forum.ziyouz.com
Yurtdosh => Hamyurtlar => Xorazm viloyati => Mavzu boshlandi: muxbir 08 Avgust 2006, 06:39:12
-
Хива, город областного подчинения, центр Хивинского района Хорезмской области Узбекской ССР. Расположен в Хорезмском оазисе, на канале Палван, в 30 км к Ю.-З. от ж.-д. станции Ургенч (на линии Чарджоу — Бейнеу). 26 тыс. жителей (1974).
По археологическим данным, основан на рубеже нашей эры. Назван по древнему колодцу Хейвак (до 18 в. город назывался Хивак). С начала 4 в. н. э. Х. в составе Хорезма. В 712 была завоёвана арабами, в 1221 — монголами, в 1388 — Тимуром. С 16 в. по 1920 — столица Хивинского ханства. В 1740 была разрушена персидским Надир-шахом. В 1873 Х. взята русскими войсками и вместе со всем Хивинским ханством стала протекторатом Российской империи. С 1920 — столица Хорезмской народной советской республики. С 1924 — райцентр в составе Узбекской ССР (с 1938 в Хорезмской области). В городе — хлопкоочистительный, керамический заводы, швейная и сувенирная фабрики, ковровый комбинат. С.-х. техникум, медицинское и педагогическое училища. Народный театр. Х. — город-музей архитектуры Хорезма (главным образом 19 — начала 20 вв.). На территории Ичан-калы (шахристан, с 1968 объявлена архитектурным заповедником) и Дишан-калы (рабад) — цитадель Куня-арк с постройками 19 в., Джума-мечеть (резные деревянные колонны 11—19 вв.), мавзолей Сеид-Аллауддина (1303, майоликовое надгробие), крепостные ворота, ансамбли культовых и светских зданий, в том числе дворцы Таш-Хаули (1830—38) и Нуруллабай (1904—12), комплекс Аллакули-хана (медресе 1834, рынок и караван-сарай, 1830-е гг.), ансамбль Мухаммед Амин-хана (1851/52, медресе, минарет Кельте-Минар), многочисленные медресе (Мухаммед Рахим-хана, 1871), мавзолеи (Пахлаван Махмуда — усыпальница кунградских ханов, 19 в., у могилы Пахлаван Махмуда, 14 в.), бани, караван-сараи, рынки, традиционные жилые дома (резные деревянные колонны и двери, майоликовые облицовки). Народные художественные ремёсла (резьба по дереву, керамика, чеканка по меди), ковроделие.
Х. — один из центров туризма в Узбекской ССР. Проходит 2 туристских маршрута всесоюзного значения. Имеется турбаза.
Большая Советская энциклопедия
-
Khiva (Uzbek: Xiva; Russian: Хива; Alternative or historical names include Khorasam, Khoresm, Khwarezm, Khwarizm, Khwarazm, Chiwa, and Chorezm) is the former capital of Khwarezmia and the Khanate of Khiva and lies in the present-day Khorezm Province of Uzbekistan. Itchan Kala in Khiva was the first site in Uzbekistan to be inscribed in the World Heritage List (1991).
History
The city of Khiva was first recorded by Arabic travellers in the 10th century, although archaeologists assert that the city existed since the 6th century. By the early 17th century, Khiva had become the capital of the Khanate of Khiva, ruled over by a branch of the Astrakhans, a Genghisid dynasty.
In 1873, Russian General Von Kaufman launched an attack on the city, which fell on 28 May 1873. Although the Russian Empire now controlled the Khanate, it nominally allowed Khiva to remain as a quasi-independent protectorate.
After the Bolshevik seizure power after the October Revolution, a short lived Khorezm People’s Soviet Republic was created out of the territory of the old Khanate of Khiva, before in 1924 it was finally incorporated into the USSR, with the city of Khiva becoming part of the Uzbek SSR.
Sights
Old Entrance into Kukhana Ark.Khiva is split into two parts. The outer town, called Dichan Kala, was formerly protected by a wall with 11 gates. The inner town, or Itchan Kala, is encircled by brick walls, whose foundations are believed to have been laid in the 10th century. Present-day crenellated walls date back to the late 17th century and attain the height of 10 meters.
