашганингизда, Шермуҳаммад деган номни тилга олсангиз, “Ким у?” — деб сўрашади. Агар Кўршермат десангиз дарҳол тушунишади.
Мавзу чигаллигининг яна бир жиҳати шундаки, Шермуҳаммадбек энг машҳур кишилардан бўлгани ҳолда, унинг келиб чиқиши, ҳаёти ва фаолияти, айниқса, фаолиятининг 1918 йилгача бўлган даври ҳақида маълумот ниҳоятда кам, борлари ҳам бир-бирига тўғри келмайди. Шермуҳаммадбек ҳақида асарлар яратган хорижий муаллифлар унинг ўзи ва укаси Нурмуҳаммадбекдан магнит тасмасига ёзиб олинган маълумотлар ва мазкур ака-укалар томонларидан ёзилган кундалик дафтарларга суянганлар. Ушбу асарларнинг айримлари билан танишиш бизга насиб этди ва биз бу асарларга танқидий ёндошиш зарурлигини дарҳол ҳис этдик.
Гап шундаки, мазкур асарларнинг бош қаҳрамони Шермуҳаммадбек бўлгани учун муаллифлар унинг хизматларини бўрттириб юборганлар, миллий-озодлик ҳаракатида қизиллар устидан қозонилган ҳар бир ғалабани ҳам унга нисбат берганлар, бошқа номдор қурбошилар унинг соясида қолиб кетганлар. Шунингдек, бу асарларда Шермуҳаммадбекнинг курашчи сифатидаги фаолияти камида бир йил олдинга суриб юборилган. Фикримизча, мазкур асарларга асосий манба бўлиб хизмат қилган кундалик дафтарлар хориждаги тарихчилар ва адиблар таклифи билан XX асрнинг иккинчи ярмида ёзилган. Ака-укалар уни ёзиш асносида бир-икки йилга адашган бўлишлари эҳтимолдан узоқ эмас. Бу манбаларга ишонилса, Шермуҳаммадбек 1917 йилдаёқ миллий-озодлик ҳаракатининг байроқдори сифатида майдонга чиқади. Ваҳоланки, асосий манбаларнинг гувоҳлик беришича, байроқдорлик Шермуҳаммадбекка 1919—1920 йилларда, Мадаминбекнинг таназзули бошланган пайтда насиб этган.
... 1874 йил. Хўқанд хонлигида тахт учун курашнинг айни қизиган палласи. Худоёрхонга қарши кайфиятда бўлган гуруҳлар уни тахтдан ағдариб, ўрнига Хўқанд хонлари сулоласидан бўлган ювош, итоаткор бирор хонзодани ўтказиб, унинг номидан юрт сўраш ҳаракатига тушадилар. Шундай гуруҳлардан бири Самарқандда маш¬ҳур ҳукмдор Саййид Муҳаммад Олимхон (Хўқанд тахтида 1798—1810 йилларда давр сурган) нинг набираси, 1845 йилда қисқа муддат тахтда ўтириш насиб этган Муродхоннинг ўғли Пўлатхон истиқомат қилиб турганидан хабар топадилар ва уни олиб келиш учун вакиллар юборадилар.
Бироқ, тасаввуф йўлига кирган, ҳокимият учун қизиқмаган Пўлатхон рад жавобини беради. Вакиллар у ердан ноумид бўлиб қайтаётиб, Тошкандга тушадилар ва у ерда ташқи кўриниши Пўлатхонга ўхшаб кетадиган, асли Фарғонанинг Ўхна қишлоғидан бўлган Исҳоқ деган бир носфурушни учратиб, Фарғонага олиб келадилар ва уни Пўлатхон деган ном билан оқ кигизга ўтказадилар. Бундан хабар топган Худоёрхон унга қарши ишончли вазирлари Абдураҳмон Офтобачи ва Исо Авлиё бошчилигида қўшин юборади. Отаси – Мусулмонқулни қатл эттиргани учун ичида Худоёрхонга кек сақлаб юрган Абдураҳмон Офтобачи сохта Пўлатхонга қўшилиб кетади ва Исо Авлиёни ҳам қўшилишга мажбур этади. Абдураҳмон Офтабачи қўшини таркибида Марғилоннинг Тошлоқ депарасидан бўлган Қўшоқбек Панжабоши (эллик кишидан иборат даста бошлиғи) ҳам хизмат қилар эди, у ички курашлар бошланиши муносабати билан пойтахтга, хон ихтиёрига юборилган эди. Бир томондан тахт учун кураш, иккинчи томондан Русия истилочиларига қарши кураш билан банд бўлган Абдураҳмон Офтобачи 1875 йилда ўз ихтиёри билан, русларга таслим бўлади. Хонлик қўшиб олингач, гарчи Офтобачининг ўзи Русияга сургун қилинсада, унинг қўл остидаги жангчилар жазога тортилмай қолдилар. Қўшоқбек Панжабоши ҳарбий хизматдан бўшаб, ўз қишлоғига қайтди ва хизмати эвазига берилган ерида деҳқончилик қилиш билан шуғуллана бошлади. Биринчи хотинидан бир неча қиз, иккинчи хотинидан эса беш нафар ўғил фарзанд кўрди. Уларга Тошмуҳаммадбек, Рўзимуҳаммадбек, Тожимуҳаммадбек, Шермуҳаммадбек ва Нурмуҳаммадбек деб исм берди. Тўртинчи ўғил Шермуҳаммадбек 1892 йилда таваллуд топди. Ака-укалар қишлоқ мактабида ўқиб, бир оз хат-савод чиқаргач, мадраса таҳсилини ихтиёр этмадилар. Икки катта ўғил унча-мунча деҳ¬қончилик билан шуғуллансаларда, кичиклари бу ишга қайишмадилар. Улар ерга урса кўкка сапчийдиган, саргузаштталаб, жанговар йигитлар бўлиб етишдилар. Улар ўз атрофларига ўзларига ўхшаган бир нечта йигитларни тўплаб, карвонларни, омборларни, корхоналарни ва бошқа мулк шаклларини қўриқлаш, қозоқ даштлари ва Қошғардан қўй олиб келадиган катта савдогарларнинг сурувларини бехатар олиб келиш каби ярим ҳарбий хизматларни қилиб юрдилар.
XIX асрнинг охирларига келиб курраи заминнинг овруполиклар томонидан кашф этилган қисми– Осиё, Африка, Лотин Америкаси, Австралия ва Океания йирик империалистик давлатлар Буюк Британия, Россия, Франция томонидан тақсимланиб бўлган, иккинчи даражали давлатлар: Германия, Италия, Япония бу тақсимотдан анчайин қуруқ қолган эдилар. Шунингдек, Оврупонинг ўзида бўлиб ўтган урушлар оқибатида Германия, Италия, Австро-Венгрия ҳудуд ва ҳуқуқ томонидан қисиб қўйилган эди. Саноати, иқтисодиёти ривожланиш йўлига ўтган, бироқ хомашё базалари ва жаҳон бозоридан бенасиб қолган бу аламзада давлатлар тарихий ҳақиқатни тиклаш, хомашё базалари ва бозорларни қайта тақсимланишини талаб қилиб, уруш чиқариш учун баҳона қидириб турардилар. 1914 йилга келиб шундай баҳона ҳам топила қолди: Австро-Венгрия валиаҳди шаҳзода Франц Иосиф Сараево шаҳрида отиб ўлдирилди. Шундан сўнг тарихда Биринчи жаҳон уруши деб ном олган катта уруш бошланиб кетди. Буюк Британия, Франция, Россия бир томон бўлиб жанг бошлаб юбордилар.
Рус армияси жаҳоннинг энг қудратли армияларидан бири ҳисоблансада, бу урушда унга омад кулиб боқмади. Россия империяси ҳарбий ва иқтисодий жиҳатдан урушга тайёр эмаслиги равшан бўлиб қолди. Жанглар Бол¬қон, Польша ҳудудларидан тез орада Россия ҳудудига кўчди, яъни Германия, Австро-Венгрия ва Италия кучлари Россия ҳудудига бостириб кирди. Мамлакатнинг русий забон аҳолиси ялпи тарзда армияга чақирилиб, фронт орқасидаги ишлар: фронт учун зарурий барча нарсани етказиб бериш, фронт эҳтиёжи учун дарахт кесиш, йўллар, темирйўллар қуриш, телеграф узатмаларини ўтказиш; шунингдек фронтдаги иккинчи даражали ишлар: ўқ-дори, озиқ-овқат, дори-дармон ташиш, лошмонлик (мурдаларни жанг майдонларидан олиб чиқиб дафн этиш) каби юмушлар учун ишчи кучи етишмай қолди.
Россия Марказий Осиёни босиб олиб, у ерда Туркистон Генерал-губернаторлигини ташкил этгандан сўнг, бу ўлка аҳолиси иккинчи даражали ҳисоблангани, шунингдек, мазлум мустамлака аҳолиси қўлига қурол беришдан чўчиб, ўлка аҳолисидан мунтазам армияга одам олмас эди. Бироқ, дўппи тор келиб қолгач, генерал-губернаторлик аҳолисини фронт орти ҳамда фронтдаги иккинчи даражали ишларга жалб қилиш ҳақида подшоҳ фармони эълон қилинди. Ушбу фармонни бажариш низомига кўра, бир неча хонадондан биттадан соғлом, фронт иши учун ярайдиган, ўн тўққиз ёшдан қирқ беш ёшгача бўлган эркак фронт ишларига олинадиган бўлди. Мазкур низомда шундай “енгиллик” берилдики, рўйхатга тушган киши ўзи бормайдиган бўлса, ўз ўрнига бошқа бегона кишини мардикорликка ёллаб жўнатиши мумкин эди. Бу воқеанинг “Мардикорлик воқеаси” деб номланиши ҳам шундан келиб чиққан.
Сафарбарлик дехқончилик ишлари айни қизиган пайт—майнинг охири, июннинг бошларига тўғри келиб қолди. Узоқ вақтлардан бери ҳеч қандай уруш ёки бошқа ишларга сафарбар этилмай келган халқ учун ўз оиласидан бир кишини узоқ ўлкаларга, ўлим муқаррар бўлган фронтга, ёки қийинчилиги даражаси бўйича фронтдан кам бўлмаган Сибир ўрмонларига дарахт кесиш учун юбориш оғир туюлди. Бунинг устига, маҳаллий мутасадди маҳкамаларда сафарбарлик баҳона, таниш-билишчилик, порахўрлик ҳолатлари бошланди. Яъни уезд, волост идоралари ходимлари, амин ва оқсоқоллар ўз таниш-билишларини, пора берганларни рўйхатга киритмай, уларнинг ўрнига оддий фуқароларни, хонадон тирикчилигини кўтариб турган кишиларни ёзиб юбора бошладилар. Бу ҳол халқнинг сабр-косасини тўлдирди. Сафарбарликка қарши норозилик ҳаракати бошланиб, кўп жойларда қўзғолонга айланиб кетди.
Шундай қўзғалонлардан бири Тошлоқда бўлиб ўтди. Атроф қишлоқлар аҳолиси оқиб келиб, волост бошқармаси биносини ўраб олдилар. Одамлар сафарбарлик бекор қилинишини, рўйхатлар адолатсизлик асосида тузилганлиги учун уларни ёқиб юборишни талаб қилиб чиқдилар. Волост бошлиғи Абдураҳмон Бўлис аҳолига насиҳат бошлади:
— Азиз фуқаро! Ўзингизни босинг, кўпга келган тўй экан, бу ҳам ўтар-кетар. Бизга ҳам осон тутманг, бирингиз кўзим бўлсангиз, бирингиз қошим. Қандоқ қилайки, шу рўйхатни тузишим керак экан. Худо ўз паноҳига олса, ўғилларингиз, эрларингиз омон-эсон қайтишар...
Одамлар уни ортиқ сўзлатгани қўймадилар, ҳар томондан савол шаклидаги пўписалар, хитоблар, талаблар янгради:
— Нега пулга сотилдингиз, бўлис?
— Нега рўйхатга фалончи бойнинг, амин-оқсоқолларининг ўғиллари кирмай қолибди?
— Олиб чиқ рўйхатни!
— Бизнинг болаларимизга куни қолган оқ пошшонинг уйи куйсин!
Шу пайт уезд ҳокими эҳтиёт шарт учун юборган бир неча полициячи ва миршаблардан иборат бир гуруҳ етиб келиб қолди. Маҳаллий тилни биладиган полициячи халқ¬қа қарата дўқ урди:
— Оломон, тарқал!
— Тарқалмаймиз, — дея якдил жавоб берди оломон,— рўйхат бекор бўлмагунча ҳеч қаёққа кетмаймиз!
Бир паранжи ёпинган аёл полициячининг олдига бориб:
— Ҳой ўрис тўра, яхшиликча якка-ёлғизимни рўйхатдан ўчирасанми? – деб дўқ қилган бўлди.
— Йўқол, сартнинг қанжиғи! – дея полициячи аёлни милтиқ қўндоғи билан туртиб юборди. Бу туртки оломоннинг қўзғолишига ҳам туртки бўлди. Оломон ичидан 20—30 ёш-яланг отилиб чиқиб, полицияга ҳужум қилдилар. Улар ичида Шермуҳаммадбек ва унинг ака-укалари ҳам бор эди. Улар полициячи ва миршабларни уриб йиқитдилар. Қўлларидаги милтиқ, белларидаги қиличларини тортиб олдилар. Қолган ишни оломон саранжом қилди. Полициячилар ва амалдорларни дўппослаб бир оз ҳовурдан тушган оломон бирин-кетин тарқалиб кетди. Шермуҳаммадбек ака-укалари ва бир қанча йигитлар билан калтак еганларни ўрнидан турғазиб, уст-бошини қоқиб волост идорасига олиб кирдилар ва рўйхатларни беришни талаб қилдилар. Куч улар томондалигини билиб тўрган бўлис рўйхатларни олиб берди. Шермуҳаммадбек уларга:
— Агар мана шу мен билан бирга бўлган йигитлардан бирортасига бирор нарса бўлса, сенлардан кўрамиз— ҳаммангни ичагингизга осамиз, — деб пўписа қилиб огоҳлантириб қўйди ва рўйхатни таш¬қарига олиб чиқиб, ёқиб юборди.
Гарчи, биринчи кунги тўполонда одам ўлмаган бўлсада, вилоят ҳарбий губернатори томонидан жазо отряди юборилди. Жазо отряди бошлиғи бўлис ва амалдорлардан кечаги тўполон иштирокчиларини кўрсатишни сўради. Улар, қасам ва Шермуҳаммадбекнинг пўписасидан қўрқиб, ҳеч кимни айтиб бермадилар. Отряд бошлиғи қишлоққа ҳужум бошлади, дуч келган ҳовлидаги эркакларни судраб чиқиб, бўлис идорасига қамади. Бу ҳолни кўрган қишлоқ ва депара йигитлари дуч келган нарса билан қуролланиб, жазо отряди қаршисига чиқдилар. Жанг бошланди. Шермуҳаммадбек ва унинг шериклари кечагина тортиб олинган милтиқ ва қиличларни ишга солдилар. Бироқ, яхши қуролланган, ҳарбий таълим кўрган отрядга бас келиш қийин эди. Охир оқибат жазо отряди қишлоққа ўт қўйиб, бир қанча одамни жангда ўлдириб, бир қанчасини асир олиб Скобелевга қайтиб кетди, ўзи ҳам бир неча саллотини талафот берди. Шермуҳаммадбек ва унинг шериклари жанг охирлаганда қария¬ларнинг буйруғи билан Ғорбуво томон чекиниб, унинг чакалакзорларидан паноҳ топдилар.
Бир неча кун ўтгач Шермуҳаммадбек ака-укалари ва бир неча шериги билан қишлоқ масжиди имоми ва нуфузли кишиларидан фотиҳа олиб, кураш йўлига кирдилар. Улар ёнларига яна бир неча бўз йигитларни олиб, Тошлоққа бориб волост полициясининг идорасига тўсатдан ҳужум қилдилар ва қамоққа олинган шерикларини озод қилдилар. Қишлоққа яна жазо отряди келишининг олдини олиш мақсадида йигитлар озод қилинганлар билан биргаликда Ёзёвонга чиқиб кетдилар. Шу тариқа Шермуҳаммадбек 1916 йилда миллий-озодлик ҳаракати жабҳасига илк қадамини ташлади. Мардикор олиш воқеаси ва унинг оқибатлари йигитларга катта мактаб бўлди. Уларда мустамлакачиларга қарши наф¬рат ҳисси уйғонди. Бу воқеалар Шермуҳаммадбекнинг кейинги ҳаёт йўлини белгилаб берди. У ўзининг оз миқдорли йигитлари билан ҳукумат корхоналари, омборлари, ҳарбий постларига ҳужумлар уюштириб турди. Бу ҳужумлар, аввало, мустамлакачилардан қандайдир ўч олиш воситаси бўлса, иккинчидан, талаб кетилаётган бойликларнинг бир қисмини бўлсада, халққа қайтариш, учинчидан эса, ўзингиздан қолар гап йўқ, қандайдир даражада тирикчилик манбаи ҳам эди, зеро, ўз оилалари, қўлидаги йигитларини овқатлантириш, кийдириш, йигитларнинг қурол-яроғини таъминлаш керак, ахир, ҳар доим бойлардан келган ёрдам ҳисобига яшаб бўлмайдику.
Туркистон босиб олингач, Фарғона водийси Россиянинг асосий пахта хомашё базасига айланди. Хом ашёнинг катта бир қисми рус, яҳудий ва маҳаллий пахтафуруш бойлар томонидан бевосита Россиянинг саноат минтақаларига олиб бориб сотилар, яна бир қисми эса деҳқонлардан, ширкатлар томонидан йиғиштириб олинарди. Ширкатларнинг фаолияти шундай эдики, эрта баҳорда ширкат пахтакор деҳқонлар билан шартномалар тузар эди. Бўнак нақд пул, ишлаб чиқариш воситалари ҳамда буғдой, қанд, газлама каби натура шаклида берилар эди. Ҳосил топширилгач, шартнома бўйича тўловнинг қолган қисми бериларди. Ҳосил жуда арзон баҳоланар, бу таъбир жоиз бўлса, куппа-кундузи қилинган қароқчиликка ўхшаб кетар эди. Шундай бўлсада, деҳқон бунга кўнишга мажбур эди, зеро, баҳорда берилган бу нарса билан кузга етиб олиш, кузда шартнома бўйича олинган маблағ эса қишни ўтказишга яраб турарди. Бу ҳол Шермуҳаммадбекка ўхшаб халқни ўйлайдиган йигитларнинг ҳамиятига тегар, қандайдир чора кўришга даъват этар эди. Айниқса, уруш бошланиб, пахта хом¬ашёсига эҳтиёж кучайиб, жаҳон бозорида пахтанинг нархи кескин ошиб кетган ҳолда ширкатлар томонидан нархларнинг ҳамон паст даражада тўланиши йигитларнинг ғазабини янада ошириб юборди. Шундай ширкатлардан бири Ғорбуводан ўн беш чақирим масофада жойлашган Акбаробод қасабасида эди. Ширкат омбори жуда бой бўлиб, унда той-той пахталар, буғдой, қанд-шакар, газлама, кийим-кечак, рўзғор буюмлари ва турмуш учун яроқли бошқа ашёлар сақланарди...
1917 йил сентябр ойи бошлари эди. Шермуҳаммадбек ўз йигитларини мозор хонақоҳи ёнидаги такя¬га тўплади. Шу депаралик бир неча аҳли илм ва оқсоқолларни ҳам таклиф қилди. Жамоат жам бўлиб, бир пиёладан чой ичилгач, Шермуҳаммадбек аҳли илмга мурожаат қилди:
— Тақсирлар, домла поччалар, биз ўз вақтида ўқий олмадик, мадраса тупроғини ялай олмадик, шу туфайли айрим ишларимизни шариатга мос келиш-келмаслигини билмаймиз, бу борада сизларнинг фатво ва маслаҳатларингизга доимо муҳтожмиз. Шу хусусда бир маслаҳатли иш чиқиб қолди, ҳаммаларингиз яхши биласиз, Акбар¬ободда ўрусларнинг пахта йиғиб оладиган ширкати бор. Арзимаган ҳақ эвазига деҳқоннинг ҳосилини кўтарасига олиб, Русияга олиб кетади. Мен беш-олтита деҳ¬қонни у ерга юбориб, пахтанинг харид нархини оширишни талаб қилишларини сўрадим. Улар ширкат идорасига бориб, шу талабни қўйдилар. Ширкат катталари уларга шартномани пеш қилиб: “— Мана сизлар бармоқ босган шартнома. Ундан бир мири ҳам оширмаймиз. Чидасангиз шу. Агар ўзбошимчалик қилиб ҳосилни топширмасангиз, баҳорда берилган бўнакни икки ҳисса қилиб ундириб оламиз” дейишибди. Хўш айтингизларчи, биз бориб деҳқонларнинг ҳаққини ундириб берсак, агар улар яхшилиғча бермаса, куч ишлатиб тортиб олиб берсак, шариатга тўғри келадими?
Аҳли илм сукутга чўмди. Ҳа, бек оғир масала қўйди. Ниҳоят, оқсоқоллардан бири сукутни бузди:
— Бек, мени маъзур тутасиз, нима бўлганда ҳам қанчадан-қанча деҳқонлар қўл учида бўлса ҳам, шу ширкатдан олган ҳаққи эвазига кун кечириб турибди...
Яна бир оз сукутдан сўнг, уч-турт йил бурун мадраса таҳсилини тугатиб келиб масжидда имомга ноиблик қилиб турган Жалолиддин Махсум катта ёшли уламолардан сўзлашга рухсат сўрагандай, уларнинг юзларига бир қараб олди-да, сўз бошлади:
— Ҳар бир муслим ва мўъминга маълумки, Аллоҳнинг амрисиз дарахтдан бир барг узилиб тушмайди. Аллоҳ шу фикрни, яъни деҳқонларнинг ҳаққини олиб беришни кўнглимизга солибдими, демак бу Аллоҳнинг амридир. Қуръони каримда келадики, астаъди биллоҳ:— “Ал маъмуру маъзурун” яъни, буюрилган одам узрликдир. Бир одам бир ишни юқоридан, айтайлик, аршиаълодан берилган буйруққа кўра қилаётган бўлса, унинг иши қандай бўлишидан қатъий назар, узрликдир.
Тошлоқлик Закариё Аълам уни қўллаб-қувватлади:
— Тўғри, ҳар бир иш Аллоҳнинг амри билан бўлади. Бироқ, Аллоҳ бандаларига амр билан бир қаторда ихтиёр хам бериб қўйган. Қуръони мажиднинг яна бир жойида Аллоҳ Субҳона ва таоло шундай ваҳий берибди, астаъди биллоҳ: — “Ё Довуду, инно жаъалнака халифатан фил-арзи, фаҳкум байнан-носи бил-ҳаққи”. Яъни — ким, : — “Эй Довуд, биз сени ер юзига халифа қилдик, энди сен одамлар орасида ўзинг билиб ҳақ билан ҳукм юрит.”