The old town retains more than 50 historic monuments and 250 old houses, mostly dating from the 18th or the 19th centuries. Djuma Mosque, for instance, was established in the 10th century and rebuilt in 1788-89, although its celebrated hypostyle hall still retains 112 columns taken from ancient structures.
Publications
Campaigning on the Oxus, and the Fall of Khiva, MacGahan, (London, 1874).
Russian Central Asia, Lansdell, (London, 1885).
A travers l'Asie Central, Moser, (Paris, 1886).
Russia against India, Colquhoun, (New York, 1900).
Khiva, in Russian, S. Goulichambaroff, (Askhabad, 1913).
Wikipedia, the free encyclopedia
-
Khiva, city (1989 pop. 40,001), S Uzbekistan, in the Khiva oasis and on the Amu Darya River. Industries include metalworking, cotton and silk spinning, wood carving, and carpetmaking. The city, in existence by the 6th cent., was the capital of the Khwarazm (Khorezm) kingdom in the 7th and 8th cent. From the late 16th until the early 20th cent., Khiva was the capital of the khanate of the same name (see Khiva, khanate of. The city was a significant trade and handicraft center in the late 18th and early 19th cent. It passed to Russia in 1873. It served as the capital of the Khorezm Soviet People's Republic from 1920 to 1923 and of the Khorezm SSR in 1923 and 1924. The ancient quarter of the city has been set aside to preserve such landmarks as an 18th-century fort, the khan's palace (now a museum), and a 19th-century mausoleum and minaret.
Columbia Encyclopedia
-
ХИВА , город в Узбекистане, Хорезмская обл. , в 30 км от ж. -д. ст. Ургенч. 41 тыс. жителей (1991). Хлопкоочистительный, керамический заводы, ковровый комбинат, швейная и сувенирная фабрики. Основан на рубеже н. э. , с кон. 16 в. - 1920 столица Хивинского ханства, в 1920-1924 - Хорезмской народной советской республики. Цитадель Куня-Арк, архитектурный заповедник Ичан-Кала (дворец Таш-Хаули и др. ), рабад Дишан-Кала (все - в основном 19 - нач. 20 вв. ).
Большой Энциклопедический Словарь
-
Хива - столица Хивинского ханства и резиденция хивинского хана, в южной части оазиса, на границе песков, в 20 вер. к З от левого берега Аму-дарьи, на каналах, принадлежащих к системе Полван-ата, одного из самых крупных каналов ханства. Город окружен глинобитной стеной, более 6 вер. длиною, с башнями и остатками рвов. Внутри города другая стена окружает цитадель, где находятся два ханских дворца, главные мечети и медресе. Стены полуразрушены. Внутренность города - лабиринт узких, грязных или пыльных (смотря по времени года), кривых улиц, извивающихся среди глинобитных стен и домов с плоскими крышами; местами улицы прерываются пустырями и кладбищами. По отсутствию какого бы то ни было благоустройства, непроходимой грязи, вони, массе разрушенных кладбищ, встречающихся в самом центре города, и множеству развалин, Х. является едва ли не самым неприглядным городом Средней Азии. Зелени и садов мало. 17 мечетей, 22 медресе, несколько караван-сараев, крытый базар, 250 лавок. Жителей до 20 тыс. Из зданий выдаются: 1) мечеть Полван-ата, мусульманского святого, покровителя Х., построенная в 1811 г. ханом Мухаммедом Рахимом (внутри мечеть выложена изразцами, синими, голубыми и пестрыми), с гробницей Полван-ата и 2) башня, облицованная в нижней части голубыми изразцами. Вообще особо достопримечательных памятников искусства в Х. нет. Хива ведет значительную торговлю; в ней немало живет русских. В окрестностях города много обширных садов, принадлежащих хану и сановникам и служащих летним местопребыванием.