— Бу ширкатнинг қилиб юрган ишларидан менинг ҳам хабарим бор, — дея давом эттирди қўшни қишлоқ имоми, — ширкатнинг мутасаддилари сув текинга олинаётган пахтанинг орқасидан шу тариқа бойиб кетдиларки, босар-тусарларини билмай қолдилар. Аъузу биллаҳи минашшайтонир рожим, бисмиллаҳир роҳманир роҳийм: “Изо товатара ало аҳадикум ан ниъаму фал-ябки ало нафсиҳи фақад салака ғайра тариқис-солиҳин”, яъни: “агар бирортангизга неъматлар бирма-бир келаверса, бас, ул киши ўз ҳолига йиғласин, чунки у яхши одамлар йўлидан юрмаётган экан”. Демак, масала равшан. Астаъди биллоҳ: “Изо захара ал-хаққу лам ябқа мааҳу ғайруҳу”. Яъниким: “Ҳақиқат равшан бўлган вақтда бошқа нарсаларга ўрин қолмади”.
Шермуҳаммадбек аҳли илмдан шу тариқа фотиҳа олгач, яхши тайёргарлик кўриб, бир неча кундан сўнг Акбарободдаги ширкатга тўсатдан ҳужум қилди. Ширкат каттагина, яхши қуролланган отряд томонидан қўриқланарди. Ҳужум ярим тунда ва тўсатдан бўлганлиги учун у ердаги саллотлар эсанкираб қолдилар, зеро, ширкат ташкил топгандан бери ҳеч қандай куч бу ерга ҳужум уюштирмаган эди. Шермуҳаммадбекнинг йигитлари қора тунда ширкат биносини ўраб олди. Қоронғуда бир-бирларини отиб қўймаслик учун барча йигитлар билакларига оқ латта боғлаб олдилар. Бир неча йигит бу ерга икки-уч кундан бери деҳқон қиёфасида кириб чиқиб, жойнинг тузилишини пухта ўрганган ҳамда бу ердаги итларга суяк бериб, ўзларига ройиш қилиб олган эдилар. Ўша йигитлар бир тугунчада итларга емиш олиб, ширкат биносининг орқа тарафидаги пастроқ девордан ошиб тушдилар. Ҳидидан таниган итлар вовулламасдан уларнинг олдига борди. Улар тугунни ечиб, итларга насибасини бергач, писиб бориб, мудраб ўтирган дарвозабонни таппа босдилар. Оғзига латта тиқиб, камарига осилган калитни олиб, дарвозани очдилар. Дарвозанинг ёғсираб қолган оши-мошиқлари “қий-қий” дея овоз чиқариб, ҳарбий соқ¬чилардан бир нечасини уйғотиб юборди.
Улар – Стой, кто идёт? (Тўхта, ким келяпти?)
— Стой, стрелять буду (Тўхта, отиб ташлайман) деганларича милтиққа ёпишдилар. Шермуҳаммадбек йигитлари очилишга улгурган дарвозадан қийқирганча отилиб кириб келдилар. Ана шу қийқириқ саллотларни эсанкиратиб қуйди. Отишма бошланди. Йигитлар тез ҳаракат қилиб, бир неча саллотни ер тишлатдилар. Қолган саллотлар ярим чала кийинганча казармадан чиқиб келаётганларида асир олиндилар. Йигитлар барча саллотларни казармага қамаб, эшикни қулфлаб қўйдилар. Шунда сўнг омбор ҳовлисида турган бир неча Қўқонарава ҳамда ўрисларнинг мужик аравасига ўлжа олинган қурол-яроғ, озиқ-овқат маҳсулотлари, газлама ва бошқа буюмларни юклаб, Ғорбувога қайтдилар. Шу депарадаги амин ва оқсоқолларни чақиртириб келиб, уларнинг бошчилигида ўлжани депара қишлоқларига тақсимлаб бердилар. Маҳсулотларнинг бир қисмини ва қурол яроғни Шермуҳаммадбек ўз йигитлари учун олиб қолди.
Озиқ-овқат, газлама ва бошқа рўзғор учун зарурий буюмларни аҳолига тарқатиш халқ сайилига айланиб кетди. Илло кечаги жанг бу яқин ўртада мустамлакачилар устидан қозонилган биринчи ғалаба эди.
Шермуҳаммадбек сайил кайфиятидан тезда чиқиб олди, зеро олдинда катта хавф-хатар кутиб турибди. Ҳукумат бундай бебошликни эътиборсиз қолдириши мумкин эмас. Бугун бўлмаса эртага жазо отряди етиб келади, шунга тайёр туриш керак. Жазо отряди, табиийки, ишни Акбарободдан бошлайди, бебошликни ким қилганлигини аниқлайди, шундан сўнггина бу томонга келиши мумкин. Душман бу ерга етиб келишини кутмай, Акбар¬обод яқинида тор-мор қилиш керак, ёки, унинг йўлини бошқа бир усул билан тўсиш керак. Акбаробод яқинида Владикино темирйўл бекати жойлашган. Отряд ўша жойгача поездда келиши аниқ. Демак, бекат ва унга олиб келадиган темирйўлни бузиш керак.
Эртаси Шермуҳаммадбек Владикино темирйўл бекатига куппа-кундузи тўсатдан ҳужум уюштирди. Бу ерда ўттизтача саллот бор экан. Улардан ўн бештаси асир тушди, қолганлари Акбарободга қочди. Шермуҳаммадбек бекатдаги қурол-яроқларни ўлжа олиб, темирйўлнинг бир қисмини бузиб бўлгач, йўл бўйига пистирма қўйишни мўлжаллади. Бироқ қаттиқ жала ёғиб унга имкон бермади. Шундан сўнг ўлжаларни олиб, асирларни озод қўйиб, Ғорбувога қайтиб кетди.
Икки-уч кун мобайнида рус маъмуриятига қарши ўтказилган, муваффақият қозонган бу икки ҳужум рус ҳарбий маъмуриятини ҳушёр торттирди. Бундай бебошликнинг олди олинмаса, улар кенга¬йиб, мустамлака тузумига қарши урушга айланиб кетиши хеч гап эмас. Эртаси куниёқ Скобелевдан Ғорбуво сари жазо отряди йўлга чиқди. Ҳарбий маъмурлар бу “бебошликлар” кимлар томонидан амалга оширилганлигини аниқлаб улгурган эдилар.
Шермуҳаммад “меҳмонлар” ни яхши кутиб олиш учун пухта тайёргарлик кўрди. Йигитлар ичида Баҳром Фаранг деган йигит бор эди. У бир неча йил Марғилон ва Скобелевдаги завод-фабрикада ўрис мастеровойлар билан ишлаб, улардан турли касб-ҳунарларни ўрганган, мардикорликда ҳам бўлган, бўш вақтида ўзича ҳар хил нарсалар ихтиро қилиб юрар, шу ҳунарлари, қўли гуллиги туфайли “Фаранг” (европалик) деган лақаб орттирган эди. Айниқса фарангнинг тайёргарлиги зўр бўлди. Темирйўл бекатидан Ғорбувога олиб келадиган йўл қабристон ёнидан ўтган бўлиб, Шермуҳаммадбек йигитларини қуроллантириб шу ерга жойлаштирди.
Жазо отряди яқин етиб келди. Отряд разведкаси олдинроқ келиб Шермуҳаммадбекнинг йигитлари қабристонда жойлашганлигини аниқлаб кетди. Отряд бошлиғи Поручик Кравченко отрядни қабрис¬тон сари бошлади. Отишма бошланди. Қулай позицияга: қамишлар ва чакалак орасига, чуқурликларга, ариқлар ичига ўрнашиб олган йигитлар бирин-кетин саллотларни қулата бошладилар. Саллотлар бунга жавобан иккита пулемётни ишга солдилар, жанг қизиб кетди. Йигитлар қулай жойда бўлишганликларига қарамай, ярим доира ҳосил қилиб отаётган икки пулемёт даҳанидан чиққан дайди ўқлар уларни қамишзор, чакалакзор ичида ҳам топиб бориб, бир қанча йигитларни шаҳид қилди. Йигитларнинг ўқ-дорилари тугаб борарди, шу туфайли улар фақат мўлжалга олиб, оз-оз ота бошладилар, буни сезган поручик “ура” деб ҳайқирганича ҳужумга бошлади. Шу пайт қабрлардан оқ шарпалар қалқиб чиқа бошлади. Саллотлар олдинига жанг қизиғида бунга унча эътибор бермадилар. Оқ шарпалар ҳаракатга келгандагина саллотларнинг кўзи очилиб ваҳимага тушдилар, кўз олдиларида даҳшатли ҳодисалар рўй бера бошлади: қабрлардан кафанга чулғонган арвоҳлар чиқиб, қўлларини олдинга чўзганча, гўё дуч келган одамни ўз қулочларига олмоқчи бўлиб, саллотлар томон ҳавода сузиб кела бошладилар. Саллотлар ичида мужиклардан чиққан иримчилари кўпроқ эди. Улар қўлларидаги қуролларини ташлаб, — “Сгинь приведение, сгинь в преисподню (йўқол арвоҳ, жаҳаннамга даф бўл) деганча чўқина бошладилар. Ирим-сиримга ишонмайдиган довюракроқ баъзи саллотлар ўзларини йўқотмай арвоҳлар томон милтиқ ва пулемётдан ўт очдилар. Ўт очишга очдилару ўзлари ҳам даҳшатга тушдилар — арвоҳлар ўқдан йиқилиш ўрнига оғиз ва кўзларидан ўт чақнаб, тутун пуркай бошладилар. Поручик ва бошқа зобитлар ҳар қанча дўқ пўписа қилмасин, саллотлар қуролларини ташлаганча орқага қараб қоча бошладилар. Шу қочишларича бекатга бориб қолдилар.
Эртаси куни майитларни йиғиштириб, дафн этиб, саллотлар ташлаб қочган қурол-яроқлар (шу жумладан, икки пулемёт) ва ўқ-дориларни йиғиштириб олишгач, ўз-ўзидан тантана бошланиб кетди. Тантана қаҳрамони, албатта, Баҳром Фаранг эди. Йигитлар кечаги жанг олдидан Фаранг томонидан огоҳлантириб қўйилган, Фаранг уларга – жанг вақтида нимаки кўрсангиз қўрқманг, ваҳимага тушманг, ҳатто шайтон ёки арвоҳ кўрсангиз ҳам, — деган эди. Шунда ҳам йигитларнинг кўпчилиги қўрқиб, “Ло ҳавло вало қуввато...” деб калима ўгиришга тушган эди. Энди ўша йигитлар ва қишлоқлар аҳли кечаги воқеалардан завқланиб кулиб, фарангни гапга солишар, бу томошани қандай қўйганлигини сўраб суриштира бошладилар. Фаранг олдинига бир оз таранг қилиб турди-да, йигитлар ялинишга ўтгач, оғзидаги носни туфлаб, мўйловини бураб сўзга тушди ва:
— Жангдан бир кун олдинги маслаҳатда жанг қабристон яқинида бўлишини билгач, калламга бир фикр келди. Фикрни калламда пишириб олгач, бекнинг қароргоҳига кириб, сўзлаб бердим. Бек аввал пешонасини тириштириб, рўйхуш бермагандай бўлди. Аста чиқиб кетдим. Ярим соат ўтар-ўтмас менга одам юбориб чақиртирди ва фикримни бошқатдан айтишни сўради. Айтдим. — Майли, тайёрланавер, аммо ўзимизнинг йигитларни олдиндан огоҳлантириб қўй, тағин саллотлардан олдинроқ қўрқиб қочиб қолишмасин, — деди. Шундан сўнг беш-олтита чаққон, қўлидан иш келадиган болалардан ёнимга олиб, иш бошлаб юбордим. Бекнинг ижозати билан тунов куни Ширкатдан олиб келинган ўлжалар ичидан дока, чилвир, милтиқ дори олдим, қишлоқдан ош¬қовоқ ва увада йиғдириб келдим. Йигитларга буюриб, толлардан йўғон-ингичка новдалар кестирдим. Новдаларни бир-бирига кўндаланг боғлаб, одам шаклига келтирдим, чилвир воситасида уларга иккитадан, чилвирни тортса қимирлайдиган қўл қилдим. Уни дока-кафанлик билан ўрадим. Ошқовоқларнинг учини олиб ташлаб ичини ўйиб олдим. Сўнгра увадани майдалаб, милтиқ дори қўшиб, мижғиб аралаштирдим, уни ошқовоқ – калла ичига босиб солдим ва тайёр бўлган каллани асосий новда учига ўрнатдим. Кечга томон уларни қабристонга олиб бориб, йигитларга биттадан тарқатдим. Йигитлар бу арвоҳларни ушлаб, қабрлар орқасига яшириниб, шай бўлиб турдилар. Бекдан ишора бўлган пайтда ўзим битта арвоҳни кўтариб, эмаклаб саллотлар томон силжидим, эмаклаш асносида чилвирни тортиб, қўлларни ҳаракатга келтирдим, бош¬қа йигитлар учун бу ишора бўлди ва улар ҳам мен каби ҳаракат қилиб, душман томон аста-секин силжиб кела бошладилар. Саллотларнинг баъзилари арвоҳларга ўт очганларида ошқовоқлар ичига ўқ кириб милтиқ дори аралашган увадалар ёниб-тутай бошлади. Бўлган иш шу, у ёғини ўзларингиз яхши биласизлар, — деганича яна носқовоғини қўлига олди.
Жазо отряди шу қочганича қайтиб қорасини кўрсатмади. Баъзи йигитлар ўзларича буни ҳукуматнинг қўрқиб қолганидан деб билдилар. Бироқ Шермуҳаммадбек катта тўқнашувлар бўлишини ҳис этар ва мудофаа чораларига киришиши кераклигини фаҳмлаб турарди. У йигитларини ишга солиб, депара аҳолисини ҳашарга чақириб, тайёргарликни бошлаб юборди. Қишлоқ атрофини айлантириб чоҳ қаздирди, баъзи жойларга чиб (ёғоч ва шох-шаббадан ясалиб, ёниб кетмаслиги учун лой билан шувалган тўсиқ) бостирди. Ўқ-дори сақлаш учун ертўла шаклида омбор қурилиб, ўқ текканда ёниб кетмаслиги учун устига тупроқ тортиб, суваб қўйилди. Йигитлар учун ётоқ уйлар, отхоналар, ҳашакхоналар, ошхона ва омборлар қурилди. Мардикорликда бўлган, жанг кўрган йигитлар бошқа йигитларни қишлоқ атрофидаги ялангликларга олиб чиқиб, ҳарбий машқ ўтказадиган бўлдилар. Умуман, Ғорбуво йирик бир ҳарбий истеҳкомга айлантирилди.
Эришилган қатор ғалабалар ҳақидаги хабарлар атроф депараларга етиб борди. Атрофдан йигитлар келиб, ўзларини аскарликка қабул қилишларини сўрай бошладилар. Янги йигитлар учун қурол-яроғ топиш керак. Жазо отряди қайтиб қорасини кўрсатмай қўйгач, Шермуҳаммадбек ҳам ҳукуматга яна бир зарба бериш, ҳам қурол-яроғ, озиқ-овқат, ўлжа олиш мақсадида Марғилон ва Скобелев оралиғида жойлашган Беглар (Маъруф қишлоқ деган номи ҳам бор) деган жойга ҳужум қилиш режасини тузди. Бу ерда рус бойларига қарашли ип-йигирув фабрикаси, совун заводи ва ёғ-мой заводи мавжуд бўлиб, уруш шароити бўлгани учун бу корхоналар ҳукумат жандармерия қўшини томонидан қўриқланарди.
Шермуҳаммадбек йигитлари у ерга ярим кечада бостириб боришди. Фарғона вилоятидаги энг йирик ҳарбий таянч – Скобелев гарнизони бу ердан атиги икки чақиримгина масофада жойлашганлиги учун хотиржамлик ҳукм сурар, бировнинг юрак довлаб бу томонларга ҳужум қилиши мумкинлиги ҳеч кимнинг хаёлига келмаган. Шу туфайли фабрика-заводлар соқчилари, ҳатто навбатда турганлари ҳам бемалол уйқуни уриб ётишарди. Тўсатдан бўлган ҳужум Шермуҳаммадбекнинг ғалабаси билан якунланди: ғафлатда ётган соқчилар таппа босилиб, қуролсизлантирилди. Фақат, казармада ётган жандарм-солдатлар ичкаридан пулемёт ва бешотар милтиқлардан ўқ узиб беш-олтита йигитни нобуд қилди. Қурол-яроғлар йиғиб олинди, фабрикалар омборлари шип-шийдон қилиниб, Ғорбувога жўнатилди.
Скобелевдаги рус гарнизонидан нимагадир дарак бўлмади, ваҳоланки ўқ овозлари у ерга ҳам етиб борган бўлиши керак эди. Кейинчалик маълум бўлишича, гарнизоннинг асосий кучлари ҳарбий дала машқлари учун адирга чиқиб кетган экан. Бу ҳолатни Шермуҳаммадбек ўз хуфиялари орқали олдиндан билган бўлиши эҳтимолдан узоқ эмас.
Шермуҳаммадбекнинг шу даврдаги, яъни ўз фаолиятини бошлагандан то 1918 йил баҳоригача олиб борган курашини том маънодаги миллий-озодлик кураши деб баҳоланишига ҳали эрта эди. Унинг бу курашида, юқорида бир оз эслатиб ўтилганидек ўзгача жанговарлик ҳисси, салоҳияти, ғайратини қаергадир, нимагадир сарфлаш, рус маъмуриятининг қитиғига тегиш, яъни, ўт билан ўйнашишдай саргузашт ҳисси, жанг-жадал орқали тирикчилик ўтказиш ҳисси кучлироқ эди. Ватанни том маънода озод қилиш ҳисси унда аста-секинлик билан шакллана бошлади. У сиёсатга анчайин бепарвороқ эди. Шу туфайли у октябр тўнтарилишига ҳам, Қўқонда Туркистон Мухторияти таъсис этилишига ҳам унчалик эътибор бергани йўқ. Кейинчалик муҳожирликда яшаб юрганида бу борадаги фикрлари ўзгарган: журналистларга берган интервьюларида бу ҳақида шундай деган эди:
— Инқилоб бўлгани билан, мухторият бўлгани билан нима ўзгарар эди? Ҳар икки ҳолда ҳам барибир ўриснинг қўл остида қолаверар эдик-да.
Шу тариқа 1918 йил баҳорида Фарғонада миллий-озодлик ҳаракатининг ялпи кураши бошлангунча Шермуҳаммадбек мавжуд тузум, Россия ҳукмига қарши ўз ҳолича, ўз билганича курашиб юрди.
ИККИ ҚЎЧҚОР
Муҳтарам китобхон сезиб турган бўлса керак, бу икки қўчқордан бири Мадаминбек, иккинчиси Шермуҳаммадбек. Бу икки улуғ зотни қўчқорга тенг¬лаганимиз учун аввало уларнинг руҳлари олдида узрлимиз.
Фарғона водийсида большевизм балосига қарши курашган миллий-озодлик ҳаракатининг энг йирик икки сардори – Муҳаммад Аминбек ва Шермуҳаммадбекнинг ўзаро муносабатларини ёритиш жуда қийин, нафақат қи¬йин, балки машаққатдир. Ёритиш дедик. “Ёритишдан олдин ўзинг бу муаммонинг тагига етдингми, моҳиятини англадингми?” деб сўранг. Ушбу мавзуда олиб борилаётган ишнинг энг катта муаммоси ҳам шу. Ушбу сатрларни ёзиш пайти келгунча ҳам бу муаммонинг моҳиятини тўлиқ англаб етдик, дея олмаймиз. Балки, ушбу асаримизни ёритиш иши шу пайтгача чўзилиб кетаётганига ҳам шу сабабчи бўлса керак.
Ушбу мавзу бўйича топиб ўқиш насиб этган барча манбаларни қайта-қайта кўздан кечириб, таҳлил этар эканмиз, бу икки зотнинг ўзаро муносабатлари ниҳоятда чигал, муаммоларга бой эканлигини кўрамиз. “Улар дўст эди. Охиригача шу дўстликка содиқ қолдилар”, деган сатрлар ёзилган манбаларни деярли учратмадик. Таҳлил қилар эканмиз, баъзан китобимиз сўз бошисида келтирилган бир неча жумла, яъни, отамизнинг хизматчиси Холмат Бобонинг оғзидан эшитганимиз: Шермуҳаммадбекнинг Мадаминбек ҳақидаги гапларига ҳам ишонгимиз келмай қолади.
Бунинг устига, уларнинг ўзаро муносабатларини ёрита оладиган манбаларнинг ўзи жуда оз, борлари ҳам уларнинг яхши муносабатлари фойдасига эмас. Бизнинг ўлкаларда мавжуд деярли барча асарларда бу икки шахс бир-бирига қарши қўйилади. Чет эллик тадқиқотчи ва муаллифлар эса уларнинг ўзаро муносабатларига дазмол уриб, силлиқлаб таъриф беришади. Биз эса, барча манбаларни қиёслаб, таҳлил этиб, ўз талқинимизни ёзаверайлигу улар ўртасидаги муносабатни ҳал этишни энг олий ҳакам — Аллоҳга ҳавола этайлик.
Юқорида тасвирлаганимиздек, Мадаминбек Қўқон воқеаларидан сўнг озодлик кураши йўлига кириб, Марғилон милициясидаги лавозимидан воз кечиб, ўз қўл остидаги йигитлар билан Марғилондан чиқиб кетган ва ўзи туғилиб ўсган Тошлоқ депарасидаги Ғорбувога бориб ўрнашди. Ғорбувони Шермуҳаммадбек ҳам макон тутиб, уни мустаҳкам ҳарбий истеҳкомга айлантириш учун бир қанча ишларни амалга оширганлиги китобхонлар ёдида бўлса керак.
Шермуҳаммадбек Мадаминбекни ҳурмат ва эҳтиром, катта зиёфат билан кутиб олди. Улар Тошлоқдан Ғорбувога келаверишдаги йўл устида учрашдилар. Иккалалари ҳам отдан тушиб, бир-бирларининг истиқболларига пиёда йўл босиб келиб, қучоқлашиб, уч марта кўкракни кўкракка босиб кўришдилар. Бир-бирларининг қўрбоши ва понсодлари билан қўл бериб кўришгач, отларга миниб қишлоққа кириб боришди. Ҳал қилувчи суҳбат зиёфат охирида бўлиб ўтди:
Мадаминбек: — Ҳозир қанча йигитингиз бор, Бек?
Шермуҳаммадбек: — Ўзим билан мунтазам элликта. Қолганлари ўз тирикчилиги билан банд. Зарур вақтда тез фурсатда уларни тўплай оламан. Жами беш юздан ошади.