Энциклопедический словарь - Ф.А. Брокгауз, И.А. Ефрон
-
ХИВА — Хоразм вилостидаги шаҳар. Хива тумани маркази. Ўзбекистоннинг шим.ғарбида, вилостнинг жан.да, Амударёнинг чап соҳилида, дарёдан 40 км жан.да, 91 м баландликда жойлашган. Шаҳар ёнидан Лолвонёп (қад. Хейканиқ) канали стган. Яқин т.й. станяисси — Урганч (30 км). Майд. 0,08 минг км2. Аҳолиси 51,2 минг киши (2004).
X. — Ўзбекистоннинг қад. шаҳарларидан бири. Археологик маълумотларга ксра, шаҳар мил. ав. 5-а.да барпо стилган. Унинг номи шаҳарнинг қад. қисмида жойлашган Хивақ (Хейвақ) қудуги билан боғлиқ. Баъзи тадқиқотчилар шаҳар номини хоразмий тилига сқин бслган қад. осетин тилидаги «Хиаув» — қалъа ссзидан, бошқалари бу атамани антик даврдан X. ҳудудидан окиб стган Хейканиқ (ҳоз. Лолвонёп) каналининг сзгартирилган (Хейканиқ—Хейваниқ—Хейвақ—Хева— Хива) номидан келиб чиққан дейдилар. Хоразмлик тарихчисолномачи Худойберди Қсшмуҳаммад сзининг 1831 й.да ёзган «Дили Ғаройиб» асарида Хоразмнинг қад. шаҳарларини номманом санар скан, «Бу мамлакатнинг сна бир қалъаси — Қалъаи А амлдир. Бу қалъага Сом ибн Ауҳ асос солган бслиб, у ҳозирги Хивақ номи ила машҳурдир» дейди.
Халқ ривостларида ҳам шаҳарнинг бунёд стилиши Ауҳ замонларига бо риб тақалади. Бунда Ауҳнинг сғли Сом бслажак шаҳар ёнига келиб қудуқ қаздирган ва шу билан Х.га асос солган. Ҳақиқатан ҳам Х.нинг Ичан қалъасида қад. Хейвақ (Хивак) қудуғи сақланиб қолган.
X. тсғрисидаги дастлабки ишончли маълумотлар 10-а.дан бошлаб арабфорс тилидаги тарихийгеографик манбаларда учрайди.
Истахрий (930) Х.ни сша даврдаги снг йирик 30 та шаҳар рсйхатига киритган. У. Х.ни Ҳазораспдан 8 фарсах масофада Журжонис (Гурганж) йслида жойлашганлигини қайд қилади. Муқаддасийнинг маълумотларига ксра сса X. билан Ҳазорасп сртасидаги масофа 8 довон (10 фарсах)дан иборат бслган. X. Ақут Хамавий (13-а.), Аизомиддин Шомий (14-а.) асарларида ҳам карвон йслида жойлашган шаҳар сифатида сслатиб стилади.
17-а.да сшаб стган Маҳмуд ибн Валий бу шаҳар тсғрисида шундай ёзади: «Хива кенг ва баҳаво шаҳар. У шайх Аажмиддин Кубронинг ватанидир». Абулғозий Баҳодирхоннинг «Шажараи турк» ва «Шажараи тарокима» асарларидаги X. хусусидаги фикрлари ҳам ана шу даврга мансуб.
X. сзининг тарихий стмиши, меъморий тузилиши, обидаларининг схлит сақланганлиги жиҳатидан мазкур қад. шаҳарлар орасида алоҳида срин тутади. Ер куррасида машҳур бслган Афина, А им, Қоҳира ш.ларига тенгдош бслган бу шаҳарнинг Ичан қалъа қисми (1990) Жаҳон мероси рсйхатига киритилган 100шаҳар бслиб, дунёга алХоразмий, Аажмиддин Кубро, Шиҳабуддин Хивақий, Лаҳлавон Маҳмуд, Муҳаммад А аҳимхон (Феруз), Мунис ва Огаҳий каби буюк зотларни етказиб берган азим замин ҳисобланади.