М: — Ҳа, эшитганим бор, сизда интизом, ташкилий иш жуда яхши йўлга қўйилган. Бу жиҳатдан мунтазам қўшин даражасига етгансиз. Бу ерда барпо этган мудофаа истеҳкомингиз ҳам чакана эмас. Ҳарбий таълим олган қўмондондан кам эмассиз.
Ш: — Таълимни яратганнинг ўзидан олдик шекилли. Биринчи муаллим ҳаёт ва зарурат дейишади-ку.
М: — Хўш, бек, энди нима қиламиз? Ҳаммамиз Эргашбекка ўхшаб ўз ҳолимизча курашиб юраверамизми? Ёки бирлашамизми?
Ш: — Албатта, бирлашишимиз керак. Якка отнинг чанги чиқмас.
М: — Жуда соз. Сиздан худди шу сўзларни кутган эдим. Дўст танлашда адашмабман. Ана энди битта улуғ карвон бўлдик. Агар йўқ демасангиз, шу карвон тизгинини ўз қўлингизга олсангиз.
Ш: — Эҳтиромингиз учун қуллуқ, Бек. Тизгин сизники, сиз бутун Фарғонага таниқли одамсиз. Ундан ташқари сизда Сибирь тажрибаси, милиция бошлиғи тажрибаси, катта жанглар тажрибаси бор.
М: — Ўзингизга ҳам қуллуқ, Бек. Модомики шундай экан, ўзаро келишиб, вазифаларни бўлиб олайлик. Сиз менинг биринчи муовиним бўласиз. Вақти келса, шароитга қараб, мустақил иш юритасиз. Ўз ҳаракат ҳудудингиз бўлади.
Ш: — Маъқул. У ҳолда иш юритадиган ҳудудлар масаласини ҳам келишиб олсак.
М: — Чамамда тез орада бутун Фарғона кураш жабҳасига айланади. Бачқирда бўлиб ўтган қурултойдаги келишувга кўра Қўқон музофотида Эргашбек ва унинг қўл остидаги қўрбошилар иш юритадилар. Бу томонлар бизники. Ҳаракатни бўшаштирмаслик учун бир-биримизга посанги бўлиб ҳаракат қиламиз, яъни сиз бир ҳудудни оласиз, мен бир ҳудудни оламан. Зарурат туғилиб қолса, бир-биримизга ёрдамга келамиз, большавойларнинг каттароқ қўшини билан тўқнаш келадиган бўлсак, биргаликда ҳаракат қиламиз. Мен шимолий ва шарқий музофотлар: Наманган, Балиқчи, Андижон, Жалол¬обод, Ўшда ҳаракат қилсам, сиз Марғилон, Чим¬ён, Водил, Қува, Учқўрғон, Шаҳрихон, Қизилқия, Олой каби жойларни ўз тасарруфингизга олсангиз. Мен Ғорбувога келиб-кетиб турсам-да, кўпроқ Балиқчида, агар Аллоҳ насиб этса Наманганда бўламан. Ғорбуво кўпроқ сизнинг тасарруфингизда бўлади. Маъқулми?
Ш: — Маъқул.
Улар бу суҳбатни алоҳида хонага чиқиб ўтказган эдилар. Келишиб олишгач, зиёфатдаги ўз жойларига қайт¬дилар. Ош еб бўлишгач, фотиҳа ўқилмасдан олдин Мадаминбек шундай деди:
— Бек, аввал бир-биримизни ғойибона билар эдик. Мана, Аллоҳнинг инояти билан дўстлашиб, келишиб ҳам олдик. Агар мувофиқ кўрсангиз, шу дўстлигимизни Қуръони карим билан мустаҳкамлаб олсак.
— Айни муддао бўлар эди.
Қўқондан, Миён Қудрат ҳазратлари номларидан вакил бўлиб келган Авлиёхон Тўра Қуръони Каримни олиб, иккала қўрбоши ўрталарига қўйдилар ва: — Мен айтган сўзларни такрорлайсизлар,— деб буюрдилар:
Биз ким, Аллоҳнинг бандалари, Муҳаммад Мустафо Салоллоҳи Алайҳи Васалламнинг умматлари, Имом Аъзам разиаллоҳи анҳунинг қавмлари бўлмиш Муҳаммадаминбек Аҳмадбек ўғли ва Шермуҳаммадбек Қуръони Каримни шафе келтириб аҳдлашамиз шу мазмундаким, биз Аллоҳнинг карами ва инояти билан бир умр бир-биримизга дўст бўлиб қоламиз. Барча шахсий ва умумий ишларни бир-биримиз билан бамаслаҳат олиб борамиз. Бир-биримиздан ёрдам қўлини аямаймиз. Бир-биримизни асло ёмонламаймиз, бир-биримизни доим ҳимоя қиламиз. Бир-биримизга хиёнат қилмаймиз. Агар аҳдимизни бузсак, Аллоҳ – таолонинг шафоатидан бенасиб бўлайлик. Омин, Аллоҳу акбар.
Аҳд сўзлари айтилгач, Авлиёхон Тўра Қуръони Каримни Муҳаммадаминбекка узатдилар. У китобни тавоб қилиб, кўзига суртиб, лабига босди ва Шермуҳаммадбекка узатди. Шермуҳаммад ҳам шу тариқа тавоб қилди. Шундан сўнг қорилар тиловат қилиб, Авлиёхон Тўра фотиҳа ўқигач, зиёфат аҳли ўриндан туриб, жой-жойига тарқалди.
Мадаминбек шу кеч Ғорбувода тунаб қолди. Эртаси куни иккала сардор Ғорбувони яна бир айланиб, мудофаа истеҳкомларини яна бир бор синчиклаб кўздан кечирдилар. Уни янада мустаҳкамлаш, айрим жойларини қайтадан қуриш борасида маслаҳатлашиб олдилар. Агар Аллоҳ таоло қўллаб-қувватлаб, ватанни ўрис болшевойлардан озод этсалар, ўзларининг асосий таянч нуқталаридан бўлиб қолажак Ғорбувода қурилажак замонавий қалъа ўрнини ҳам мўлжаллаб қўйдилар.
МАХФИЙ УЧРАШУВ
Бу воқеани бизга отам раҳматликнинг қадрдонларидан бири, собиқ чекист сўзлаб берган эди. Суҳбатимиз совет даврида бўлиб ўтганлиги боис, суҳбатдошим бу воқеани овоза қилмасликка, айниқса, ўзининг номини тилга олмасликка биздан қатьий ваъда олган эди. Ҳозир замон бошқа бўлиб, мазкур чекист оламдан ўтиб кетган бўлсада, ваъдамизни буза олмадик ва ҳикоямиз баёнида уни шартли ном билан Кимсанбой деб атадик.
...1919 йил баҳори. Туркистон АССР Соғлиқни сақлаш халқ комиссари, Фарғонада тинчликни таъминлаш бўйича фавқулодда комиссия аъзоси Турор Рисқулов яна Фарғонада пайдо бўлди. Чеканинг Туркистондаги барча бўлимларига шахсан Дзержинскийдан Турор Рисқуловнинг ҳар бир босган қадамини кузатиш ҳақида махфий буйруқ келган эди.
ТУРОР РИСҚУЛОВ ШАХСИ ХАҚИДА
Турор Рисқулов 1894 йил 14 декабрда Верний уезди Шарқий бўлисида кўчманчи чорвадор оиласида туғилди. 1917 йилда болшевиклар партияси аъзолигига қабул қилинди. 1918 йил Авлиёота (Тароз) уезди совети раислигига сайланди. 1918—1919 йилларда Туркистон АССР соғлиқни сақлаш халқ комиссари ва Туркистонда очарчиликка қарши курашувчи Марказий комиссия бошлиғи. 1919 йилда Туркистон КП Мусулмонлар бюроси раиси, Фарғона водийсидаги вазиятни ўрганиш ва барқарорлаштириш фавқулодда комиссия аъзоси. 1920 йилда Туркистон МИК раиси, РКП (б) 1-съезди (1920 й.) делегати. 1921—1922 йилларда РСФСР Миллатлар халқ комиссарлиги коллегияси аъзоси ва халқ комиссари ўринбосари, 1922—1924 йилларда Туркистон АССР ХКС раиси, РКП (б) М.К. Ўрта Осиё бюроси аъзоси. 1924—1925 йилларда Коминтернда бўлим мудири ўринбосари, Коминтерннинг Мўғулистондаги вакили. 1926—1937 йилларда РСФСР ХКС раиси ўринбосари. Ўрта Осиёни Россиядан ажратиб, мустақил туркий давлат тузиш йулида жонбозлик кўрсатган энг собит қадам арбобларидан бири Т.Рисқулов 1937 йил 21 майда Москвада ҳибсга олиниб, 1938 йил 8 февралда отувга ҳукм қилиниб, икки кундан кейин отиб ташланган. (1956 йил 8 декабрда реабилатация қилинган).
Турор Рисқулов қайси лавозимда ишлаган бўлсада, ҳар доим Ўрта Осиё халқлари манфаати йўлида хизмат қилди. Унинг “Инқилоб ва Туркистоннинг туб аҳолиси” китоби бугунги кунда ҳам жуда нодир асар ҳисобланади.
...Рисқуловни Фарғонада кузатиб юриш Кимсанбой ва унинг одамларига топширилади. Кимсанбой, таъбир жоиз бўлса, Рисқуловнинг соясига айланиб, ҳар бир босган қадамини назоратсиз қолдирмайди.
Рисқулов Қўқонда тафтиш олиб бораётган пайтда тафтиш баҳонасида водийнинг обрўли кишиларидан бири, Риштоннинг собиқ мингбошиси Шокир Ноибни сўроққа чақиради. Комиссия собиқ пахтачи бой Вадъяевнинг хусусий уйи, ҳозирги ҳокимият жойлашган бинонинг бир қанотида иш олиб борар эди. Шокир Ноиб келгач, Рисқулов котибни чой дамлаб келишга буюриб, дераза ва эшикларни маҳкамлаб ёпиб, Шокир Ноиб билан қайтадан кўришди. Комиссиянинг яқин бир йиллик фаолияти мобайнида улар кўп марта учрашиб, бир-бирларини яхши билиб олган ва қадрдон бўлиб қолган эдилар. Кўришиб бўлгач, Рисқулов вақтни ғанимат билиб (котиб чой дамлаб келиб қолиши мумкин эди), кириш сўзисиз муддаога кўчди:
— Тақсир, мен муҳим бир масала юзасидан Мадаминбек билан сўзлашиб олишим керак, бу учрашув, албатта, ўта махфий ҳолда ўтиши шарт. Бунинг иложи борми?
— Бу жуда қийин иш.
— Масала ватанимизнинг ҳаёт-мамоти билан боғлиқ.
— Яъни?
— Яъни, курашни ҳамкорликда олиб бориш масаласини ҳал этишимиз керак.
— Олдиндан бирор ваъда бера олмайман. Бек сизга ишонмаслиги мумкин.
— Тушунаман. Мана, сиз билан яқин бир йилдан бери танишмиз. Менинг ким эканлигимни яхши билиб олдингиз, назаримда. Бекка мени ўзингиз қай даражада билсангиз, шу даражада таърифлаб кўринг.
— Майли, айтиб кўраман.
— Унда, бекнинг рози ёки рози эмаслигини менга қандай йўл билан билдирасиз?
— Хўш, бунинг учун бир оз вақт керак бўлади. Бугун душанба бўлса, янаги душанбадан шанбагача кутасиз. Шу кунлар ичида сизга бир йигит ариза олиб келиб, “Мени Шокир Ноибдан ҳимоя қилинг” дейди. Бу розилик аломати бўлади. Йигитга бир сўз айтмай чиқариб юборасиз ва мени яна сўроққа чақирасиз.
— Маъқул.
Шу сўзини айтиб, Рисқулов эшик ва деразаларни очиб юбориши билан котиб чой кўтариб кирди. Котибни чой баҳонасида чиқариб юбориб, эшик-деразаларни беркитган Рисқулов бу хона остида ертўла борлиги, ертўлада чекист Кимсанбой ўтирганини хаёлига ҳам келтирган эмас эди.
Шартлашгандай йигит келиб кетгач, Рисқулов яна Шокир Ноибни сўроққа чақирди. Яна котибга чой буюриб, ноибга савол назари билан қаради. Ноиб ҳам вақтни ғанимат билиб, гапнинг пўсткалласини айтди:
— Фавқулодда комиссия аъзосидек катта бир одам уч-тўрт соат кўринмай қолса, советлар шубҳага тушмайдими?
— Саволингизни тушундим. Комиссияда менга содиқ, ишончли иккита-учта йигит бор. Уларни олиб, бирор воқеани жойида тафтиш қилиш баҳонасида бир кун советлар диққат эътиборидан ҳоли бўлишим мумкин.
— Ундай бўлса, пайшанба куни Олтиариққа борасиз. Олтиариқ совети биноси қаршисидаги чойхона олдида баққолнинг дўкони бор. Дўкон олдида одам йўқ пайтини пойлаб, баққолдан попирис оласиз ва: — “Попириснинг пулини Мадаминбек тўлайди”, деб айтасиз. Шундан сўнг нима қилиш, қачон қаерга боришни баққол айтади...
Рисқулов Шокир Ноибни хонадан кузатиб қўйгач, ертўлада ўтирган Кимсанбой ўйга толди. Нима қилиш керак? У чекада хизмат қилиб келган бир йил мобайнида большевикларнинг ҳақиқий қиёфасини бор бўйи билан кўриб, кирдикорларини билиб бўлган эди, зеро, тузумнинг энг қора қилмишлари чека бошчилиги ва иштирокида амалга ошар эди. Чека хизматидан ўлиб ёки юқорининг тавсияси билан партия ишига ўтиб қутулмаса, осонликча чиқиб кетиб бўлмас эди (кейинчалик жуда шишиб кетган махфий хизмат аппарати тинчлик ўрнатилиши муносабати билан бир оз қисқартирилиб, ходимларнинг бир қисми хўжалик соҳасига ўтказилди. Кимсанбой ҳам бир шаҳар коммунал хизмати бошлиқлигига тайинланиб, шу баҳона чека чангалидан чиқиб кетди) юқоридаги сабаблар туфайли советлардан совиб, миллий-озодлик ҳаракатига ичидан хайрихоҳ бўлиб юрган Кимсанбой бу бўлиб ўтган учрашув ва ундан кейин юз берадиган воқеаларни бошлиқларга билдирмасликка аҳд қилди. Бироқ хизмат вазифасини ўташ асносида Рис¬қуловни кузатишни давом эттириш шарт.
Алқисса, Рисқулов Олтиариққа бориб, баққолга шарт¬лашилган сўзларни айтди. Баққол унга бошдан-оёқ, назар солиб чиққач, сўради:
— Қирғизча кийимингиз борми?
— Бор.
— Шомдан кейин қирғизча кийиниб, мана шу чойхонага киринг. Чойхоначига банг (наша ва кўкноридан тайёрланган кайф қилувчи модда) буюриб, тўғридаги ҳужрага кириб кетаверинг...
Рисқулов орқасига қайтгач, баққол дўконнинг пардасини тушириб, чойхонага кириб кетди. Шу заҳоти чойхонадан бир йигит кўчага бурилди. Дўкон ёнида бир арава турган эди. Йигитнинг ишораси билан арава жойидан қўзғалди. Арава тўхтагач, унга ортилган беда ғарами ичидан бир йигит чиқиб, чойхона атрофини айланиб чиқди. Кўчани айланиб ўтиб, чойхонанинг орқа томонини топди ва орқа эшик бор эканлигига ишонч ҳосил қилиб, хотиржам бўлди.
Шомдан сўнг Рисқулов чойхонага кирди. Уни ҳужрага олиб кирдилар. Ҳужрада ўтирган йигит орқа эшикни очди. Ташқарида бир отлиқ йигит икки отнинг жиловини ушлаб турар эди. Ҳавони булут босган, кўчалар тим қоронғу, икки қадам наридаги нарсани кўриб бўлмайди. Йигитлар бир неча кўчани айланиб, Рисқуловни бир ҳовлига олиб кириб кетдилар. Улардан йигирма-ўттиз қадам ор¬қада келаётган икки отлиқдан бири от устидан ўзини бояги ҳовли уйларидан бирининг томига олди ва атрофга аланглаб, мўри ёнига борди.
Ҳовлига киргач, йигитлар Рисқуловнинг ён-верини тинтиб, қурол йўқлигига ишонч ҳосил қилишгач, дарвозахона биқинидаги меҳмонхонага олиб кирдилар. Хона тўрида Мадаминбек чой ичиб ўтирар эди.
— Ассалому алайкум.
— Ва алайкум ассалом.
— Учрашувга рози бўлганингиздан хурсандман.
— Сиздан бошқа арбоб ёки ўруслар таклиф этганда асло рози бўлмас эдим. Хўш, бизда нима гапингиз бор?
— Сиз ақлли одамсиз, шунинг учун гапни айлантириб ўтирмай, пўсткалласини айтиб қўяқолай. Мен яқинда Москвада бўлдим, Ленин билан учрашдим. Ўртамизда шундай гап бўлди:
— Владимир Ильич, бизга мухторият беринг.
— Туркистон шундоқ ҳам мухториятли республика-ку, сизга яна қандай мухторият керак?
— Ҳақиқий мухторият, Владимир Ильич, ҳақиқий мухторият.
— Нима, у ҳақиқий эмас деб ўйлайсизми?
— Мен ўйласам-ўйламасам, ҳақиқий эмас. Ахир бош¬қарув маҳкамаси тўқсон фоиз маҳаллий бўлмаган миллатлар вакилларидан иборат бўлган мухториятни мухторият деб бўладими?
— Ҳм... айтгандай, ўтган йили Кобозев Тошкент¬га бориб, бу масалани ҳал қилиб келган эдику.
— Кобозев борганда бошқарув юз фоиз маҳаллий бўлмаган миллатлар қўлида эди. Ўзгариш атиги ўн фоиз бўлди, холос.
— Хўш, яна қайси жиҳати билан ҳақиқий эмас?
— Ўша бошқарув аппарати ҳарбий куч ёрдамида халқни эзиб турибди. Кўп қон тўкилмоқда.
— Қон тўкилишга ўзингиздан чиққан, нима деб аталарди, ҳа, босмачилар айбдор эмасми?
— Владимир Ильич, улар босмачи эмас, улар ўз миллий-диний ҳуқуқларини талаб қилиб чиққан кишилардир.
— Турор Рисқулович, чамамда ўзингиз ҳам чакана миллатчига ўхшамайсиз, ҳазил, ҳазил. Гап бундай. Куни кеча Куйбишев билан гаплашдим. Туркистонда вазият жиддий. Иложи борича тинчлик, осойишталик ўрнатмасак бўлмайди. У ерда тинчлик ўрнатилмас экан, ҳақиқий мухторият ҳақида ўйлашга вақт эрта. Сизлар у ерда тинчлик ўрнатилишига эришинг. Шундан сўнг Туркистон масаласини советларнинг навбатдаги съезди кун тартибига киритайлик. Ўйлайманки, тинчлик ўрнатилар экан, Туркистонга катта ҳуқуқлар билан мухторият берилмаслигига бизда ҳеч қандай асос йўқ.
— Ленин билан ўртамизда ана шундай гаплар бўлиб ўтди, — деб сўзини якунлади Рисқулов, нима бўлганда ҳам халқ қонининг тўкилишига чек қўйишимиз керак.
— Мен ўша Ленинингизга ишонқирамай турибман.
— Мен ҳам жуда ишониб юборганим йўқ. Ҳар ҳолда, тинчлик ўрнатилса, халққа яхши эмасми?
— Ҳар бир халққа ўз ҳуқуқини ўзи белгилаш ваъдасини бериб туриб, Қўқонни қонга ботирмаганда, балки унга ишониб, қуролни ташлаш ҳақида ўйлашимиз мумкин эди.
— Ҳа, менинг ҳам ишонқирамай қолганимга айни Қўқон воқеаси сабаб бўлди. Лекин шуни ҳам айтиш керакки, Қўқонда қон тўкилишига, бир томондан мухторият ҳукуматининг хатоси ҳам сабабчи. Агар, улар қалъа¬га ҳужум уюштирмаганларида, қизиллар қон тўкиш учун сабаб топа олмаган бўлар эдилар.
— Хўш, улар бизни нима қилса-қилаверсину биз қараб ўтираверишимиз керакми?
— Ҳозир вазият бир оз ўзгарганини наҳотки сезмаётган бўлсангиз? Олиб борилган тафтишлар асосида халқ¬қа жабр-зулм қилган раҳбар, ходим ва ҳарбийлар ишдан олинди, ҳукумат халққа, айниқса, деҳқонларга ёрдам бермоқда. Халқ кейинги вақт¬да советларга бир оз илиди. Шу кетишда кетса, асосий таянчингиздан айрилиб қолишингиз ҳеч гап эмас.
— Курашни бошлаб қўйдик, орқага йўл йўқ энди.
— Йўл бор. Агар астойдил хоҳланса, йўл топилади. Вазиятни тўғри тушунинг, бек. Советларда куч кўп. Шу кунларда Фрунзе Оренбургда Дутовга қарши ҳужум бошлади. Оренбург йўли очилиб қолса, уларга ҳарбий куч, қурол-яроғ, ўқ-дори оқиб келишини кўринг. Қирилиб кетиш ҳеч гап эмас. Кучимизни, халқимизни асрашимиз керак. Тинч йўл билан, бир амаллаб ҳақиқий мухториятга чиқиб олайлик. Куч йиғайлик, йигитларимизни ҳарбий ишга ўргатайлик. Ана шундан кейин мустақиллик учун ҳаракат бошлашимиз мумкин бўлар. Ўша кунларда йигитларимиз керак бўлади.
— Хўш, урушни тўхтатишнинг йўли қандай бўлади?
— Сулҳ, фақат сулҳ. Ҳозирги шароитда, советларнинг кучи озроқ пайтда сулҳ тузилса, биз учун фойдали шартларни қўйишимиз мумкин. Оренбург йўли очилиб, советларга Россиядан катта мадад келгач, сулҳ шартлари руслар фойдасига ўзгариши мумкин.
— Мени-ку, бир амаллаб кўндиришингиз мумкиндир. Бироқ бошқа қўрбошиларни кўндириш қи¬йин, баъзиларини мутлақо кўндириб бўлмайди.
— Сиз бошлаб бераверинг, ахир бу курашда энг асосий сардор ўзингиз-ку, ишонаманки, ҳаммаси бўлмасада, кўпчилик қўрбошилар сиздан ўрнак оладилар.
— Ҳозирча бир нарса дея олмайман. Яхшилаб ўйлаб кўриш керак...
Шундоқ ҳам охирлаб қолган суҳбат шу ерга етганда булутлар тарқалиб, тўлин ой қалқиб чиқди. Бундан хавотир олган Кимсанбой ноилож томдан тушишга мажбур бўлди...
Мадаминбек ва Рисқулов ўрталарида бўлиб ўтган суҳбат миллий-озодлик ҳаракати кучларининг қўли баланд келиб турган пайтда рўй берган эди. Шу боисдан Мадаминбек сулҳ борасида қўрбошиларнинг фикрини билишга уриниб ҳам кўрмади. Ўзи ҳам сулҳ тузиш фикридан жуда йироқ эди. Фақат, тўкилаётган қон уни безовта қилар, виждонини азобга солар, ҳатто тушларида ҳам қон тўкишлар саҳнаси ўйналар эди.
АЖДОДЛАР РУҲИ МАДАДКОР
Ровийлар андоқ ривоят қиладиларки, қадим ўтган замонда, бундан бир неча минг йил илгари гуллаб-яшнаган бир водийда бир қабила умргузаронлик қилар эди. Қабила эркаклари чорвадорлик билан шуғулланар, темир эритишар ва ундан турли буюмлар ясашар, хотинлари эса экин экишар, намат босишар, гилам тўқишар, умуман барчаси меҳнат қилиб, меҳнатнинг роҳатини кўришар эди. Кунлардан бирида ярим ёввойи саҳройи халқлардан бирининг бир нечта одами йўқолган йилқи уюрини излай-излай водийга келиб қоладилар. Водийликлар уларни меҳмон қилиб, кузатиб қўядилар. Саҳройилар ўз қўш (вақтинча яшайдиган жой) ларига келиб, водийни босиб олиш, у ерни доимий яйловга айлантириш, эркакларини қириб ташлаб, хотин ва қизларини ўзларига хотин қилиш фикрига тушадилар ва катта куч билан водийга бостириб келадилар.
Водийликлар мардона жанг қиладилар. Жангларда нафақат жангчилар, балки қабила ёппасига иштирок этади. Умрларида уруш кўрмаган водийликлар ярим ёввойи, бешикдаги боласидан тиши тушган чолигача жангчи бўлган саҳройиларга бас кела олармиди? Хотинлар тирик қўлга тушмаслик учун жон- жаҳдлари билан жанг қилдилар. Жангда барча водийликлар ҳалок бўлдилар. Кечаси жанг майдонига бўрилар кириб келдилар. Мағрур, ҳаромдан ҳазар қиладиган бўрилар ўликларга қиё боқмай, жанг пайтида эгасиз қолиб, у ёқдан бу ёққа чопиб юрган отларни ов қилдилар. Ашина номли она бўри бир отни таъқиб қилиб келаётган эди, ўликлар орасидан қимирлаган бир кишини кўриб қолди. Бу оғир ярадор бўлган норғул бир йигит эди. Ашина унинг ки¬йимидан тишлаб судраганича йўлга тушди. Узоқ йўл босиб, бир ғорга етиб борди. Йигитни ғорга олиб кирди. Унинг жароҳатларини тили билан ялаб, тозалади, ғор деворларида қотиб қолган мумиёни кемириб олиб келиб, жароҳатига босди, тошбақанинг косасида сув олиб келиб ичирди, хуллас, парвариш қилиб, йигитни оёққа турғазди. Ашина яна бир яраланган жангчи аёлни топиб келди. Уни ҳам даволади. Аёл Турк Урфа авлодидан бўлиб Шаҳзода Антиннинг қизи эканлигини, бу саҳройилар урушда Урфа шоҳини мағлубиятга учратиб бу қизни олиб келган, аммо саҳро¬йиларнинг лашкарбошиси бу ажойиб сўлим мамлакатни мағлуб этгандан кейин бу қизга уйланишга ўзи аҳд қилган, аммо тақдир тақозоси билан унинг ҳозиргидек қонга беланиб қолгани, бу кимлар томонидан содир этилгани фақат Аллоҳга аёндир.
Хуллас, ҳар иккисида ўзаро меҳр уйғонди. Йиллар ўтди, улардан тўққиз нафар ўғил фарзанд туғилди. Йигит улардан бирига она бўри ҳурмати юзасидан Ашин деб исм қуйди. Йигит оиласи ва она бўри вафот этгач, вояга етган мазкур тўққиз фарзанд турли томонларга тарқалиб кетдилар. Улар ҳар бири бирор қабилага бориб, истиқомат қилиб, қабила бошлиқлари қизларига уйландилар. Улардан тарқалган авлодни умумий ном билан “турк” деб, ҳар қайси фарзанддан тарқалган уруғни эса ўша фарзанд номи билан атадилар. Шу тариқа, Ашин номли фарзанддан тарқалган уруғ Ашин уруғи деб ном олди. Уруғ аъзоларига янги туғилган пайтда турли исм¬лар қўйилсада, уруғ бошлиғида, албатта, Ашин деган от қўйилар эди. Ҳа, Ашина бўрининг одам болаларига меҳр кўрсатиб ўлимдан олиб қолганлиги бутун бўрилар сулоласига воқиф бўлади. Бу авлодлар ҳам бўриларга кейинчалик яхшилик қиладилар.
Афсонадан ҳақиқатга ўтадиган бўлсак, туркий халқлар ичида Ашин уруғи мавжуд бўлган. Туркий халқлар тарихига бағишланган барча манбаларда бу уруғ эслатиб ўтилади. Милодий эранинг IV—V асрларида бу катта уруғнинг бир аймоғи Фарғона водийсига келиб ўрнашиб қолади ва IV—VII асрларга келиб бу ерда ўз ҳукмронлигини ўрнатади. Манбаларнинг хабар беришича, VI аср охирида Фарғона ҳукмдори бўлган Ашин чинликлар билан бўлган жангда ҳалок бўлгач, унинг ўрнига қизи Ашина Шуний ўтиради. Бу оқила, гўзал, жанговар аёл шу қадар маҳорат билан юрт сўраб, шундай жасоратлар кўрсатадики, Чин императори у билан ҳисоблашишга мажбур бўлиб қолади, сулҳ тузади ва бу аёлга чинакам ҳурмат билан муносабатда бўлади. Даврлар ўтиши билан, ўзбек халқининг шаклланиши жараёнида ашин уруғи ҳам сингиб кетади.
1919 йилни кўрган мўйсафидлар афсонага ўхшаб кетадиган бир воқеани сўзлаб беришган. Бу воқеа шундай донг таратганки, тоғлар ва водийлар ошиб, туркий халқ¬лар яшайдиган барча жойларга тарқалган. Ҳатто усмонли турк адиблари ҳам бу воқеани ўз асарларига киритганлар.
1919 йилга келиб, аҳолисининг катта қисми туркийлар бўлган Фарғона водийси халқи босқинчиларга қарши миллий-озодлик жангги олиб бораётган бир пайтда, ашинларнинг она авлоди бўлмиш бўрилар, гўё она бўри Ашина руҳининг чақириғига биноан ўзларининг узоқ тутинган авлодларига мададга келадилар: водийнинг тоғли ерларида яшайдиган бўрилар қизил аскарлар казармаларига ва рус мужиклар яшайдиган қишлоқларга гала-гала бўлиб ҳужум қиладилар. Кимнингдир отини, кимнингдир чорвасини бўғзидан оладилар. Бу воқеанинг ҳайратланарли жиҳати шуки, бўрилар ўша атрофда истиқомат қилиб турган туркий халқларга зарар етказмайдилар.
Бу воқеани шундай изоҳлаш ҳам мумкин: маълумки, руслар, айниқса аскар ва зобитлар овга ишқибоз халқ. Улар ҳожат бўлса-бўлмаса ов қилавериб, ҳудуддаги, ёввойи жонзотларга қирғин келтирганлар, яъни, бўриларнинг ризқ насибасини қирқ¬қанлар. Оқибатда оч бўрилар уларнинг ўзларига ва чорваларига ҳужум қилишни бошлаганлар. Шундай бўлсада, туркий аҳолининг бу ҳужумдан четда қолиши яна аждодлар руҳи мададга келганлиги ҳақидаги фикрга ундайди.
ХОЛХЎЖА ЭШОН ПАРВОЗИ
Холхўжа Эшон ҳам Эргашбек ва Мадаминбекка ўхшаб Сибирда русларнинг жабр зулмини, чамамизда, улардан ҳам кўпроқ тортганлардан эди, зеро, унинг русларга наф¬рати ўла-ўлгунча кучайса-кучайдики, сусаймади. Унинг учун барча руслар: улар хоҳ жандарм бўлсин, хоҳ Сибирда унга азоб берган жиноятчилар бўлсин, хоҳ маржа (ўша пайтларда бизда рус аёлларини шундай аташар эдилар) бўлсин, хоҳ оддий мужик бўлсин, хоҳ большевик бўлсин, баробар эди. Шу туфайли унинг жанглари кўпроқ аҳолиси руслардан иборат ҳудудларда бўлиб ўтди. Холхўжа Эшон фаолият кўрсатаётган, ҳозирги пайт¬да Жанубий Қирғизистон деб аталаётган ҳудудда, хусусан Жалолобод, Мойлисув, Кўкёнғоқ, Қуршобда рус аҳолиси истиқомат қиладиган катта-катта қишлоқлар, қўрғон (посёлка)лар бор эди. Жалолобод шаҳрининг эса аксарият аҳолиси руслардан иборат бўлган. Жалолобод ва унинг атрофидаги руслар яхши уюшган жамоалар бўлиб, уларнинг ҳатто ўз армияси (ўзини-ўзи ҳимоя қилиш дасталари) ҳам мавжуд бўлган. Жалолободлик руслар маҳаллий аҳоли билан анча яқин, Мингтепадагига ўхшаб маҳаллий аҳолига унчалик жабр ўтказмасаларда, Холхўжа Эшон учун улар барибир “ўрис кофир” ҳисобланарди. Шу боисдан, 1919 йил баҳори ва ёзида қўрбошиларнинг бирлашган кучлари Ўш, Жалол¬ободга ҳужум қилганларида энг жонбозлик кўрсатган қисм Холхўжа Эшон қўшини бўлди.
Йигитлари кўпая бориб, 1919 йилга келганда 3000 нафарга етди ва водийда Эргашбекни ҳисобга олмаганда, куч жиҳатидан учинчи йирик ҳарбий ташкилотга айланди. Жалолободнинг Сўзоқ, Хонобод; Ўшнинг Аравон, Булоқбоши, Туяка кентларида эришган ғалабалари унинг обрўсини янада оширди.
1919 йил баҳорида Балиқчида ҳар учала қўрбошининг бирлашган кучлари қизиллар қуршовида қолди. Бу ўша йилдаги энг йирик жанглардан бири сифатида тарихга кирди. Озодлик кучлари бошида катта талафот бердилар. Қуршовдан чиқишнинг бирдан-бир йўли бот¬қоқлик эди. Мадаминбекнинг буйруғи билан Холхўжа Эшон қандай қилиб бўлсада, ботқоқлик орқали қуршовдан чиқиб, душманга орқа томондан ҳужум қилиш ҳаракатига тушди. Ботқоқдан чиқиш йўлини, Сибирда бундай жойлардан юравериб пишиб кетган Мадаминбек ва Холхўжа Эшон бамаслаҳат ҳал этдилар. Йигитларнинг бир қисми шу ердаги тўқайдан шох-шабба тўплашга қўйилди. Шох-шабба боғларини узун, ингичка ёғочлар воситасида бир-бирига улаб, катта тўшамалар тайёрладилар, бу тўшамаларни ҳам бир-бирига улаб, бот¬қоқ устига ётқиздилар. Холхўжа Эшон йигитлари тунда ушбу тўшама устидан ўтиб, қуршовни ёриб чиқдилар ва қизилларни орқа томонидан ўраб олдилар. Бу томонда ҳам қамишзор, шоликор ва балиқчиларнинг кўпгина капалари бор экан. Кўп ўйлаб ўтирмай, ўт қўйдириб юборди. Қизиллар бир томондан олов, бир томондан озодлик жангчилари қуршовида қолдилар, фақат шимол томондаги йўл очиқ эди. Уларнинг уддалаганлари шу йўл орқали қочиб қолдилар, қолганлари асир тушдилар. Мўлгина ўлжа: 700 та бешотар милтиқ, икки кичик дала замбараги, тўртта пулемёт, шунга яраша ўқ-дори ҳар уч қўрбоши ўрталарида тақсимланди. Асирлар масаласини ҳал қилишга келганда Шермуҳаммадбек яна Мадаминбек билан тортишиб қолишини олдиндан ҳис этиб, ўз йигитлари билан Ғорбувога қайтиб кетди. Бир ярим минг¬дан зиёд асирнинг уч юздан ортиғи арман дашноқлари экан. Мадаминбекнинг йигитлари ичида дашноқларнинг мудҳиш қилмишларига гувоҳ бўлганлар ҳам бор экан. Улар қасд олиш пайига тушганларида, Мадаминбек уларни тўхтатиб, сабр қилишни буюрди. Бу жангнинг қаҳрамони Холхўжа Эшоннинг катта қаршилиги, ялиниб-ёлворишига қарамай, дашноқлардан бошқа барча асирлар қўйиб юборилди. Дашноқлар эса суд қилинди. Айбномани бояги гувоҳ йигитлар ўқидилар. Суд ҳақиқий бўлиши учун Мадаминбек ўз маслаҳатчиси Нансбергни оқловчиликка тайинлади. Нансберг: — Бу каззобларга фақат иблисгина адвокатлик қилиши мумкин. Мен оқловчи сифатида уларга чиқариладиган ўлим ҳукмини тўрт пора қилиш (ўтмишда шундай жазо чораси бўлган: маҳкумнинг оёқ-қўлларини тўрт отга боғлаб, тўрт томонга тортилган) орқали эмас, отиб ўлдириш чораси орқали амалга оширишни сўрашим мумкин холос, — деб сўзини қисқа қилди. Суд уларга ўлим ҳукмини чиқарди. Мадаминбек ижрони Холхўжа Эшонга ва бояги гувоҳларга топшириб, ўз йўлига қараб кетди. Гувоҳлар ўз кўрганларини — бир вақтлар дашноқлар ўқни тежаш мақсадида аҳолини турли усуллар билан қийнаб ўлдирганликларини сўзлаб бердилар. Холхўжа Эшон ҳам шу йўлни танлади. Дашноқларнинг бир қисмини сўйиб, бир қисмини бўғиб, қолган бир қисмини тириклайин оёқ-қўлини боғлаб Сирдарёга улоқтирдилар. Қадим ўтмишда, маъжусийлик даврларида одамлардан йилига қурбонлик олиб турадиган кўҳна Сайхун анчадан бери бундай мўл қурбонликни кўрмаган эди...
Шу тариқа Холхўжа Эшон Фарғонадаги энг йирик сардорлардан бирига, энг муросасиз, энг қаҳрли икки қўрбоши (Шермуҳаммадбекдан кейин) дан бирига айланди.
ИХТИЛОФНИНГ КУЧАЙИШИ
Икки улуғ сардор ўрталарига ўтган йилиёқ шайтон алайҳилаъна томонидан қўйилган девор аста-секинлик билан кўтарилиб борди. Балиқчи жангидан сўнг Мадаминбек тўпланиб қолган муаммоларни бартараф этиш, келгуси муҳим вазифаларни белгилаб олиш мақсадида Жалолободнинг Сўзоқ касабасида йирик қўрбошилар иштирокида кенгаш ўтказди. Шермуҳаммадбек бу йиғилишга бормай, укаси Нурмуҳаммадбекни юборди. Кўриладиган масалаларнинг энг асосийси қўрбошилар ўрталаридаги муносабатларни кўриб чиқиш, ниш уриб келаётган ихтилофга барҳам беришдан иборат бўлсада, Шермуҳаммадбек иштирокисиз бу масалани ҳал этиш мумкин бўлмади. Холхўжа Эшон Мадаминбек итоатида бўлсада, унда Шермуҳаммадбекка мойиллик бор эди. Эшон мажлисда ҳар иккаласи ўртасидаги кўзга кўринмас тўсиқларни бартараф этиш, улар орасидаги ҳамкорликни йўлга қўйиши зарурлигини таъкидлаб, бу борада ўзи воситачи бўлиши мумкинлигини билдирди.
Иккинчи муҳим масала Шарқий Фарғонадаги рус қишлоқ ва кентларида яшаб турган аҳоли билан муносабатларини аниқлаштириб олишдан иборат бўлди. Ўтган ҳикояларимиздан маълумки, бу ерлардаги рус аҳолиси ўзига тўқ деҳқон (мужик), ер эгалари, казаклар, истеъфодаги зобитлардан ташкил топган. Улар ҳам янги тузумга итоат қилишни хоҳлашмасди, бироқ, маҳаллий аҳоли билан муросада бўлсаларда, ўзларини олий табақа ҳисоблаб, такаббурлик отига минган эдилар. Кўпчилиги ҳарбийлардан иборат бўлган, каттагина куч ҳисобланган бу кишилар илгари чор Россиясининг бу ўлкадаги таянчи ҳисобланар эди. Большевиклар ҳам уларни ўзларига оғдириб олиб ўз таянчларига айлантириш учун уриниб келаётган бўлсаларда, бунга муваффақ бўлмаган эдилар. Қўрбошиларнинг ўтган йилги ҳужумлари уларни советлар билан бир оз яқинлашишга мажбур қилди. Советлар бу рус қишлоқлари аҳолисини қайта қуроллантиришга эришди. Холхўжа Эшон мазкур рус қишлоқларига ҳужум қилиб, советларни таянч кучидан маҳрум қилишни таклиф этди. Бошқа қўрбошилар уни қўллаб-қувватлаб, баъзилари:
— Қачонгача бойларимизга тирик товон бўлиб юрамиз? Агар бой рус қишлоқларига ҳужум қилсак, кўплаб қурол-яроғ, озиқ-овқат маҳсулотларини ўлжа қилишимиз мумкин, — деган фикрни ҳам билдирдилар.
Мадаминбек эса мазкур рус аҳолиси тимсолида каттагина қурол-яроғ захирасига, салоҳиятли ҳарбийларга эга, коммунистик ҳужумга қарши бўлган қудратли бир кучни кўрар ҳамда улар билан иттифоқ тузиб, бу манфур тузумга тезроқ зарба беришни орзу қиларди. Бу фикрни баён этганда Холхўжа Эшон ўтирган жойида бир сакраб тушди, бошқа қўрбошилар қовоқларини сол-ганларича ерга қараб қолдилар.
— Бек, — деди ниҳоят Холхўжа Эшон, — ўзимиз дини ислом йўлида жанг қилаётган ғозийлар бўлсак, энди ўрис-кофирлар билан оғиз-бурун ўпишамизми?
— Биз нафақат дини ислом, балки ватан озодлиги йўлида ҳам жанг қилаётганлигимизни унутманг, Эшон. Ўрис мужиклар ҳам большавойларга қарши. Дини исломнинг энг катта душмани ҳам большавойлар.
Улар билан иттифоқ бўлсак, болшавойни тезроқ енгамиз, демак, мусулмонларнинг қони ҳам камроқ тўкилади. Билганингиз — “ўрис кофир”. Энди сизлар ҳам мундоқ каллани ишлатишни, атрофга разм солишни ўрганинглар-да ахир. Большавой кофирга қарши ўзининг миллатдошини жангга сола олсак, нимаси ёмон?
Қўрбошиларнинг оғзиларига сув солиб, ерга қараб олганликлари қарши фикр айтишдан кўра самаралироқ бўлди. Мадаминбек бу борада сўзлаш ҳали бир оз эрталигини англаб, ён берди. Мажлис рус кентларига қарши жанг бошлашга қарор қилди.
Йиғилишдан бир неча кун ўтказиб, мазкур қарор асосида Жалолобод атрофидаги рус қишлоқлари томон йўл олдилар. Мадаминбек жанг бошлашдан олдин оқ русларнинг катталарига вакил юбориб, қизил армия билан иттифоқ тузмасликни, уларга ёрдам бермасликни талаб қилди, акс ҳолда ўртада қон тўкилиши мумкинлиги ҳақида огоҳлантирди. Оқ руслар: — “ биз билан ишларинг бўлмасин”, — деган мазмунда жавоб қайтаришди. Шундан сўнг Мадаминбек жангни бошлашга буйруқ берди.
Руслар олдин қўрбошилардан зарб еб, кейинги жангларга яхши тайёргарлик кўрганликлари, советлар томонидан қурол-яроғ ва ўқ дори билан яхши таъминланганликлари жанг асносида маълум бўлди. Шундай бўлсада, бир кеча-кундузлик жангдан сўнг озодлик кучлари қўли баланд келиб, руслар танг аҳволга тушиб қолди. Улар элчи юбориб, жангни тўхтатиб туришни, ўзаро тўпланиб, маслаҳатлашиб олишлари учун муҳлат беришни сўрадилар. Мадаминбек қўрбошилар билан маслаҳатлашиб, муҳлат берилишига розилик билдирди. Жанг бошланган пайтда оқ руслар қизил руслардан ёрдам сўраб улгурган экан. Жанг тўхтатилгандан бир оз вақт ўтгач, Наманган томонидан катта ҳарбий қисм ёрдамга етиб келди. Шиддатли жанглардан сўнг озодлик кучлари катта талафот бериб, Сузоққа қараб от бурдилар. Чекиниш пайтида қўрбошилар ўртасидаги алоқа узилиб қолди. Шу кунларда Шермуҳаммадбек ўз йигитлари билан Сўзоқдан бир тош нарида бўлган Қўқонқишлоққа келиб тушади. Чекинаётиб, Шермуҳаммадбекнинг Қўқонқишлоқда эканидан хабар топган Холхўжа Эшон ва Нурмуҳаммадбек алоқа узилганлиги баҳонасида Шермуҳаммадбекка бориб қўшилдилар. Мадаминбек қўл остидаги бошқа бир қанча қўрбошилар билан Сўзоққа чекинади.
“Босмачи”ларнинг каттагина бир қисми Қўқон¬қишлоқда эканлигидан хабар топган қизил қўшин қўмондонлиги шу томонга ҳужум бошлайди. Жанглар гоҳ у томон, гоҳ бу томоннинг устунлиги билан бир неча кун давом этади. Ниҳоят, қизиллар тоб бера олмай Андижон томонга чекинади. Шермуҳаммадбек мазкур қисм тамоман янчиб ташланмаганлиги, улар Андижондан мадад олиб, қайта ҳужум бошлашлари мумкинлигини ҳис этиб, Ўш томонга тартибли равишда чекинади. Ўшликлар Шермуҳаммадбекни улуғ меҳмон сифатида кутиб оладилар. Ўшлик бойлар уни зиёрат қилиб, от-улов, озиқ-овқат билан таъминладилар. Ислом лашкари сафига қўшилишни истаган беш юздан ортиқ йигитни Шермуҳаммадбек Холхўжа Эшон ихтиёрига берди.