Мил. ав. 5-а. охиригача X. Хоразм таркибида Ахоманийлар давлати тасарруфида, сснгра мустақил Хоразм давлати таркибида бслган. Илк срта асрлардаХ. орқали Шарқни Ғарб билан боғловчи Буюк ипак йсли стган. 4-а. бошларидан X. — Хоразм билан бирга Сосонийлар давлати таркибига кирган. Будаврда у қалъа девори билан сраб олинган. 712 й. Х.ни араблар истило қилган. Араб сайёхдари Истахрий ва Мукаддасий қслёзмаларида келтирилишича, X. 10-а.да Хоразм воҳасида снг йирик шаҳарлардан бири бслган. 1221 й.дан мсғуллар империсси, 1389 й.дан темурийлар давлати таркибида, 16-а. бошларидан 1920 й. 2 фев.гача Хива хонлиги пойтахти бслган. Хонлик 1873 й. рус қсшинлари томонидан забт қилиниб, Гандимиён шартномасита ксра, А оссис империсси протекторатига айлантирилган. 1920—24 й.ларда X. Хоразм Халқ Совет А еспубликаси пойтахти бслиб турган.
Х.ни археологик жиҳатдан срганиш қисман С.Л.Толстов, Я.Ғ.Ғуломов, А.И.Тереножкин ва б. томонидан 20-а. срталаригача олиб борилган. 1984—1993 й.ларда археологик казишма ишлари режали равишда кенг миқёсда олиб борилди. Қазишмалар Ўзбекистон ФА Қорақалпоғистон бслими археологлари ва хоразмлик археологлар ҳамкорлигида амалга оширидяи. Шаҳар худудида 6 та стратиграфик қазилма ва 7 шурф белгиланди. Х.нинг қад. қисми — Ичан қалъада 1200 м2 бслган майдон қазиб срганилди. Археологик ашёларнинг 7 м гача чуқурликдан топилганлиги, шаҳарнинг пайдо бслиш даври қад. сканлигидан далолат беради. Шаҳар тарихий тараққиётининг биринчи даврида Ичан қалъа срнида одамлар сшай бошлаган. Археологик материалларнинг шаҳодатича, бу давр мил. ав. 5-а.га тсғри келади. Кулолчилик чархида тайёрланган сопол буюмлар мажмуаси, шунингдек, пахса девор қолдиклари шу даврга мансубдир. Мил. ав. 5-а. охирида Хоразм Ароннинг сиёсий тазйиқидан халос бслгач, Х.да шаҳар системасининг асосий слементлари шакллана бошлади.
Мил. ав. 4—3-а.ларда қалъа атрофи 2 қаватли қалин девор билан сраб олинди. Девор олдин пахса, унинг устига хом ғишт терилиб, бунёд стилган. Ғиштларнинг аксаристига тамга босилган. Девор орасида (ичида) сни 2 м ли йслак бслган. Девор бсйлаб, ҳар 22— 27 м масофада миноралар тикланган. Девордаги миноралар тсғри бурчакли бслган. Қалъа деворининг бутун тизими асосий девордан 4,4—8,5 м масофадаги қсшимча тссиқ — девор билан сраб чиқилган.
Девор ичи ва йслаклардан топилган сопол буюмлар мил. ав. 4—3-а.ларга тааллукли. Бсйин қисми ингичка, нозик килиб ишланган хум ва хумчаларнинг сиртига оч пушти рангда гул нақши солинган. Яна бир нодир топилма — ксзачанинг шер калласи шаклидаги дастасидир. Қад. қалъа девори ва йслаклар X. сша даврда воҳада йирик шаҳарлардан бири сифатида Хейканиқ (Лолвонёп) канали соҳиллари ҳамда соҳилга сқин ҳудудларни назорат қилиб турганлигини тасдиқловчи далилдир.
X. дастлаб аграрҳунарманд шаҳар сифатида ривожланди. Мил. ав. 2-а.да Х.нинг катта қисми қум остида қолгач, аҳоли шаҳарни тарк стди. Ичан қалъа деворлари вайрон бслди.
Мил. бошларида шаҳарда ҳаёт сна тиклана бошлади. Қалъа деворининг ғарбий қисмида арк бунёд стилди. 1—3-а.ларда (Кушонлар даври) X. Ичан қалъа деворлари ташқарисидан қалин ғиштин девор билан мустаҳкамланди, натижада шаҳар девори қалинлиги 7,5— 9 м га етди.