Шермуҳаммадбекнинг махфий хизмати Андижондан Ўш сари катта ҳарбий қисм йўлга тушганини аниқлагач, у душманни чалғитиш учун чалкаш бир йўналишда сафарга чиқди. Ҳарбий тилда бу “рейд” деб айтилади. Манақ қишлоғига етганда уларнинг йўналишини қизил аскарлар йўналишига тўғри келиб қолиб, қисқа муддатли жанг бўлиб ўтди. Қизиллар яна Андижон томон чекиндилар. Манақда бир оз нафас ростлаган, Шермуҳаммадбекни Аравон халқи иззат-икром билан кутиб олди: оёғи тагига қўй, новвос ва от сўйилди. Йигитлар бу ерда уч кун меҳмон бўлдилар. Аравонликлар уни меҳмондорчилик дастурхонидан ташқари, озиқ-овқат, ки¬йим-кечак билан сийладилар. Тўртинчи куни Хол¬хўжа Эшон Ўшга, Шермуҳаммадбек эса Булоқбошига равона бўлдилар. Бу ерда бир кун дам олиб, Қалмоқ қишлоғи томон юрди. Бу ерда тўсатдан тўхтаб, унинг изига тушган қизилгвардиячиларга зарба берди. Ниҳоят, яна айланма йўллар билан юриб Ғорбувога қайтди.
КРЕСТЪЯНЛАР АРМИЯСИ
Жалолобод жанглари асноси Сўзоққа чекинган Мадаминбек ўз қўл остидаги кўрбошиларнинг бу ерга йиғилишини бир неча кун кутди. Кичик қўрбошилар бирин-кетин турли йўллар орқали Сўзоққа етиб келдилар. Бироқ, Холхўжа Эшон билан Нурмуҳаммадбекдан дарак бўлмади. Ўз воқеанавислари орқали уларнинг Шермуҳаммадбекка бориб қўшилганлиги, у ерда бўлиб ўтган жанглар тафсилотини эшитди. Воқеаларни таҳлил қилар экан, миллий-озодлик ҳаракати жабҳасида Шермуҳаммадбек, Холхўжа Эшон ва Нурмуҳаммадбекдан иборат ўзига қарши бўлган учлар иттифоқи шаклланаётганлигини ҳис этди, ҳамда бунинг олдини олиш вақти ўтганлигини англади. — Майли, — деб ўзига таскин берди Мадаминбек, — мана бу оқ русларнинг ишини ҳал эта¬йин, у ёғи бир гап бўлар.
Мадаминбекнинг оқ руслар билан кураши бир неча ой давом этди. У бир неча рус қишлоғини босиб олиб, Жалолобод шаҳрини ишғол этиш учун тайёргарлик кўраётган пайтда оқ руслар ҳам астойдил ҳаракатга тушиб қолдилар. Оқ русларнинг командирлари “Ҳар бир қишлоқда ташкил этилган ўз-ўзини ҳимоя қилиш дасталарини бирлаштириб, рус қишлоқларида умумий сафарбарлик эълон қилиб, каттагина ҳарбий қўшилма тузиш зарур”, деган таклиф билан Андижон ревкомига қилган мурожаатига кескин рад жавобини олишади, илло, мазкур командирларнинг туб мақсади, ўз ҳарбий қўшилмаларини ташкил этиб олгач, “босмачилар”дан ўзини ҳимоя қилиш, асосийси эса, болшевикларга қарши кураш олиб бориб, дастлаб Фарғона водийсида, сўнг эса, бутун Туркистонда ҳокимиятни қўлга олишдан иборат эди.
Бу пайтларда Тошкентда юқори мартабали собиқ рус армияси зобитларидан иборат “Туркистон ҳарбий ташкилоти” ташкил топиб, советларга қарши яширин кураш олиб бораётган эди. Фарғона большевиклар партияси етакчиси Билдин мурожаатга рад жавоби бергач, оқ командирлар мазкур ташкилотнинг фаол аъзоси, Туркистон АССР ҳарбий комиссари Осиповга мурожаат қилдилар. Большевикларнинг ашаддий душмани бўлган, кейинчалик исён кўтариб, ўн тўрт Туркистон комиссарларини қатл этган Осипов уларни қўллаб-қувватлаб, Фарғона водийсида рус крестъянлар армияси тузишга рухсат беради. 1919 йил 5 май куни Жалол¬ободда оқ русларнинг йиғилиши (съезди) ўтказилиб, “Рус крестъянлар армияси” тузилганлиги тантанали тарзда эълон қилинади. Мазкур съездда армия қўмондонлигига йирик бой ва ер эгаси Монстров сайланади, штаб бошлиғи этиб генерал Муханов тайинланади. Монстров шу куниёқ водийнинг руслар яшайдиган доирасида Крестъянлар армиясига ялпи сафарбарлик эълон қилади.
ОҚ РУСЛАР БИЛАН ИТТИФОҚ
Крестъянлар армияси ривожлангач, унинг қўмондони Монстров фурсатни ғанимат билиб, фаол ҳаракат бошлади. Дастлаб, руслар истиқомат қиладиган қишлоқ ва қўрғонларда советларни тарқатиб юбориб, ўз ҳокимиятини ўрнатди. Кўп ўтмай Ўш шаҳрига ҳужум қилди. Ўш шаҳрида қизилларнинг кичик бир гарнизони бор эди, холос. Икки кунлик қамалдан сўнг Ўш эгалланди, бироқ уни узоқ ушлаб туролмадилар. Қизиллар Андижон ва Искобилдан қўшин тортиб келиб, шаҳарни қайтариб олдилар.
Мадаминбек бир неча марта иттифоқ тузиш таклифи билан Монстровга вакил юборди. Монстров дастлаб бу таклифларни рад этди, ғурури йўл бермади. — Подумаешь (Ўйлаб қарагина), — деди у,— бир азиат (осиёлик), басмачи, замонавий ҳарбий илмдан жуда узоқ бир галанинг бошлиғи менга иттифоқ тузишни таклиф қилса-я.
Лекин, унинг “шонли” қўшини қатор мағлубиятларга учрагач, маҳаллий аҳолининг хайрихоҳлигига эриша олмагач, иттифоқ тузиш зарурлигини тобора ҳис қила бошлади. Бунинг устига, рус қишлоқларидаги мужикларнинг кўпчилигини деҳқон армиясига олиб, жанг-жадал билан банд бўлиб қолгач, қизил армия қўмондонлиги қисмлари ичидаги бир қанча бебош аскар ва зобитларга, ўзбекча қилиб айтганда худо бериб қолди. Улар рус қишлоқларига ёпирилиб бориб, мужиклариниг уйларига кириб, овқатини еб, ароғини ичиб, хотинлари ва қизлари билан маишат қилиш йўлига ўтиб олдилар. Бу ҳолат мужикларнинг нафсониятига тега бошлади. Улар Монстровдан қизилларнинг жиловини тортиб қўйишни талаб қилдилар. Ниҳоят, Мадаминбекка нисбатан адоватни юмшатишга, унинг рус қишлоқларига қилган ҳужумларидан кўз юмишга тўғри келди. 1919 йил июль ойи охирида Мадаминбек ва Монстров ўрталарида элчилар воситасида музокаралар бошланиб, 22 августда улар ўртасида битим тузилди.
Бу вақтда Мадаминбек ихтиёрида етти минг нафар, Монстров ихтиёрида эса уч минг беш юз нафар атрофида аскар бор эди. Битимга мувофиқ, аскари миқдори кўп бўлгани учун бирлашган қўшинга Мадаминбек бош қўмондон, Монстров бош қўмондон ўринбосари, генерал Муханов штаб бошлиғи вазифаларини эгалладилар. Руслар ичида юқори малакали ҳарбий мутахассислар кўпроқ бўлгани туфайли, штабнинг учдан икки қисми рус зобитларидан иборат қилиб тузилди.
Иттифоқ битими тузилиб, унинг шарафига берилган зиёфат ўтиши билан ҳарбий ҳаракатларга киришилди. Бирлашган қўшин жануб сари юриб, бирин-кетин қишлоқларни забт этиб, сентябр ойи бошларида Ўш шаҳрини эгаллади. 24 сентябр куни Иркиштом (Эргаштом) қалъаси қўлга киритилди. Иркиштом қалъаси Фарғона водийси билан Шар¬қий Туркистонни боғловчи шу номдаги довон этагида жойлашган бўлиб, муҳим иқтисодий ва ҳарбий стратегик аҳамиятга эга бўлган истеҳкомдир. Бу қалъанинг олиниши Фарғона ва Қашғар орқали чет элга чиқиш имкониятини берар эди. Шу туфайли қалъа олинган куни бу ерда муваққат Фарғона ҳукумати таъсис этилди. Мансаб-вазифалар қуйидагича тақсимланди:
Мадаминбек — ҳукумат раиси ва бош қўмондон;
Монстров — ҳукумат раиси ўринбосари, ер ишлари вазири;
Генерал Муханов — ҳарбий вазир ва штаб бошлиғи;
Нансберг — ички ишлар вазири;
Ҳакимжон Азизхонов — молия вазири.
Ҳукумат таркиби 16 мусулмон ва 8 мусулмон бўлмаган кишилардан ташкил топган эди. Туркия, Афғонистон, Озарбайжон билан дипломатик алоқалар йўлга қўйилди.
Қўқонда мухториятли ҳукумат тузилиши водий халқи¬га илҳом бериб, айрим жойларда аҳоли рус-болшевик ҳукуматини тан олмаганлигини исботлаш мақсадида мазкур жойни бошқариш учун ўзларича мингбоши, қўрбоши сайлаб ола бошладилар. Қува халқи ҳам бу ҳаракатдан четда қолмай, Умарали деган кишини ўзларига минг¬боши этиб сайладилар. Бу “ўзбошимчалик” албатта, ишчи-деҳқон-солдат депутатлари Қува советининг ҳамиятини қўзғотди. Совет ўз қўлидаги солдатлар ва Қува корхоналарида ишлайдиган ишчиларни қуроллантириб, Умар¬алига қарши ҳаракат бошлади, Умарали Ғорбувога хабар юбориб, ёрдам сўради. Шермуҳаммадбек йигитларни отлантириб Қувага етиб борганида жанг айни қизиган пайт эди. Шермуҳаммадбек ташқаридан, Умарали ичкаридан ҳужум қилишиб, тун бўйи жанг олиб боришди. Ҳар икки томонлар ҳам кўплаб қурбон берди. Ниҳоят, жанг қўрбошилар фойдасига ҳал бўлди. Темирйўл бекати вайрон этилиб, темир излар қўпориб олинди.
Кўп ўтмай Шаҳрихондан чопар келиб, у ерда ҳаракатда бўлган Юсуфжон қўрбошининг мактубини топширди. Мактубдан маълум бўлишича, Шаҳрихон гарнизони аскарлари ароқхўрлик балосига мубтало бўлиб, ароққа пул топиш учун халқни талаб, мол-мулкини тортиб олаётган экан.
Бу пайтда Мадаминбек ҳам Ғорбувода эди. У Шермуҳаммадбекни Юсуфжон қўрбошига мадад бериш учун юборди. Бу сафар ҳам тўсатдан ҳужум қилингани учун ғафлатдаги гарнизонни енгиш анча осон кўчди. Жанг охирлаб қолганда Шермуҳаммадбекнинг бешотар милтиғи лўкидони (затвори) яхши ишламай қолди. Шермуҳаммадбек милтиқни яқинроқ ушлаб, лўкидонни текшириб турган эди, лўкидон яна ишлаб қолиб, ўқ отилиб кетди. Бошқа милтиқлар каби, бешотар қўндоғи ҳам елкага тираб туриб отиш учун, ярим ой шаклида тугалланган бўлади. Лўкидон ишлаб кетиб, ўқ отилгач, тепки зарбидан ярим ой шаклидаги қўндоқнинг бир учи Шермуҳаммадбекнинг чап кўзига тегди ва уни отдан ағдариб юборди. Йигитлар уни дарҳол ердан кўтариб, кўзини қийиқча билан боғлаб, отга миндириб Ғорбувога етказиб келдилар. Мадаминбек фурсатни ўтказмай уни Балиқчига олиб кетди. Бу ерда машҳур рус анархисти М.А.Бакуниннинг дўсти ва сафдоши, ўз қарашлари учун бу ерга сургун қилинган салоҳиятли врач Евлампий Фёдорович Богородов истиқомат қилар, маҳаллий аҳоли бу қийин номни талаффуз қилолмай, уни “Лампа дўхтир” деб аташар эди. Мадаминбек Шермуҳаммадбекни тўғри Лампа дўхтирнинг ҳам истиқоматгоҳи, ҳам иш кабинети бўлган кулбасига олиб келди. Лампа дўхтир керакли муолажани қилиб, бойлаб қўйгач, ўзига савол назари билан қараб турган Мадаминбекка қарата калласини силкитиб, нажот йўқлигини билдирди.
— Энди нима бўлади?
— Яшайди, бироқ бу кўзи энди кўрмайди.
Уч-турт кунлик муолажадан сўнг, Мадаминбек Шермуҳаммадбекни Ғорбувога элтиб қўйди. Шундан бери Шермуҳаммадбекка унинг душманлари “Кўршермат” деган ном қўйиб олдилар. Таассуфлар бўлгайки, кейинроқ “Кўршермат” деган ном “Шермуҳаммадбек” деган номни халқ лафзидан сиқиб чиқараёзди. Юқорида келтирилганидек, “Кўр¬шер¬мат” демаса уни биров танимайдиган бўлиб қолди. Ўшандан бери Шермуҳаммадбек кўзига кўзбанд боғлаб юрди. Кейинроқ эса, унинг қўшинига ҳарбий мутахассис сифатида келган турк зобитлари унга қора кўзойнак совға қилдилар.
Шермуҳаммадбекнинг ғайрат-шижоати уни тўшакда кўп ётишга қўймади. Икки-уч кундан кейиноқ у ўрнидан туриб кетиб янги юришга тайёргарлик кўра бошлади. Янги юришнинг сабабчиси Холхўжа Эшоннинг мактуби эди. Мактубда Мингтепада рус мужикларининг бебошлиги ҳаддан ошганлиги туфайли, биргалашиб уларнинг танобини тортиб қўйиш таклиф этилган эди.
Фарғона мамлакатининг қадимий пойтахтларидан бўлмиш Эрши шаҳри азалдан озодлик кураши ўчоғи бўлиб келган. Милодий эрадан аввалги II асрда Хитой Парканга (хитой тилида Давон) катта қўшин юборган. Қўшин Эршини бир неча ой қамал қилиб ҳам ололмаган. Кейинчалик пойтахт бошқа шаҳарга кўчирилиб, аста-секин Эрши номи унут бўлиб кетади. Унинг ўрнида Мингтепа қад ростлайди. Мингтепа миллий-озодлик кураши қаҳрамони Муҳаммад Али Халифа (Дукчи Эшон) макон тутган жойдир. 1892 йили Дукчи Эшон қўзғолони бостирилгач, рус ҳукумати бу ерга яна мужикларни кўчириб келтирди. Мингтепаликларнинг аксарияти қўриқ ва адирга кўчирилди. Мингтепа ёнида ва унинг каттагина қисми ўрнида вужудга келган рус посёлкаси Марҳамат деган ном олди. Бу ерга кўчириб келтирилган мужиклар асосан казаклар, жиноятчи унсурлардан иборат бўлиб, улар бутун бир депарада ўзларини қадимдан қолган аҳоли-ю маҳаллий кишиларни келгинди ўрнида кўриб, ҳокимиятни ўз қўлларига олган эдилар. Бу ерда бўлиб ўтган қўзғолон маъмурларнинг ёдидан чиқмайдиган воқеа бўлган эди. Шу сабабдан, яна шундай ҳаракатлар бошланиб қоладиган бўлса, ҳаракатни уч¬қунлик ҳолидаёқ ўчириш учун бу ерга кўчириб келтирилган мужик ниқобидаги босқинчилар тиш тирноғигача қуроллантирилди. Янги ҳукумат, яъни советлар ҳам бу мужикларни ўз таянчи ўрнида кўриб, уларнинг бебошлик-безориликларига панжа орасидан қарайдиган бўлди.
Бу ўзига хос рус “армияси” дастлаб Холхўжа қўрбоши йигитлари билан тўқнашди. Мингтепа Холхўжанинг қароргоҳларидан бири Аравонга яқин жойлашган бўлиб, “мужик”лар Холхўжа йигитлари билан жанжал чиқаришга ҳаракат қиларди. Холхўжа қўрбоши ўз имкониятларини кўриб чиқиб, якка ўзи мужикларнинг адабини бериб қўйишга кучи етмаслигини билди ва уларга қарши биргаликда курашиш учун Ғорбувога мактуб ёзган эди. Кўп ўтмай ўзи ҳам йигитлари билан бу ерга етиб келди.
1918 йил 23 март куни Шермуҳаммадбек ва Холхўжа Эшоннинг бирлашган кучлари такбир айтиб Мингтепа устига юрди. Пешинга бориб Мингтепа ўраб олинди. Жанглар оқшомгача давом этди. Ниҳоят, руслар тоб бера олмай элчи чиқардилар ва омонлик тиладилар. Шермуҳаммадбек уларга шундай жавоб қайтарди: “Қурол-аслаҳаларни йиғиштириб топширасиз, большавой ўрис аскарларига бундан буён ёрдам бермайсиз, тортиб олинган ерларни қайтариб берасизлар, талаб олинган, мана бу қоғозга рўйхати ёзилган мол-мулкларни бизга қайтариб берасизлар. Шундагина ҳаётингизни сақлаб қоламан”.
Элчилар бу шартларни қабул қилишга мажбур бўлдилар. Мужиклар қуролларини ташлаб, жами 400 га яқин милтиқ, қилич, ханжар, тўппонча, шунга яраша ўқ-дори, маҳаллий аҳолидан тортиб олинган мол-мулк (от, мол-қўй, уй жиҳозлари ва ҳ.к) ни олиб келиб топширдилар. Бир қанча мужиклар Марҳаматни тарк этди.
Ўлжалар тақсимланиб берилди, от ва чорва, ашёлар эгаларига қайтарилди. Қурол-яроғ ва ўқ-дорининг бир қисми Холхўжа Эшонга берилди. Шермуҳаммадбек Холхўжани Ўшга кузатиб, ўзи Ғорбувога қайтди.
Шу тариқа, қатор муваффақиятли жанглар натижасида Мадаминбек ва Шермуҳаммадбекнинг обрўси кўтарилиб борди. Айниқса, ҳукумат қаноти остида, босар-тусарини билмай қолган мужикларнинг танобини тортиб қўйилиши бу обрўни янада ошириб юборди. Ҳатто, халқ ичида яхши ном қозонмай юрган Холхўжа Эшон назарга кириб қолди.
Умуман, Қўқонда мухториятли ҳукуматнинг янчиб ташланиши, халқнинг қонга ботирилиши оқибатида келиб чиққан миллий-озодлик кураши 1918 йил март ойидан бошлаб қанот ёзиб, деярли бутун водийни қамраб олди. Совет ҳокимияти катта гарнизонларга эга бўлган шаҳарлардагина сақланиб қолди. Бу ҳаракатга ўн чоғли йирик қўрбошилар раҳбарлик қилдилар:
— Водийнинг марказий ва шарқий қисми Мадаминбек бошчилигидаги бир қанча ҳудудларга бўлиниб:
— Марғилон музофоти Шермуҳаммадбек тасарруфида;
— Андижон Парпибек қўрбоши тасарруфида;
— Наманган Омон Полвон тасарруфида;
— Ўш Холхўжа Эшон тасарруфида;
— Олой Муҳиддинбек тасарруфида;
— Қурама музофоти Раҳмонқули қўрбоши тасарруфида турди.
Бошқа қўрбошилар ўз ҳудудларига қараб, юқорида номлари келтирилган йўлбошчилар билан келишиб иш кўрар эдилар. Ҳозирча кураш қўрбошилар фойдасига ҳал бўлиб турибди. Бироқ советлар ҳам анойи эмас, уларга тинимсиз равишда Тошкент, Самарқанд томонлардан ёрдам, қизил гвардия¬чилар қисмлари ва қурол-яроғ, ўқ-дори келиб турибди. Озодлик жангчиларининг қурол-яроғи ҳозирча етарли бўлсада, келажакнинг ғамини еб туриш керак. Шу ўринда уларнинг қуролланиши борасидаги айрим фикрларга муносабат билдириб ўтишга тўғри келади. Совет тарихшунослиги ва бадиий адабиётларда босмачиларни чет эл, аниқроғи, инглизлар қурол билан таъминлаб турганлиги кўп таъкидланади. Гўё қўрбошилар келажакда — мустақил Туркистон давлати ташкил топганда унинг ер ости бойликлари, пахтасини инглизларга бериш шарти билан улардан энг замонавий қурол-яроғлар олиб турган, бу қурол-яроғлар Афғонистон ва Қашқар орқали етказиб берилган эмиш. Ҳатто, адабиётларда “босмачи”лар ишини бошқариб, уларга қурол-яроғ етказиб бериб турган инглиз жосуси, эмиссари сиймоси ҳам яратилган. Бир китобда у Дейли, бош¬қасида Кейли, кейингисида Бейли ва яна шу қофия¬ли номлар билан қаламга олинади. Биз бу даъволарни юз фоиз ёлғонга чиқаришга ҳақли эмасмиз. Айрим қўрбошилар хориждан оз-моз чет эл қуролини олганлиги ҳақида гап-сўзлар юради, бироқ муайян бир қўрбошининг муайян бир чет эл жосуси билан алоқада бўлганлиги, ундан муайян миқдорда қурол-яроғ олиб турганлиги хақидаги ҳужжатли маълумотни кўп йиллар қидириб, топишга муваффақ бўла олмадик. Адабиётларда қаламга олинган машҳур маузерлар, бешотар милтиқлар барчаси советлар билан бўлган жангларда қўлга олинган ўлжалардир, ҳозирча қурол етиб турибди, бироқ, кураш жабҳаси кенгайса қурол-яроқда эҳтиёж ортади. Кейин нима бўлади? Умуман, келажакда нима ишлар қилиш керак? Кундан-кун кучайиб бораётган озодлик ҳаракатини қандай бошқариш керак? Ҳамма ўз ҳолича ҳаракат қилаверсинми, ёки қандайдир бошқарув маркази керакми? Агар ҳаракат марказдан бошқариладиган бўлса, раҳбар ким бўлади? Бундай савол ва муаммоларни ҳал этиш учун йирик қўрбошиларни бир жойга тўплаб, анжуман ўтказиш эҳтиёжи яққол сезилиб қолди. Бачқирда бўлиб ўтган йиғин ҳақида юқорида бир эслатиб ўтилган эди. Энди бу мавзуга бир оз чуқурроқ, кенгроқ назар солиб ўтишимизга тўғри келади.
БАЧҚИР ҚУРУЛТОЙИ
Бу воқеаларни, яъни Бачқирда ўтказилган қурултой тафсилотини унда иштирок этган кишиларнинг (улардан баъзилари чекистлар эди) ёзма ва олтмишинчи йилларда бизга сўзлаб берган оғзаки хотиралари асосида шууримизда тиклашга ҳаракат қилдик, зеро, у пайтларда миллий анжуманларда баённома (протокол) ёзиш урф бўлган эмас эди.
1918 йил 29 март, жума куни Бачқир қишлоғи эрта тонгдан сайил тусини олди. Кўчалар фавқулодда озода, йўллар четидаги хароброқ уйлар деворлари шолча, палак тўсиб яширилган, Эргаш қўрбошининг қароргоҳ-қўрғони ҳамда қишлоқ бойларининг ташқари ҳовлиларида қўйлар сўйилиб, қозонга босилган, дастурхонлар тузалган, қишлоқдаги барча тандирларга олов қаланган. Эргашбекнинг ва қишлоқнинг йигитлари хизматга шай бўлиб турибдилар. Айрим қўрбошилар ва ажратилган махсус кишилар қишлоққа киравериш жойга меҳмон кутгани чиқиб кетишган. Эргаш қўрбоши эса кечаёқ етиб келган Шокир Ноиб, Абдулла Закунчи ва бошқа меҳмонлар билан бўлажак қурултой масаласида маслаҳатлашиб ўтирибди.
Узоқ-яқиндан таклиф қилинган меҳмонлар бирин-кетин етиб кела бошладилар. Меҳмон кутувчилар қўрбошилар ва юқори мартабали меҳмонларни Эргашбекнинг қўрғонига, уларнинг йигитларини эса қўра (ҳовли) ларга кузатиб келдилар. Таомлар тайёр бўлсада, таомилга кўра, энг ҳурматли меҳмонлар оёғига қўйлар сўйилди. Пешин яқинлашгач, барча меҳмонлар таҳорат олиб, қишлоқнинг жоъме масжидига ўтдилар. Жума намози имом-хатиблигига энг ҳурматли меҳмон Миён Қудрат Ҳазратлари ўтдилар. Жума намозидан сўнг қўрбошилар ўз йигитларига эҳтиёт шарт ҳар қандай воқеага тайёр ҳолда қароргоҳга яқинроқ жойда туришни тайинлаб, қўрғонга кириб кетдилар. Эргашбек ўз қўрбошиларига қурултойда қатнашмай, қишлоқни муҳофаза этишни топширди.
Қурултойни Миён Қудрат Ҳазрат бошлаб, Аллоҳга ҳамд, пайғамбар (с.а.в)га сано ўқиганларидан сўнг шундай дедилар:
“— Азиз фарзандларим, мужоҳидлар, ушбу анжуманда ўтириб, Фарғонанинг ҳар хонасидан келган сизлардай ғозийлар, юрт озодлиги учун алам боғлаган (байроқ кўтарган) азаматларни бир жойда бақамти ҳолда, кўриб кўз ёшларимни тия олмаябман. Бундай анжуман, юрт озодлиги, ислом бар¬қарорлиги йўлида бирлашиш учун ҳаракат неча аср¬ларки, бўлмаган эди. Агар бу ҳаракат ўрус кофирлар энди-энди бостириб келаётганда бўлганида, балки аждодларимиз юртни уларга бериб қўймаган бўлур эдилар. Ўрусларнинг кирдикорлари барчамизга маълум: энг яхши ерларимизни тортиб олдилар, бойликларимизни ташиб кетмоқдалар, дини исломни, гарчи тақиқламаган бўлсаларда, уни ичидан бузишга ҳаракат қилдилар ва маълум даражада бунга эришдилар ҳам. Ўруснинг янги чиққан тоифаси болшавойлар эса муқаддас динимизни бутунлай йўқ қилишни ўзларига маслак қилиб олганлар... Хайриятки, Аллоҳга шукрлар бўлсинки, кеч бўлсада кўзларимиз очилди, динимизни, юртимизни озод қилиш учун марди майдонлар бор экан, ўртага чиқишди.
Бу кунги йиғилишимиздан мақсад, аввало, бирлашиш, бир ёқадан бош чиқариш йўларини қидиришдир. Бўлинганни бўри ейди, айрилганни айиқ. Ўрусга қарши Қўқон, Бухоро, Хоразм ҳукмдорлари ўз бошига ҳаракат қилди, уларга бирлашиб ҳаракат қилиш маслаҳатини берган кишиларнинг гапига қулоқ солмадилар, оқибатда осонгина душман илкига тушдилар. Кимки, мингта, икки мингта, борингки уч мингта йигит билан юртни болшавойдан озод қиламан деса, хом ўйлабди. Ўрусия оқ подшо вақтида, гарчи кейинги урушда омади келмасада, ҳарбий қудрати юксак мамлакат эди. Ушбу ҳарбий қудрат энди болшавойларга мерос бўлиб ўтди. Туркистон ҳукумати (мухторияти)нинг бир ҳафта-ўн кун ичида йўқ қилиниши бунга далилдир. Эргашбек ўзича, Мадаминбек ўзича, Шермуҳаммадбек ўзича ҳаракат қилгани билан бундай катта кучга бас келиши қийин. Барча қўрбошиларимиз, барча йигитларимиз бирлашиб, бир ёқадан бош чиқариб курашга кирилса, иншооллоҳ, большавойларни юртимиздан ҳайдаб, ўз кўнглимиздаги давлатни қура оламиз. Йўқ, “ҳар ким ўз тешасини ўзи чопсин” қабилада иш қиламиз дейдиган бўлсак, тахта ўқлоғни вақтида йиғиштиришга тўғри келади, илло шу кунгача тўкилган ва бундан кейин тўкиладиган қон беҳуда кетиши аниқ. Шундай экан, хаммамиз бир раҳнамо қўли остида бирлашувимиз шарт”...
Ўтирганлар ичидан: “ — Эшонбуво, раҳнамоликка ўзлари борларку,” — деган овозлар келди.
— Биз ҳам сизларнинг бошингизни қовуштириб, доим дуоларингизда бўламиз, — деб жавоб бердилар Ҳазрат,— бироқ илми ҳарбни яхши биладиган, сизлар билан ёнма-ён туриб жанг қиладиган раҳнамо, тўғрироғи, сардор, амир зарур. Токи у қаттол душманга бас кела оладиган баҳодир, жасур, заковатли киши бўлсин....
Сўзни Марғилондан келган вакил, мухториятли ҳукуматнинг арбобларидан бири, диний ва дунёвий масалаларни яхши биладиган Миродилбой давом эттирди:
“ — Сўзнинг боқийсини ҳазратим баён қилдиларки, ҳеч қайсимиз бу баёнга бир сўз қўша олмаймиз. Шунинг учун сўздан амалга ўтсак. Бу ерга жам бўлган муҳтарам сардорларимизнинг аксариятлари умумий раҳбарликни эплайдиган, жанг кўрган, иш билган йигитлардир. Шуни таъкидлаб ўтишни истар эдимки, сайлов ўтказишдан олдин ҳар бир киши ўзининг ички туйғуси билан суҳбатлашиб, ўз имкониятларини, ўз салоҳияти даражасини чамалаб олсин, даврада ўзидан кучлироқ одам борлигини ҳис этсин, унга ён бериб, мардларча иш тутсин. Ўзига-ўзи, “менга берилган имкониятлардан фойдаланиб, озодлик курашига раҳбарлик қила оламанми? Агар эплай олмасам, менинг айбим билан беҳуда ўлиб кетган шаҳидлар мендан рўзи маҳшарда ўз хунини талаб қилмайдими” деган саволни берсин. Ҳа, биродарлар, амирлашкарлик ниҳоятда масъулиятли иш. Унга берилган имконият Ватанимизга, курашимизга берилган ягона имкониятдир. Бундай имконият иккинчи марта берилмайди. Тўғрисини айтишга мажбурман, бизда “ўзим бўлай”чилик касаллиги бор. Бу мудҳиш касаллик кўзларимизга парда тортиб, масъул вазифага ўзимиздан муносиброқ номзодни кўришга имкон бермайди. Бу касалликнинг сафросини ўз вақтида қуритиб, сайловга ҳолис бўлайлик. Бундай қилмас эканмиз, тарих бизни кечирмайди, тарих кечирса ҳам Аллоҳ кечирмайди”...
Ташкилий масалани Ҳўқанд қозикалони Камол қози олиб борди:
— Мана муҳтарам ғозийлар, ҳазратим ва Мир¬одилбой гапнинг сирасини айтдилар. Энди шу гапларни сабоқ сифатида қабул қилиб, танангизда чуқур ўйлаб кўриб, сўнгра муносиб одамни номзод қилиб кўрсатишингизни сўрайман.
Номзод кўрсатиш кутилганидек бўлди: ҳар бир йирик сардорнинг қўрбоши ва понсодлари ўз раҳнамоларининг номзодини кўрсатдилар:
— Эргашбек бўлсин;
— Мадаминбекдан бошқа киши бу ишни эплолмайди;
— Шермуҳаммадбек муносиб;
— Омон Полвон бўлсин;
— Парпибек бўла қолсин...
Ҳайҳот! Қачон қутиламиз бу касалликдан? Номзоди тилга олинганлар ичида Омон Полвонгина ўз номзодини Мадаминбек фойдасига қайтиб олди, холос. Баҳс қизигандан-қизиб, иш ҳатто бир-бирларига ўдағайлашгача бориб етди. Бу ҳолга чидай олмаган Миён Қудрат Ҳазрат ва Камол Қози йиғлаб юбордилар. Ҳазрат йиғлаганлари кўйи ўринларидан турдилар:
— Ҳой-ҳой бўталарим, нималар бўляпди? Шунча гаплар ҳавога учдими? Шайтон йўлдан урдими? Шайтонга ҳай беринг!
Қўрбоши ва понсодлар уялиб, ердан кўз узолмай қолдилар. Ниҳоят, Қораёзибуволик Ислом Полвон ўрнидан турди:
— Эшонбуво! Бу ерда ўтирганлар кўпчилигимиз сизнинг муридларингизмиз. Бизни маъзур тутадилар, қизишиб кетдик. Бизнинг пиримиз эканлар, номзодни ўзлари кўрсатсинлар, биз шунга бўйинсунайлик.
Ўтирганлар ичидан:
— Тўғри айтяпти полвон.
— Бошдан бош шундай қилишимиз керак эди.
— Ҳазрат ўзлари муносиб одамни кўрсатсинлар,— деган хитоблар янгради.
— Раҳмат, фарзандларим, — дедилар ҳазрат,— менга қолса, ҳаммаларингиз ҳам амирлашкарликка муносибсизлар. Энг муносибларингиз Эргашбек билан Мадаминбек. Шулардан бирини танласак нима дейсизлар?
— Тўғри, дея маъқуллади жамоат.
Камол Қози яна раисликни қўлга олди:
— Ундай бўлса, ҳаммангиз ўрнингиздан турингиз. Эргашбекни кўрсатувчилар менинг ўнг тарафимга, Мадаминбекни кўрсатувчилар чап тарафимга ўтсинлар. Мир¬одилбой, сиз уларни санаб, ҳисобини олинг.
Одамлар ўрниларидан туриб, иккига айрила бошладилар. Баъзилар бошини қашлаганча ўртада бир оз туриб қолдилар. Ўнгдан-чапга, чапдан-ўнгга ўтиб олганлар ҳам бўлди. Жами олтмиш тўрт одамдан ўттиз учтаси ўнг тарафга, ўттиз биттаси чап тарафга ўтгани маълум бўлгач, Камол Қози Эргаш қўрбошига хитоб қилди:
— Эргашбек, амиралмуслиминлик ва амирлашкарлик сизга муборак бўлсин!
Қозининг ишораси билан йигитлар оқ кигиз олиб келдилар. Барчалари ҳовлига чиқдилар. Икки йигит катта бир оқ қўчқорни олиб келиб сўйдилар. Қонини кигизнинг бир чеккасига текиздилар. Шундан сўнг уламолар Катта Эргашбекни кигизга олиб ўтдилар. Кўпчилик бўлиб кигизнинг тўрт томонидан кўтариб, даврани тўққиз марта айланиб чиқдилар. Кигиз ерга туширилгач, ҳозир бўлганлар Эргашбекни муборакбод этиб, тавоб айладилар.
Шундан сўнг қурултой раислигини Катта Эргашбек ўз қўлига олиб, вазифаларни тақсимлади: Мадаминбек бош муовин ҳамда водийнинг шарқ томонига қўмондон этиб тайинланди. Жойлардан келган қўрбошилар ўз ҳудудларига сардор бўлдилар, сўнгра ўзаро алоқа юритиш, озиқ-овқат, ўқ-дори, қурол-яроғ масалалари муҳокама этилди.
Қурултой мажлиси тамом бўлгач, барча иштирокчилар зиёфатга таклиф этилдилар.
Шу ўринда амиралмуслимин сайлаш масаласида яна бир бор хорижий манбаларга муносабат билдириб ўтишга тўғри келади.
Мазкур манбаларда Шермуҳаммадбекнинг укаси Нурмуҳаммадбек хотираларига асосланиб, айни мазкур қурултойда Шермуҳаммадбек амиралмуслимин этиб сайланганлиги таъкидланади. Бироқ, юқоридаги ёдномада кўриб ўтказганимиздек, бу мартабага Катта Эргашбек эришди.
Мазкур тарихий қурултойнинг таъсир кучи узоқ давом этмади. Бошида бир қанча қўрбошилар бош қўмондон билан алоқада бўлиб, бамаслаҳат иш кўриб турсаларда, кўп ўтмай яна ҳар ким ўз билганича ҳаракат қилишга ўтиб кетди. Бунинг асосий сабабларидан бири, Эргашбекнинг Фарғонадай катта бир ҳудудни қамраб олган курашга бошчилик қилишга салоҳияти ва иқтидори етмаганлиги, етарли даражада қатъият ва қаттиққўллик кўрсатиб, жиловни қўлда маҳкам тута олмаганлиги, юқорида эслатилганидек, ярадор бўлгач, фаолияти сустлашиб, паришонхотир бўлиб қолганлигида бўлса, иккинчи асосий сабаб, ўша мудҳиш касаллик – “ўзим бўлай”- чилик деярли барча йирик сардорларни ўз комига олганлигида эди. Қўрбошилар ўртасида муросасизлик йуқолиши ўрнига кучайиб борди, ҳатто бу муросасизлик икки асосий сардор – Эргашбек ва Мадаминбек ўрталарида қуролли тўқнашувгача олиб борди.
Шундай бўлсада, 1918 йилда миллий-озодлик ҳаракати кучлари катта ғалабаларга эришдилар. Бу даврда Советлар Россияси ҳарбий кучлари жуда кўп жабҳаларда жанглар олиб борди. Шармандали Брест сулҳи тузилиб, Германия ҳужуми тўхтатилган бўлсада, Россиянинг собиқ иттифоқчилари бўлмиш Антанта давлатлари ҳужум бошлаб юборган, мамлакат ичкарисида эса фуқаролар уруши бошланиб, Колчак, Юденич, Деникин, Петлюра, Корнилов ва бошқа саркардалар ички Россиядаги каттагина ҳудудни эгаллаган эди. Атаман Дутов Оренбургни эгаллаб, Россия ва Туркистон ўртасидаги асосий йўл ҳаракатини тўхтатиб қўйганлиги туфайли марказий ҳукумат Туркистонга йирик ҳарбий куч юбориш имкониятидан маҳрум бўлди. Шунингдек, Туркистон АССР ҳукумати ва жойлардаги Советларнинг шовинистик сиёсати, маҳаллий ҳокимият органларига жойлашиб олган унсурларнинг талончилиги, ахлоқсизлиги, арман дашноқларининг бебошликларига эрк бериб, унинг сафларини тўлдириб турди.
1876 йилда Қўқон хонлиги тугатилиб, унинг асосий ўзаги бўлмиш Фарғона водийси Туркистон генерал-губернаторлигининг Фарғона областига айлантирилгач, янги маъмурий марказ бунёд этиш эҳтиёжи туғилди. Миллий ва диний руҳ кучли бўлган, шунингдек, табиати сершамол, бир оз заҳкаш Ҳўқанд ҳарбий губернатор Скобелевнинг дидига ўтирмади. У Ёрмозор яқинидаги қадимий Сим қишлоғи ўрнида замонавий шаҳарча қуриб, вилоят марказини шу ерга кўчирди. Бу шаҳарча губернатор номини олиб Скобелев (ўзбеклар талаффузида Искобил) деб атала бошлади. Бешбола, Беклар, Сурх¬тепа, Канжиға, Ёрмозор, Чекшура қишлоқлари оралиғида жойлашган бу рус шаҳрида маҳаллий аҳоли вакиллари ҳам истиқомат қилар эди. Шулардан бири Ёрмозорлик Ҳамиджонбойнинг етим қолган ўғли Ёдгорбойвачча Искобилдаги замонавий мактабда ўқиб, тижорат илмини ўрганди ва ўз салоҳияти, саъйи-ҳаракати билан катта бойлар даврасига кириб қолди. Истанбул, Боку, Қозон, Уфа, Ҳўқандда чоп этиладиган миллий руҳдаги газеталарни мунтазам ўқиб, кўзи очилди, жадидлар билан танишди... Миллий-озодлик ҳаракатига хайрихоҳ бўлган юзлаб одамни большевиклар Марғилонга олиб бориб, халқ¬ни ваҳимага солиш мақсадида кўкракларига “босмачиларнинг ҳамтовоғи” деган ёзув осиб, шаҳар кўчалари бўйлаб сазойи қилдилар ва Исқобил қамоқхонасига қамаб қўйдилар.
Бу хабар Ғорбувога етиб келганда Мадаминбек ва Шермуҳаммадбек Чимён ҳужумига тайёрланиб турган эдилар. Чимён ўша даврда Фарғонанинг асосий нефт кони бўлиб, унда беш мингга яқин киши ишлар, кончиларнинг аксарияти рус, арманилардан иборат, маҳаллий аҳоли вакиллари жуда оз эди. Стратегик аҳамиятга эга бўлган бу кон ҳамда ундан Олтиариққача чўзилган нефт қувурлари каттагина гарнизон ва унга бўйсунадиган махсус қисмлар томонидан қаттиқ қўриқланар эди. Кон очилгандан бери маҳаллий аҳолининг каттагина қисми серҳосил ерлардан тошлоқ адирларга кўчириб юборилди. Аскарлар ва кон ходимлари қишлоққа тўлиқ хўжайин бўлиб олиб, маҳаллий аҳолига зулм ўтказар, шаънига тегар эдилар. Кунлардан бирида аскарлар ва ишчилардан бир гуруҳи адирга овга чиқдилар. Овлари бароридан келмай ўша ерда ўзлари билан олиб чиққан ароқларини ичиб, маст бўлиб қишлоққа қайтаётиб, яйловда ўтлаб юрган қишлоқ подасига дуч келадилар. “Овчи”лар подани кўриб, ўзларининг “топталган овчилик нафсоният”ларини эслаб, подани ўққа тутадилар. Подачилар ҳай-ҳайлаб югуриб келганларида уларга ҳам ўқ узадилар. Бу воқеа аҳолининг сабр косасига охирги томчи бўлди. Аҳоли қўлига тушган нарса билан қуролланиб чиқаётган пайтда бир неча узоқни кўрадиган оқсоқоллар уларни тўхтатиб, “ — Шошилманглар, йигитлар, қўлимиздаги кетмон паншахалар билан яхши қуролланган минглаб саллотларга қарши ҳеч иш чиқара олмаймиз, беҳуда қон тўкилгани қолади, Сиддиқ бойваччани кутайлик” — дедилар. Сиддиқ бойвачча Чимён бойларидан бўлиб, миллий курашга қўшилган, яширин тарзда йигит тўплаб, қурол-яроғ йиғаётган, ўша пайтда шундай юмуш билан Миндонга кетган эди. Чимёнга қайтиб, юз берган воқеани билгач, ҳозирги ўзининг оз сонли йигитлари ва қуролсиз қишлоқ аҳли билан катта кучга эга бўлган душманга бас келолмаслигини ҳис этиб, Ғорбувога чопар жўнатиб, ёрдам сўраган эди.
Мадаминбек ва Шермуҳаммадбек маслаҳат қилиб, ўзлари Чимёнга ҳужум қилишга, Искобилга Ёдгор бойваччага ёрдам беришга Нурмуҳаммадбекни юборишга қарор қилдилар.
20 апрель куни икки қўрбошининг бирлашган кучлари бир неча йўналиш бўйича Чимёнга йўл олиб, уни ўраб олдилар. Жангга киришдан олдин Мадаминбек ўз одати бўйича қон тўкишнинг олдини олиш учун Чимён гарнизони бошлиғи Ефимовга хат (ультиматум) киргизиб, агар гарнизон қурол яроғини топшириб, ўз ихтиёри билан таслим бўлса, ҳеч кимнинг ҳаётига зомин бўлмаслигини, акс ҳолда аёвсиз жанг қилишини билдирди. Ефимов жавоб хати юбориб, Мадаминбекнинг ўзини таслим бўлишга таклиф қилди. Дастлабки ўқлар узилгач, Сиддиқ бойвачча Миндон йўналиши бўйича ҳужумга ўтди. Жанг қизигандан қизиди. Гарнизон бошлиғи Ефимов жанг¬ларда пишган, тажрибали, салоҳиятли зобит эди. У ўз ихтиёридаги отрядлардан бирининг бошлиғини чақириб шундай буйруқ берди:
— “ЧАЛ-2” (Чимён — Олтиариқ йўналиши) нефт қувури таъмирланаётганини биласан-а?
— Худди шундай, ўртоқ командир.
— Қувурлари нефт қолдиқларидан тозаланган. Ўз отрядинг билан қувур ичига тушиб, Олтиариқ томон эмаклаб бўлсада, юрасан. Биринчи километр¬да қувур олиб қўйилган. Ўша ерда қувурдан чиқиб, босмачиларнинг орқа томонидан ҳужумга ўтасан. Кўпроқ шовқин-сурон қилинглар, душман сизларни кўпчилик экан деб ўйласин. Қоронғи тушиб қолди. Ҳозироқ йўл олинглар
— Хўп бўлади, ўртоқ командир.
Бир соат ўтар-ўтмай отряд жангчилари қувурдан чиқиб, “Ура” деб ҳайқирганча орқадан ҳужум бошлади. Қўрбошиларнинг йигитлари Олтиариқ томондан русларга ёрдам кучи келди деб ўйлаб, саросимага тушдилар. Шермуҳаммадбек саросимага тушмасдан, ички бир туйғу билан орқадан ҳужум қилган руслар кўпчилик эмаслигини сезиб, бир қисм йигитлари билан қарши ҳужумга ўтди ва уларни қириб ташлади. Саллотлардан бир неч¬таси қувурга қайтиб тушиб, Ефимов олдига қайтиб бордилар ва бўлган воқеани сўзлаб бердилар. Ҳарбий ҳийласи иш бермаганлигини кўрган Ефимов оқ байроқ кўтаришга мажбур бўлди.