Археологик тадқиқотларнинг ксрсатишича, мил. 4—5-а.ларда шаҳарни сна қум босган. 6—8-а.ларда X. қайта тиклана бошлади. X. худудида заминдорларнинг дастлабки ксшклари пайдо бсла бошлади. Ичан қалъада шундай ксшклардан 2 таси топилган.
Шаҳар Хоразмшохдар даври (12—13-а. боши) равнақ топиб, ҳудуди кенгайди. 1220—21 й.ларда X. Чингизхон қсшинлари томонидан вайрон стилди. Кейинроқ қайта тиклана бошлади. Ҳунармандчилик (кулолчилик, кошинкорлик ва б.) ривожланди.
Кейинги даврда айниқса, 16—19-а.ларда шаҳар жадал тараққий ста борди. Қуйи Волга, Ўрта ва Яқин Шарқ шаҳарлари билан савдо алоқалари срнатилди.
X. 16-а.нинг 2-срмидан Хоразмнинг пойтахтига айлангач, ҳар томонлама ривожланди. Меъморий қиёфаси ҳам сзгара борди. Шаҳардан сзаро ксндаланг кесишган 2 та катта ксча ва 4 дарвоза (Отадарвоза, Лолвондарвоза, Боғчадарвоза, Тошдарвоза) орқали Дишан қалъа (рабод) га чиқилади. Ичан қалъа деворининг уз. 2200 м, бал. 6— 8 м, таг заминининг қалинлиги 5—6 м. Қалъа тсғри тсртбурчак шаклида қурилган бслиб, уз. 650 м, сни 400 м, жами 26 га майдонга сга.
Х.нинг рабод қисми Дишан қалъа 1842 й. Оллоқулихон даврида (1825— 42) баланд девор б-н сраб олинган. Ўша даврда Ичан қалъада 33 маҳалла (мачитқавм) ва Дишан қалъада 34 маҳалла бслган. Маҳаллалар номи шу ерда сшаётган аҳолининг касбкори (Читкарлик, Алакчилик, Кулоллар, Мисгарлик, Ғассоллар) ёки шахс лавозими (Отамурод қушбеги, Ақуб меҳтар, Юсуф ссовулбоши) билан аталган. Шаҳарда 109 каттакичик ксча, 79 масжид ва 120 қорихона бслган. Х.да 19-а. срталарида 20 минг киши сшаган. Шаҳар, асосан, 19-а.нинг 2-срмидан кенгас борди.
1874 й.да шаҳар маъмурий жиҳатдан Қумёсқа, Каптархона, Ўр, Ксҳнабозор, Калтаминор, Амин чорсу, Мевастон, Қорааълам ва Янги қалъа мавзеларига бслинган. X. хоннинг «мулки холисаси» ҳисобланиб шахсан унинг сзи томонидан бошқарилган. 19-а. охири — 20-а. бошларида Х.да 64 Мадраса, 79 масжид бслган. 1924 й. шаҳарда олинган аҳоли рсйхатида 4029 хонадонда 18145 киши қайд қилинган.
Х.нинг илк тарҳи 1740 й.да чизилган. Шаҳар тарҳи узунасига 1 минг м, снига 400 м бслиб, 40 га майдонни сгаллаган. Унинг бутун теварак атрофи сувли хандақ билан сраб олинган. Шаҳарга шарқ томондан махсус ксприк орқали кириш мумкин бслган. Ксприк кечалари кстариб қсйилган. Ксприк ёнидаги дарвозадан бошланган катта ксча тсппатсғри Арк дарвозасига бориб тақалган. Арк шаҳарнинг ғарбий қисмида жойлашган. Шаҳарнинг асосий ксчаси уни 2 қисм (шим. ва жан.) га ажратган. Аркда хон саройи, ҳарамхона, аслаҳахона бслиб, улар махсус қалъа девори билан сралган. Лекин, сша даврдаги баъзи иншоотлар чизмага кирмай қолган. Шаҳарнинг сна бир тарҳи А оссисдан махфий топшириқ билан келган топограф Г.А.Зеленин томонидан 1839 й.да чизилган. Зелениннинг маълумотларига ксра, шаҳарда сша даврда 17 та масжид, 22 та маҳалла ва 260 савдо растаси бслган. Шаҳарнинг жуда аниқ ва мукаммал бслган сснгги тарҳи 1873 й.ги рус истилосидан сснг рус топографлари томонидан тузилган ва сша йилиёқ «1873 йилги Хива юришлари» мақоласига илова тарзида босилган.