Икки сардор ўртасидаги биринчи зиддият шу ерда туғилди. Мадаминбек оқ байроқни кўриб, жанг¬ни тўхтатишга буйруқ берди.
Бунга Шермуҳаммадбек эътироз билдирди:
— Биз хат киритиб, уларни огоҳлантирганмиз. Улар огоҳлантиришни писанд қилмай, ҳарбий ҳийласи иш бермагандан кейингина байроқ кўтардилар. Бинобарин жангни давом эттиришга ҳақлимиз.
— Йўқ, оқ байроқ бутун дунёда тан олинган белги. Барча ерда, барча жангларда оқ байроқ кўтарилиши билан жанг тўхтатилади.
— Бутун дунё билан нима ишим бор? Душманни ҳозир янчиб ташламасак, эртага у куч йиғиб бизни янчиб ташламайдими?
— Эрталик ишга Худо раззоқ.
— Бек, сиз раҳмдиллик қилябсиз. Лекин улар, хонаси келса, сизга раҳм-шафқат қилармикан? Бу раҳмдиллигингиз бир куни келиб бошингизга етмаса, деб қўрқаман.
— Пешонада бўлса худодан кўрарман. Бироқ, ҳозир оқ байроқни қонга булғашни хоҳламайман.
— Мени хоҳлайди деб ўйлайсизда. Бу байроқ қонга беланиб бўлганку. Агар улар байроқни жанг¬дан олдин кўтарганда, шунча қон тўкилмаган бўлар эди. Майли, бу сафар иродангизга бўйсунаман...
Йигитлар қизил аскарларни қуролсизлантиришга бошладилар. 800 га яқин милтиқ, бир неча пулемёт, шунга яраша ўқ-дори ўлжа олинди. Ефимов халқдан ўч олмасликка зобитлик ваъдасини бергач, уларни асир олмадилар. Олтиариққа нефт етказиб берадиган қувурларни бир неча жойдан бузишгач, Ғорбувога қайтиб кетдилар. Қўрбошилар манзилга яқинлашиб қолганларида Олти¬ариқ станциясига Искобилдан катта қизил гвардиячи қисм Чимён ҳимояси учун етиб келди.
Энди Нурмуҳаммадбекнинг ишларидан хабар олайлик. Нурмуҳаммадбек Искобил шаҳри водийдаги қизил кучларнинг таянч нуқтаси эканлигини, мудофаа қай даражада ташкил этилишини яхши билган ҳолда шошилмай, пухта иш кўришга қарор қилди. “Шаҳар кўрган” эллик-олтмиш чоғли йигитни бозорчи, деҳқон, мардикор қиёфасида шаҳарга разведкага юбориб, у ерга кириб чиқувчиларни текширадиган нуқталар (постлар) қаерларда жойлашганлигини, постларга йўлиқмай кириш мумкин бўлган жойларни аниқлашни топширди. Ниҳоят, шаҳарни тун қоронғулиги ўз оғушига олгач, унинг минг кишилик қўшини бир неча қисмга бўлиниб, бояги разведкачилар бошловида шаҳарга кириб бордилар. Дунёда ит деган ўта сезгир бир махлуқ бор. Йигитлар чекка маҳаллалардан ўтиб келаётганда, бегона ҳидларни сезган мазкур маҳаллалар итлари ёппасига ҳуришга тушади. Уларнинг овозини эшитган бошқа маҳаллалар итлари ҳам уларга жўр бўлдилар. Бутун шаҳарни акиллаган, вовуллаган товушлар босиб кетади. Постларни шахсан текшириб шаҳар кўчалари бўйлаб юрган гарнизон бошлиғи Голиков итларнинг бу даражада ҳуришини эшитиб, хавотирга тушди ва гарнизонни оёққа турғазди. Фав¬қулодда комиссия вилоят бўлими бошлиғи ҳам воқеани англаб, яъни қамоқдагиларни қутқариш учун шаҳарга душман кучлари киритилганини англаб, ўз ихтиёридаги аскарлар билан қамоқхонага етиб борди.
Гарнизон оёққа тургач, кўча жанглари бошланиб кетди. Итларнинг ҳуриши, ўқ овозлари, шовқин-сурондан бедор бўлган искобиллик ўзбекларнинг бир қисми ҳам қўлига болта, белкурак, пичоқ, даст¬каллак, таёқ ва бош¬қа нарсаларни олиб, кўчага чиқдилар ва қамоқхона сари юрдилар, зеро, кўплаб кишиларнинг ноҳақ қамалиши аҳолининг ғазабини жунбушга келтирган эди.
ЧК бошлиғи қамоқхона бошлиғига буйруқ бериб, Ёдгорбек ва унинг йигирмадан ортиқ сафдошлари – қўрбошиларга моддий ёрдам бериб юрган кишиларни камералардан олдириб чиқиб, қамоқхона ҳовлисида қатл эттирди. Озодлик жангчилари қамоқхонага етиб келганда Искобил халқи бу кушхонани эгаллаб бўлган эди. Қамоқхонанинг барча эшик ва дарвозалари ланг очиб қўйилди. Бу ерда ётганларнинг барчаси – мингдан зиёд маҳбус озод этилди. Уларнинг катта бир қисми Нурмуҳаммадбек дастасига ўз ихтиёри билан қўшилди. Бу маҳбуслар ичида ҳақиқий жиноятчилар ҳам йўқ эмас эди. Қамоқхоналарни босиб, маҳбусларни озод қилиш биргина Нурмуҳаммадбекка эмас, балки кўплаб қўрбошилар томонларидан ҳам амалга оширилган. “Тарки одат амри маҳол” деганларидек, шаҳар ва қишлоқларни озод этиш учун бўлган жангларда гуруҳга қўшилиб қолган айрим собиқ маҳбуслар ўз эски ҳунарларини қўмсаб, талончилик, ўғрилик, зўрлаш билан шуғулланганлари маълум. Мадаминбек ва Шермуҳаммадбек бундай жиноятчиларни жуда қаттиқ жазолаганлари ҳам маълум. Лекин, шундай бўлсада, покиза номга доғ тушириш учун бутун бир озодлик кураши мобайнида содир этилган бир-икки жиноят ҳам етиб ортади. Қизил гвардиячилар ва айниқса уларга қўшилиб олган арман дашноқлари мунтазам равишда талончилик, зўравонлик билан шуғулланганлари ҳолда миллий-озодлик ҳаракати сафига юқоридаги тарзда қўшилиб қолган яккам-дуккам жиноятчиларининг бир-икки марта содир этган жиноятлари миллий-озодлик ҳаракати фаолиятига доғ тушира олмаса ҳам, гап-сўзларга сабаб бўлди. Айниқса, қизил ташвиқотчилар ана шундай бир-икки жиноятни миллий озодлик ҳаракатининг асосий фаолияти сифатида кўрсатиб келдиларки, бу ҳол ҳатто мустақиллик даврида ҳам миллий-озодлик ҳаракати долзарб илмий публицистик мавзу даражасига кўтарила олмаслиги омилларидан бири бўлиб келмоқда.
Алқисса, Нурмуҳаммадбек Ёдгорбек ва унинг яқин сафдошларини қутқаришга улгура олмаса ҳам, қамоқхонани вайрон қилиб, маҳбусларни озодликка чиқариб, ғалаба билан Ғорбувога қайтиб келди. Бу ҳужумнинг энг аҳамиятли томонларидан бири, унда халқ оммаси иштирок этганлигида бўлса, иккинчиси, қизил кучларнинг марказига берилган зарба эканлигидадир.
Юқорида кўриб ўтилган жанг-жадаллар Фарғона водийсидаги миллий-озодлик ҳаракати йилномасидан 1918 йилга оид айрим лавҳалар, холос.
1918 йилнинг ёз-куз ойларида кураш қизғин давом этди, қишга бориб сусайди. Барча қўрбошилар йил мобайнида ўз ҳудудларида устунликни ушлаб турдилар. Қиш ичи ҳар икки томон ҳам келгуси йил жангларига тайёргарлик кўриш билан банд бўлдилар. 1919 йилнинг эрта баҳорида жанглар яна қизиб кетди ва баҳорги-ёзги уруш ҳаракатлари миллий-озодлик кучларининг устунлиги билан ўтди. Кузга томон эса вазият советлар фойдасига ўзгара бошлади: бу кетишда Туркистонни қўлдан бой бериб қўйишдан хавфсираган марказий ҳукумат шошилинч чоралар кўришга киришди. Туркистондаги вазиятни ўрганиш, ундан хулосалар чиқариш, ўлкани қўлда сақлаб қолиш ҳамда миллий-озодлик ҳаракатига чек қўйиш чораларини белгилаш учун Москвадан катта ваколатлар билан Туркомиссия (тўлиқ номи Бутунроссия МИК ва ХКС нинг Туркистон ишлари билан шуғулланувчи комиссияси) юбо¬рилди. Унинг таркиби ашаддий шовинистлар: М.В.Фрунзе, В.В.Куйбишев, Я.Э.Рудзутак, Ш.З.Элиава (раис) ва бошқалардан иборат эди. Комиссия ҳар қандай мансабдорни (Туркистон доирасида) ишдан олиш, ишга қўйиш, қамоққа олиш, ўлим ҳукмини чиқариш, ҳарбий қисмлар тузиш, уруш эълон қилиш, сулҳ тузиш, фавқулодда ҳолат эълон қилиш каби катта ваколатларга эга эди. Шу билан бир вақтда Тошкентдан Фарғона водийсига фавқулодда комиссия юборилди. Унинг таркибида Турор Рис-қулов, Низомиддин Хўжаев, Юсуф Алиев, Ҳусаин Иброҳимов каби маҳаллий миллат вакиллари ҳам бор эди. Фавқулодда комиссиянинг асосий вазифаси: водийдаги вазиятни ўрганиш, таҳлил ва тафтиш қилиш, аҳолини советлардан бездириб, “босмачилар” томон ўтиб кетиш омилларини аниқлаш ва бартараф этиш, қўрбошилар билан сулҳ тузишдан иборат деб топилди. Маҳаллий миллат вакиллари, айниқса, Турор Рисқулов ва Низомиддин Хўжаевлар тафтишни ўта синчковлик ва қатъият билан олиб бордилар. Тафтиш асносида маҳаллий советлар раҳбарлари ва аъзолари, қизил армия қисмлари, арман дашноқлари томонидан халққа қарши содир этилган жуда кўп жиноятлар аниқланди (Комиссиянинг фаолияти китобимизнинг бошланиш қисм¬ларида ҳам қаламга олинган). Бироқ тафтиш хулосалари ва ундан келиб чиққан таклифлар Турор Рисқуловнинг ўзига нисбатан айблов хулосаси сифатида ишлатилиб, у буржуа миллатчиси сифатида комиссия таркибидан чиқариб юборилди. Шундай бўлсада, Турккомиссия мазкур хулосалар ва таклифларни ўз хизматлари ҳисобига қўшиб, ундан фойдаланди. Чунончи: арман дашноқлари қуролсизлантирилди ва ашаддийлари қамоққа олинди, жойлардаги советлар ва ревкомлар бошлиқларининг аксарияти ишдан олинди, ҳукумат деҳқонларга уруғлик, ишлаб чиқариш воситалари билан ёрдам кўрсатажагини эълон қилди; “босмачи” ва “босмачига ёрдам берувчи” каби айблар билан қамоққа олинган тинч аҳоли вакилларининг катта қисми ҳибс¬дан озод этилди.
Турккомиссия ва Фавқулодда комиссиянинг асл мақсади – Туркистон ва жумладан Фарғона водийсида давом этаётган миллий-озодлик ҳаракатини фуқаролар урушига айлантириш йўли билан бостириш, яъни, “сопини ўзидан чиқариш” эди. Бу борада қуйидаги вазифалар белгиланди:
1. Қўрбошилар билан сулҳ музокараларини юритиш ва сулҳ тузилишига эришиш. Сулҳ шартномасига қуйидаги моддаларни киритиш: — Совет қўмондонлиги билан сулҳ тузган қўрбоши ва унинг йигитлари ҳеч қандай жазога тортилмайди.
Қўрбошилар ва уларнинг йигитлари, агар хоҳласалар, ҳарбий фаолиятни ташлаб, тинч меҳнат билан шуғулланишлари мумкин;
Қўрбошилар ва уларнинг йигитлари, агар хоҳласалар, қурол-яроғларини топширмаган ҳолда ўз ҳудудларида тинчлик-осойишталикни таъминловчи милиция қисмига айлантирилиши ёхуд қизил армия¬нинг мунтазам қисмларидан бирига айлантирилиши мумкин.
2. Совет идораларига якка ҳолда келиб таслим бўлган кишиларнинг тинч меҳнат билан шуғулланишларига имконият яратилади, улар меҳнат фаолияти учун хомашё, кредит йўлидаги сармоя билан таъминланади. Собиқ шерикларининг қасд ва тажовузидан ўзини ўзи ҳимоя қилиши учун оти ва қурол яроғи ўзида қолдирилади.
3. Қишлоқларда ўз-ўзини ҳимоя қилиш отрядларини тузиш. Бу отрядларни қурол-яроғ билан таъминлаш, агар зарурият бўлса, уларга ҳарбий инс¬трукторлар бириктириш.
4. Сулҳ тузган қўрбошилар ва уларнинг йигитларига, якка ҳолда таслим бўлган собиқ босмачиларга ҳали таслим бўлмаган гуруҳларга бориб, сулҳ тузиш борасида ташвиқот олиб бориш вазифаси юклатилсин.
Ушбу вазифалардан кўзда тутилган муддао ҳеч қандай изоҳга ўрин қолдирмаса керак. Бу дегани, миллат ичида ўзаро низо чиқариш, акани укага, отани болага душман қилиш дегани эмасми? Муайян бир қўрбоши сулҳ тузгандан сўнг ўз йигитлари билан қандайдир “мусулмон дивизияси” полкларидан бирига ёки “мусулмон ўқчи бригадаси” қисмларидан бирига айланади. Шундан сўнг у ҳарбий ҳаракатларда иштирок этишга, ўзининг собиқ сафдоши бўлган бошқа бир қўрбоши билан жанг қилишга мажбур. Агар шундай қилмаса, уруш даври қонунлари асосида трибуналга тортилади. Ўз собиқ сафдошига қарши урушишни истамаган ҳолда мажбуран майдонга тушди ҳам дейлик, у хоҳласа-хоҳламаса, лоақал ўзини ҳимоя қилиш учун ҳам ўқ узишга, яккама-якка олишишга мажбур, илло жангнинг “Ўлдир, акс холда сени ўлдирадилар” деган шаф¬қатсиз ва ягона қонуни бор. Ундан ҳеч ким ҳеч қаёққа қочиб қутула олмайди.
Кўп жойларда раҳбарлари янгиланган советлар, ревкомлар ва қўмондонлик юқорида кўрсатиб ўтилган вазифаларни бажаришга изчиллик билан киришиб кетдилар: тинч аҳолига тажовуз қилган, уларнинг молини талаган, номусига теккан раҳбарлар, ходимлар, командирлар ва аскарлар учун ўлим ҳукми белгиланади; қишлоқ хўжалиги ва ҳунарманд¬чилик соҳаларида ширкатлар ташкил этилиб, ширкатлар билан деҳқонлар, ҳунарманд-косиблар ўртасида ҳар икки томон учун фойдали шартномалар тузилди. Деҳқон ва косиблар шартнома асосида бўнак олиб, ўз иқтисодий аҳволларини бир оз яхшилаб ола бошладилар; урушда боқувчисини йўқотган оилалар учун моддий ёрдам ташкил этилди; қўмондонлик водийдаги обрў-эътиборли кишиларни ишга солиб, сулҳ тузиш имкониятларини ўргана бошладилар.
Кўп ўтмасданоқ ушбу кўрилган чора-тадбирлар тизими ўз мевасини бера бошлади. Халқда советларга бўлган совуқ муносабат бир оз юмшади; миллий-озодлик кураши иштирокчилари сафларига қўшилиш, уларга моддий ва маънавий кўмак бериш борасида иккиланиш пайдо бўлди. Ҳукумат томонидан авф этилган ва моддий кўмак олган айрим собиқ курашчилар миллий-озодлик кучлари сафлари орасида совет ҳукумати билан ярашиш, қўрбошилар ярашмаган тақдирда якка-якка бориб таслим бўлиш ҳақида ташвиқот юрита бошладилар.
Қўрбошилар ўртасида ҳам иккиланиш, таслимчилик кайфиятлари юзага келди. Айримлари сулҳ тузиб, қизил армия сафида ўз собиқ сафдошларига қарши жангларни бошлаб юбордилар. Энг дастлаб сулҳ тузган сардорлар Маҳкамхўжа, Акбарали, Умар¬али эдилар. Кейинроқ улар сафига Тўйчи Қўрбоши, Қоравой Қўрбоши, Ҳамдам хожи Қаландаровлар ҳам қўшилди. Эргаш қўрбошидай йирик сардор, амирлашкармуслиминнинг ҳам сулҳ борасида музокаралар бошлаб юборгани ва ниҳоят, сулҳ тузгани барчани ҳайрон қолдирди. Баъзи сулҳ тузган қўрбошилар алданганларини сезиб қолгандан сўнггина озодлик ҳаракати лашкарлари сафига қайт¬дилар. Бир неча марта бу томондан у томонга, у томондан бу томонга ўтган қўрбошилар ҳам бўлди.
Қиссадан бир оз олдин кетиб бўлсада, шуни таъкидлашимиз жоизки, сулҳ тузган қўрбошиларнинг қарийб хаммаси ўзларининг адашганликларини жуда кеч англадилар. Яна шуни кузатамизки, қизил армия билан сулҳ тузиб, унинг сафларида миллий-озодлик лашкарига қарши жанг қилган қўрбошиларнинг бирортаси ҳам касал бўлиб ёки ёшини яшаб, ошини ошаб ўлган эмас. Совет ҳокимияти улардан фойдаланиб бўлгач, деярли барчасига турли айблар тақаб, жисман йўқ қилганлар. Бирор тасодиф билан тирик қолганлари эса Сталин қатағони даврида 1937 йилда халқ душмани сифатида отиб ташланди ёки узоқ бегона юртларда қамоқ жазосини ўташга ҳукм қилинди. Уларнинг катта қисми лагерларда ўлиб кетдилар.
АМИРАЛМУСЛИМИН ШЕРМУҲАММАДБЕК
Мадаминбек оқ руслар билан иттифоқ тузди-ю, ўзининг собиқ иттфоқчиларидан айрилаёзди. Хол¬хўжа Эшондан бошқа қўрбошилар Мадаминбекнинг бу қилмишини очиқдан-очиқ қораламаган бўлсаларда, ўртага совуқчилик тушди. Унга бевосита ўз қўли остида жанг қилиб келган қўрбошилар ва қирғиз қўрбошиларигина содиқ қолдилар. Бошқа катта ва кичик қўрбошилар “Ҳозир Мадаминбекнинг қўшини мусулмонлар ва ғайридинлардан иборат, бинобарин, энди у том маънода амиралмуслимин (мусулмонлар амири) бўла олмайди”, — деган хулосага келдилар.
Сентябр ойида улар Ғорбувода тўпланиб, Шермуҳаммадбекни амиралмуслимин этиб сайладилар. Шунинг¬дек, қурултойда миллий-озодлик ҳаракати олдида турган вазифалар яна бир бора аниқлаштириб олинди, келгуси жанглар стратегияси ва тактикаси кўриб чиқилди. Бу анжуманда, шунингдек, Мадаминбек шаънига иссиқ-совуқ гаплар ҳам айтилди, кимдир уни очиқдан-очиқ сўкса, кимдир таассуф билдирди, хайрихоҳлари эса, бир¬ оз сўз айтишга журъат этолмай ўтирдилар.
Мадаминбек ва бошқа қўрбошилар ўртасига тушган совуқчилик ҳозирча миллий-озодлик курашига салбий таъсирини ўтказмай турди. Бир томондан Мадаминбек бошчилигидаги мусулмон-рус қўшини, бир томондан Шермуҳаммадбек раҳбарлигидаги ўзбек қўрбошилари, бир томондан Муҳиддинбек, Жонибек Қози каби йирик қирғиз қўрбошилари қизилларни кўз очирмай, кетма-кет зафарли жанглар олиб бордилар.
Бир неча бор ҳаракат қилиб сулҳга эриша олмаган қизил қўмондонлик ғазабдан ўзини қаерга қўйишини билмай террор ҳаракатларини бошлаб юборди. Ғазаб ўти асосан Шермуҳаммадбек ва Мадаминбек каби сардорлар, уларнинг туғилиб ўсган жойлари, қариндошлари ҳамда озодлик курашининг маънавий маркази бўлмиш Қўқонга қаратилди. Қўрбошиларнинг қариндош-уруғлари қисман ўлдирилиб, қисман қамоққа олиниб, сургун қилина бошланди, уларнинг мол-мулклари мусодара қилинди. Бу ўринда қизил террорчилар Мадаминбек ва Шермуҳаммадбекнинг Шарқий Фарғонада жанглар билан банд эканлигидан фойдаланиб қолдилар.
Бу воқеаларни эшитган Шермуҳаммадбек ўзининг Марғилондан узилиб кетмаганлигини билдириб қуйиш, хамда ўзига кучи етмай, ҳимоясиз қариндош-уруғлар, қўни-қўшни, таниш-билишлардан ўч олишга киришган қизилларнинг яхшилаб адабини бериб қўйишга аҳд қилди. Марғилон атрофларига яшин тезлигида қилинадиган ҳужум режаси икир-чикирларигача пухта ўйлаб тузилди. Шу кунларда Шермуҳаммад қўшини адади олти минг нафарга борар эди. Жанг режасига мувофиқ, мазкур олти минг жангчи қуйидаги тартибда тақсимланди:
— 1000 нафар йигит Дардоқбек қўрбоши бошчилигида Марғилон уездида шимол томондан;
— 1000 нафар йигит Юсуф Полвон бошчилигида ғарб томондан;
— 2000 нафар йигит Нурмуҳаммадбек бошчилигида Горчаково темир йўл бекати томонга;
— 2000 нафар йигит Шермуҳаммадбек бошчилигида асосий йўналиш, яъни Марғилон томон ҳужум қиладиган бўлдилар.
1919 йил 10-ёки 11 октябр куни қисмлар ўзларига буюрилган жойларга етиб боргач, бир вақтнинг ўзида жанг бошлаб, Марғилонни ўраб кела бошладилар. Қизиллар қандайдир йўл билан қўрбошиларнинг жангга кириш йўлларини билиб олганлар шекилли, шаҳарда катта қўшин тўпладилар. Шунингдек, Наманганда турган қисмларга ҳам эҳтиёт шарт Марғилон сари юриш буюрилди.
Жанг шиддат билан бошланиб, шу тарзда давом этди. Бу жангда Шермуҳаммадбек туркий халқлар ҳарбий санъатидан мерос қолган бир усулни қўллади: бир гуруҳ отлиқ йигитлар душманга жуда яқин бориб, қизғин жанг¬га киришиб кетдилар. Жанг айни қизиган пайтда олдиндан тайинлаб қўйилган бир неча йигитлар “ — Эсинг бўлса, ўзингни қутқар”, “қочмаган номард” деб қичқиришиб, отларини ор¬қага буриб, қочиб қолдилар. Уларни кўрган бошқа йигитлар ҳам отлари бошини буриб, тартибсиз ҳолда қоча бошладилар. Уларнинг орқасидан понсодлар номига “Қайт орқага номардлар, итдай отиб ташлайман” деб пўписалар ҳам қилиб қўйдилар. Қизиллар “басмач қочди, ура” деганича йигитлар ортидан чангалзорга кириб келдилар. Бу ерда уларни Шермуҳаммадбек бошчилигидаги пистирма кутиб турар эди. Пистирмадагилар қизилларни ўтказиб юбориб, атрофини ўраб тутдай тўка бошлади. Қизил аскарлар сафи бошида қилич яланғочлаб келаётган командир Шермуҳаммадбек қўлидан ҳалокат топди.
Бошқа йўналишларда ҳам қизилларга катта зарба берилди. Жангдан сўнг барча қисмлар Ғорбобо яқинидаги бир мавзеда тўпландилар ва тартибли равишда Ғорбувога қайтдилар. 13-октябр куни Намангандан юборилган катта ҳарбий қисм Ёзёвон чўли орқали келаётгани маълум бўлди. Шермуҳаммадбек ўз қўшинини иккига бўлиб, бир қисмини эҳтиёт шарт учун Ғорбуво мудофаасига қолдирди. Иккинчи қисм билан эса Ёзёвон томон йўл олди. Ҳар икки қўшин Хонобод қишлоғи яқинида тўқнаш келдилар. Жанглар тўхтаб-тўхтаб уч кеча-кундуз давом этди ва ниҳоят, озодлик кучлари ғалабаси билан тугади.
Айни пайтда Қўқон томонда Ислом Полвон, Ойбола қўрбоши ва бошқалар, Андижонда Парпибек, Наманганда Раҳмонқули ва Алиёр қўрбоши, Аравонда Холхўжа Эшон, Ўзган ва Ўш вилоятларида қирғиз қўрбошилар катта ғалабаларга эришганликлари ҳақида хабарлар тарқалиб турди.
ТАҲЛИКА
Миллий-озодлик ҳаракатининг 1919 йилдаги зафарли юриши советларни қаттиқ таҳликага солиб қўйди. Бу юриш ўчоғи Фарғонада бўлган кучли зилзила Туркистон заминини қаттиқ силкитиб, унинг тўлқинлари Кремл минораларини ҳам зириллатди.
Владимир Илъич Ленинга қилинган суиқасд уни жисман йўқ қила олмасада, тўшакка михлаб қўйди. У касалликнинг хавфли даври ўтгандан кейин ҳам “уй қамоғи”дан чиқа олмади, яъни, врачлар унга давлат ишлари билан шуғулланиш, ўқиш, ёзиш, телефон ва телеграфдан фойдаланишни ман этдилар. Бироқ, Лениндай одамни шундан маҳрум қилиб бўладими? У, гарчи Совнарком мажлисларида, митингларда қатнаша олмасада, Сов¬наркомдаги иш кабинети калити ундан “тортиб” олинган бўлсада, Кремл¬даги квартираси ва Горкидаги дала ҳовлисидан туриб мамлакатни бошқаришни тарк этмади. Мамлакат улкан фронтга айланган ва ҳар лаҳзада тақдири ҳал бўлиши мумкин бўлган бир паллада ётиб олишни Ленин ўзи учун жиноят ҳисоблар эди. Врачлар ҳар қанча тақиқламасин, у ўз кун тартибини худди ишлаб турган вақти ҳолати бўйича белгилади.
Ҳар куни эрта билан муолажа ва нонуштадан сўнг унинг котибаси Фотиева эрталабки почтани олиб келар эди. Почта газеталар, мактублар, телеграммалардан иборат бўлиб, уларни Ленинга олиб киришдан олдин Сов¬нарком томонидан махсус белгиланган киши аввал бир кўриб чиқар, фронтлардан келган нохуш хабарларни ичкари киритмай, олиб қолар эди. Буни билиб қолган Владимир Илъич “исён” кўтарди: — Менга ҳаяжонланиш мумкин эмасми? — деб сўради у ўз ёрдамчилари ва врачлардан. — Агар мени ҳаяжондан сақламоқчи бўлсангиз, мендан ҳеч нарсани яширманг. Касални ҳам, соғ одамни ҳам хунук хабарлардан кўра номаълумлик, ахборотдан маҳрумлик кўпроқ ҳаяжонлантиради”.
Шундан сўнг почтани ундан яширмайдиган бўлдилар. Фотиева почта олиб келганда, унга бир кўз югуртириб олгач, “— Фарғонадан почта келмадими?” — деб албатта сўрар эди. Мудофаа халқ комиссари Л.Д.Троцкий, бош қўмондон С.С.Каменев унинг олдига фронтлардаги аҳвол ҳақида ахборот бергани кирганларида, уларни тинглаб бўлиб, “Фар¬ғона фронтида нима гаплар?” деб сўрашни канда қилмайдиган бўлди. Фарғона фронтидаги аҳвол Владимир Ильич учун шу даражада аҳамиятли эдики, у кутубхонада Ўрта Осиё, хусусан, Фарғона тарихига, туркий халқлар ҳарбий санъати тарихига оид китобларни олдириб келиб ўқишга вақт топа олди. Илло, муайян бир халқнинг, муайян бир мамлакатнинг тарихини яхши билмай туриб, у билан муомала қилиш, уни итоатда тутиш қийинлигини жуда яхши ҳис этар эди.
Владимир Ильичнинг бутун дунёга машҳур, афоризм¬га айланиб кетган “Восток – дело тонкое” (Шарқ масаласи ўта нозик масаладир) деган жумласи бор. Баъзи тарихчилар Ленин бу гапни Узоқ Шарқдаги воқеалар муносабати билан айтганлигини таъкидласаларда, у на фақат Узоқ Шарқ, балки, умуман Шарқни, шу жумладан Ўрта Осиё, хусусан Фарғонани ҳам назарда тутгани муболаға эмас.
Туркистонни босиб олиш фикри дастлаб Иван Грознийда уйғонган эди. У Қозонни олди, Сибирнинг бир қисмини бўйсундирди ва ниятига тўлиқ ета олмай ўлиб кетди. Пётр I Россияни империяга айлантиргач, Ўрта Осиёни босиб олиш, Амударёнинг юқори оқими бўйлаб Ҳиндистонга чиқиб бориш ва бу бой мамлакатни инглизлардан тортиб олишни режалаштира бошлади. Шу мақсадда Ўрта Осиёга экспедициялар уюштирди. У ҳам шум ниятига ета олмай ўлиб кетди. Унинг режасини ворислари босқичма-босқич амалга ошириб бордилар. 1735 йилда Россиядан Қозоқ даштлари ва у орқали Ўрта Осиёга олиб борадиган, Жанубий Ўрол орқали ўтган қадимги савдо йўли устига, Ўрол дарёси соҳилига йирик ва мустаҳкам бир қалъа қурилди ва унга “Шарқ дарвозаси” маъносида Оренбург (луғавий маъноси “Шарқдаги шаҳар”) деган ном берилди. Бу қалъа бир неча марта кўчирилиб, ниҳоят, йирик бир шаҳарга, губерния марказига айланди. Оренбург шаҳри кейинчалик Туркистон минтақасини босиб олишда асосий муҳим нуқта, тагзамин (форпост) вазифасини ўтади. Темир йўллар қурила бошлагач, Москва — Тошкент темир йўли шу шаҳар орқали ўтди. Шу тариқа Оренбург Россия учун Ўрта Осиё калити, дарвозаси бўлиб қолди. Агар Оренбургга бир нарса бўлса, Ўрта Осиёнинг Марказ билан алоқаси тақа-тақ тўхтаб қолади.
Россияда фуқаролар уруши бошлангач, йирик казак қўмондони атаман Дутов Оренбургни эгаллаб, Туркистонни Марказдан ажратиб қўйди ва бу шаҳарни деярли бир йил қўлда тутиб турди. Ниҳоят, 1919 йил баҳорида Оренбургни озод қилиш учун йирик саркарда Михаил Васильевич Фрунзе қўмондонлигидаги катта қўшин ташланди, Оренбург фронти ташкил этилди. Кўп ўтмай Фрунзе Дутовга кучли зарба бериб, шаҳарни озод қилишга муваффақ бўлди. Шаҳар олингач, у ўз қўшинининг бир қисмини бу ернинг мудофааси учун қолдириб, катта қисмини Туркистонга юборди ва ўзи бу ҳақда ҳисобот бериш ва келгусидаги вазифаларни аниқлаштириб олиш учун Москвага йўл олди. Унинг келганини эшитган Владимир Илъич эртасигаёқ ўз ҳузурига чорлади. Фрунзени ғалаба билан табриклагач, асосий мавзуга ўтди:
— Михаил Васильевич, нима деб ўйлайсиз, Туркистонни ўз қўлимизда сақлаб қола оламизми?
— Албатта, Владимир Ильич, сақлаб қоламиз. Бироқ қийин бўлади.
— Ҳар қанча қийин бўлсада, сақлаб қолишимиз шарт. Туркистоннинг, айниқса, асосий пахта базамиз бўлган Фарғонанинг биз учун қай даражада аҳамиятли эканлигини сизга тушунтиришнинг ҳожати йўқ.
— Тушунаман, Владимир Ильич. Ҳозирги жаҳон урушида пахтага эҳтиёж катта бўлган бир шароитда барча урушаётган давлатларнинг кўзи Фарғонага қадалган.
— Ҳа, уруш бошлангандан бери Фарғонадан пахта ололмай қолдик. Пахта бор, бироқ бизга етиб келолмаяпти. Босмачилар уни бу томонга ўтказмаяпти. Куни кеча пахта борлигига ишонч ҳосил қилдик.
— Қандай қилиб?
— Ўн-ўн беш кун бўлди, шу хонага, менинг ҳузуримга Феликс Эдмундович келди. Дзержинскийни сиз яхши биласиз. У ғалати бир таклиф билан келибди. Эшитганингиз бордир, Қўқонда Потеляхов деган яҳудий йирик пахта магнати (корчаллони) бор эди. У яқин йигирма йилдан бери Иваново, Москва, Лодзь, Краков ва бошқа тўқимачилик марказларини пахта билан таъминлаб келган.
— Эшитганда қандоқ, Владимир Ильич, ахир менинг хам асосий фаолиятим Ивановода ўтган-ку...
— Ўша Потеляхов сизга маълум Қўқон мухториятида ҳукумат аъзоси бўлган ҳамда мухторият тор-мор этилгач, қамоққа олиниб, Москвага олиб келинди ва Лубянкада сақланди. Унинг бой қариндошлари Дзержинский билан учрашиб, музокара юритишибди. “— Агар Потеляховни озод қилсангиз, бир эшелон пахта берамиз” дейишибди. Феликс Эдмундович мендан маслаҳат ва рухсат сўраб келибди. Мен рози бўлдим, чунки пахта бизга ниҳоятда зарур.
— Бу гапдан хабарим бор, Владимир Илъич, илло, Феликс Эдмундович билан Самарадан поездда бирга келдик. У пахтани олиб, Потеляховни озод қилиб улгурибди. Ҳатто Феликс Эдмундович уни менга энг зўр мутахассис сифатида таърифлаб, Турк¬комиссияга савдо масалалари бўйича маслаҳатчи қилиб олишни тавсия этди.
— Олдингизми?
— Ҳа, бизга у каби мутахассислар ҳам зарур.
— Ўзи бу Қўқон мухториятига зўр мутахассислар тўпланган экан, Обиджон Маҳмудов деганини олиб кўрайлик. У мазкур ҳукуматда озиқ-овқат министри бўлган. Ўзининг сон-саноқсиз ихтисослари билан бир қаторда ҳуқуқшунослик ҳамда халқаро муносабатлар илмини ҳам шу қадар сув қилиб ичиб юборган эканки, ЧК уни қамоққа олиш учун ҳеч қандай асос, илинтирадиган бирор факт тополмади. Зўр мутахассис сифатида Совнаркомга пахта савдоси бўйича маслаҳатчи қилиб ишга олдик. Назаримда Фарғонадаги советларга қарши курашни ҳам мазкур Потеляхов ва Маҳмудовга ўхшаш катта истеъдод эгалари бошқариб турибди.
— Ҳа, Владимир Ильич, Фарғонани тинчитиш учун нафақат кескир қилич, ажал уруғини сочувчи пулемёт, балки ўткир заковат ҳам керак бўлади.
— Ана шунинг учун ҳам янги ташкил этилган Туркис¬тон фронтига сизни қўмондон этиб тайинладик. Сиз ўша ерда туғилиб ўсгансиз, у ернинг шарт-шароитини, туркистонликларнинг урф-одатлари, дунё¬қарашларини, ички дунёсини яхши биласиз.
— Сифат ва фазилатларимни жуда ошириб юбормадингизми, Владимир Ильич?
— Йўқ. Туркистонни сиздан бошқа одам эплай олмайди. Сизга чекланмаган ваколатлар берамиз. Туркистонни сақлаб қолсак бас. Тушунаман, сизга осон бўлмайди, у ерда зудлик билан тартиб ўрнатиш осон эмас. Шу туфайли ишни босқичма-босқич олиб боринг.
— Яъни?
— Аввало, рисқуловлар тили билан айтганда, у ердаги миллий-озодлик урушини фуқаролар урушига айлантиринг. Яъни босмачиларнинг бошлиқлари билан сулҳ музокараларини тезлатинг. Сулҳ тузгач, уларни ўз собиқ шерикларига қарши жангга ташланг. Эшитишимча, Фарғонадаги қароқчиларнинг иккита энг зўр атамани бор экан. Бирининг номи Мадаминбек, иккинчисининг оти нима эдиям.
— Кўршермат.
— Ҳа, ҳа, Кўршермат. Ишни ўшалардан бошланг. Агар улар сулҳга кўнмасалар, бошқаларини кўндиринг. Иложи бўлса, ЧК ходимлари ёрдамида иккаласи ўртасида низо чиқаришга ҳаракат қилинг.
— Владимир Ильич, бу Феликс Эдмундовичнинг идорасига тегишли иш, мен жангчиман. Менинг ишим жанг қилиш.
— Биламан, Михаил Василъевич. Биринчидан, улуғ мақсад йўлида ҳар қандай восита ўзини оқлайди. Иккинчидан, сиз нафақат жангчи, балки бизнинг Туркистондаги ноибимизсиз, яъни, Туркистон фронти қўмондонисиз. Учинчидан, ЧК нинг Туркис¬тондаги бўлинмалари ҳам сизга бўйсундирилади. Михаил Васильевич, кўнглингизга олманг-у, ўзингиз айтгандай, Туркистонни фақат қилич-у пулемёт билан сақлаб қололмаймиз, турли воситалар, ҳатто ҳарбийлар назарида жирканч туюлган воситалардан ҳам фойдаланмасак бўлмайди. Туркистондаги душманларимиз анойи эмас. Улар машҳур саркарда Темурнинг авлодлари. Улар, мен сизга айтсам, ўзимизнинг колчак, юдинечлардан кўра хавфлироқ Колчак, Юдинечлар рус кишиси, улардан рус руҳи уфуриб туради. Рус руҳини яхши билганимиз учун уларни енгиш бизга осонроқ. Мана ўзингиз Деникинга бир неча бор зарба бердингиз, Дутовни янчиб ташладингиз. Туркистонликлар руҳи эса бош¬қача, уларни тушуниб етиш қи¬йин. Уларнинг хатти-ҳаракатини олдиндан билиб бўлмайди. Шу туфайли, такрорлаб айтаман, у ерга сизни, илдизи туркистонлик бўлган кишини юборяпмиз. Сизга катта ишонч боғлаганмиз.
— Нима қилар эдик, Владимир Илъич, Туркистоннинг хўжайини бўлсак бўлибмиз-да.
— Мана бу — бошқа гап. Сизга муваффақият тилайман. Сизга қурол-яроғ, ўқ-дори, ҳарбий анжомлар, озиқ-овқатни тўхтовсиз ва тўсиқсиз етказиб бериш ҳақида Совнаркомга кўрсатма бердим. У ердаги аҳвол ҳақида ҳар куни менга телеграф орқали ахборот бериб турасиз. Туркистондаги ўртоқларга мендан салом айтасиз. Хайр, яхши боринг.
Шу тариқа, 1919 йил 11 августда махсус Туркис¬тон фронти ташкил қилинди ва унга Михаил Васильевич Фрунзе қўмондон этиб тайинланди.
ҚУРУЛТОЙ
1919 йил 22 ноябрда Ғорбувода навбатдаги қурултой бўлиб ўтди. Шермуҳаммадбек бу қурултойни “Миллий кураш ҳарбий мажлиси” деб атади. Монс¬тров билан ҳамкорликда оғир жанглар олиб бораётган Мадаминбек бу қурултойнинг чақирилишига қарши чиқди ва ўзи унда иштирок этишдан бош тортди. Бош тортмаган тақдирда ҳам фурсати йўқ эди.
Қурултойда кўрилган асосий масалалардан бири қизил қўмондонлик томонидан сулҳ тузиш учун бошланган ҳаракатларга муносабат билдириш эди. Шермуҳаммадбек бу масала бўйича ўз фикрини билдириб, сулҳ ҳақида сўз бўлиши мумкин эмаслигини, муқаддас курашни охирги томчи қонгача давом эттириш, сулҳга рози бўлган қўрбошилар Ватан хоини сифатида лаънатланиши ҳақида сўзлади. Холхўжа Эшон унинг сўзларини қўллаб-қувватлади. Бош¬қа қўрбошилар фикр билдирмадилар. Сулҳ ҳақидаги ҳар қандай таклифларни рад этиш, бироқ музокаралардан бош тортмаслик, руслар билан музокаралар олиб бориш учун қатъиятли кишилардан иборат бир ҳайъат тузиш ҳақида қарор қабул қилинди.
Иккинчи масала – яна ўша, қўрбошилар ўртасидаги келишмовчиликлар бўлиб, бу қурултойда ҳам уни бартараф этиш иложи кўринмади.
Учинчи масала – ташкилий ишлардан иборат бўлди. Қўрбошиларнинг ҳаракат минтақалари аниқлаштирилди ва ҳар бир минтақа қўмондонлари қайта тайинланди.
Бундан ташқари, қуйида қарорлар қабул қилинди:
1.Қўрбошилар фаолиятини мувофиқлаштирувчи ҳайъат ташкил этиш.
2.Қизил қўмондонлик билан музокаралар олиб борадиган ҳайъат тузиш.
3.Қизиллар тарғиботига қарши курашадиган ва аксил тарғибот юритадиган гуруҳ ташкил этиш.
4.Қурол-яроғ топиш ишларини йўлга қўйиш.
5.Янги ҳукумат тузиш учун тайёргарлик ишларига киришиш.
ОЛОЙ САФАРИ
Қиш бошланиши арафасида қизил қўмондонлик миллий-озодлик кучларига ҳал қилувчи зарба бериш режасини ишлаб чиқди. Марғилон ва Фарғона (собиқ Скобелев)га водийнинг ҳар тарафидан ва Тошкентдан янги кучлар олиб келина бошланди. Ўз айғоқчилари воситасида бундан хабар топган Шермуҳаммадбек қўшинини сақлаб қолиш мақсадида вақтинча тоғларга чекинишга қарор берди. Олойнинг остонаси бўлмиш Ғулча шаҳарчасида кичик бир гарнизон бор эди. Шермуҳаммадбек билан Холхўжа Эшон шу томонга қараб йўл олдилар. Гарнизон бошлиғи куч қўрбошилар томонида эканлигини англаб, жангсиз таслим бўлди. Шу туфайли уни ва жангчиларини асир олмай, қўйиб юбордилар. Бу ерда бир неча кун турилгач, Холхўжа Эшон Новқатга йўл олди. Ғорбуводан Ғулчагача бўлган йўл устига қўйилган хабарчилар, қизил қўшин Шермуҳаммадбекни таъқиб этиб, изма-из келаётганини маълум қилдилар. Шермуҳаммадбек мудофаага ҳозирлик кўрди. Қизиллар уни уч томондан ўраб олдилар. Фақат шарқ томон — Олой йўлигина очиқ қолган эди. Бир неча кунлик жангдан сўнг қизиллар тобора қуршовни сиқиб кела бошладилар. Бунинг устига, бу ерлар тоғ этаги эмасми, қалин қор ташлади.
Шермуҳаммадбек: — “Кофирлар ўқидан ўлгандан кўра тоғда музлаб қолганимиз афзалроқ. Нима бўлса ҳам худодан кўрдик”, деб Теракдовон томон чекинишга буйруқ берди. Ёғиб турган қор остида довон сари юрдилар. Қизиллар ҳам изма-из келаверди. Дам жанг қилиб, дам илгари юриб, баланд тоғлар бошланадиган жойдаги Бўсаға деган қишлоққа етиб келдилар. Бу ернинг аҳолисидан қирқтача қўтос, қоркурак ва йўл кўрсатувчи олиб, тоққа чиқиб кетдилар. Азалий тоғ ҳайвони бўлмиш қўтослар кўкрагигача қорга ботиб, отлар учун йўл очиб борар, баъзи жойларда қоркуракларни ишга солишга тўғри келарди. Қор қалинлиги етмагандай, ёғиши ҳам тухтамас, икки қадам нарини кўриб бўлмасди. Ҳатто бу ерларни яхши биладиган йўл кўрсатувчилар ҳам ёғиб турган қор дастидан йўл топа олмай қолдилар. Уларнинг айтишича, Олой томонга фақат битта тор, чуқур дара орқали ўтиш мумкин экан. Дара топилгунча кўп сарсон бўлдилар. Бир қанча отлар совуқдан ўлди, одамларнинг оёқ қўлларини совуқ урди, озиқ-овқат тамом бўлиб, отларни сўйишга тўғри келди. Ниҳоят, йўлбошловчилардан бири дара йўлини топишга муваффақ бўлади.
“Босмачилар қор бўрони остида қолиб, қирилиб кетгандир” деб ўйлаган қизил аскарлар орқага қайтиб кетдилар. Бир қанча вақт тоғма-тоғ юргач, Шермуҳаммадбек йигитлари кичикроқ Олой кентига – Олой водийси марказига етиб келдилар. Бу ерда дам олиб, бир оз ўзларига келдилар. Шаҳидларни шу ерга дафн этиб, Фарғонага қайтиш ҳаракатига тушдилар.