Меъморий ансамблининг схлитлиги жиҳатидан шаҳар Ўрта Осиёда сгона ҳисобланади. 1967 й.да Ўрта Осиёда илк бор Х.нинг Ичан қалъа (шаҳристон) қисми тарихиймеъморий ёдгорликлар қсриқхонаси деб сълон қилинди. Х.нинг жаҳон маданисти тараққиётида тутган срни ЮАЕСКО Бош конференяиссининг (1995 й. окт.—носб.) 28сессиссида алоҳида қайд қилинди. Ўзбекистон А еспубликаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 й. 3 снв.даги қарори билан Х.нинг 2500 йиллиги 1997 й.да жаҳон миқёсида кенг нишонланди.
Шаҳарда «ХиваКарпет» қсшма корхонаси, сопол буюмлар, пахта тозалаш, ғишт заводлари, тикувчилик, «Хива гидами» акяисдорлик жамисти ва б. гилам тсқиш корхоналари, нон кти, деҳқон бозори, маданий, савдо ва маиший хизмат ксрсатиш шохобчалари фаолист ксрсатади. Урганч университетининг агроменежмент фти, Ўзбекистон ФАнинг Хоразм Маъмун академисси бслими, Қорақум и.т. станяисси, пед., тиббиёт, туризм касб-ҳунар коллежлари, касб-ҳунар лияейи, гимназис, 15 умумий таълим мактаби, меҳрибонлик уйи, 2 махсус интернат, вилост қсғирчоқ театри, санъат мактаби, 2 кутубхона ва унинг тармоқдари, маданист ва истироҳат боғи мавжуд. АлХоразмий, Феруз ёдгорликлари, биринчи сзбек кинооператори Худойберган Девонов музейи, марказий стадион, спорт мажмуаси, теннис корти, спорт заллари ва б. спорт иншоотлари бор.
Туман марказий касалхонаси, поликлиника, туғруқхона, болалар касалхонаси, тиш даволаш маркази, марказий дорихона, хусусий дорихоналар ва б. тиббий муассасалар мавжуд.
Тарихий-меъморий обидалардан Сайд Аловиддин мақбараси, Лаҳлавон Махмуд мажмуаси, Жума масжид, Ксҳна Арк, Оқшайх бобо ксшки, Тошҳовли, Ауруллабой саройи, Муҳаммад Аминхон мадрасаси, Муҳаммад А аҳимхон мадрасаси, Исломхсжа мадрасаси ва минораси, Оллоқулихон мадрасаси, Қутлуғмурод иноқ мадрасаси, Оллоқулихон карвонсаройи ва тими, Анушахон хаммоми, Оқ масжид, Лолвон дарвоза, Ота дарвоза, Боғча дарвоза, Тош дарвоза, Ҳазорасп дарвоза, Куш дарвоза ва б. сақланиб қолган.
Шаҳарда «Хива—Шарқ гавҳари» журнали (2001 й.дан), «Хива тонги» туман газ. нашр стилади. Шаҳар жаҳон туризми марказларидан бирга айланган. Х.га ҳар йили 200 мингдан зиёд сайёҳ, шу жумладан, 7 мингга сқин хорижлик сайёҳ ва меҳмонлар ташриф буюради. Шаҳарда «Ўзбектуризм» миллий компаниссига қарашли ва бир неча хусусий меҳмонхоналар ишлаб турибди.
Х.дан Урганч ш.га троллейбус катнови йслга қсйилган (1997). X.—Тошкент, X.—Бухоро, X.—Аавоий—Самарканд—Тошкент йсналишида, шунингдек, Урганч, Қсшкспир, Янгиариқ, Боғот, Ҳазорасп ва вилостдаги бошқа шаҳар ва йирик аҳоли пунктларига автобуслар ва маршрутли таксилар қатнайди.
Ад.: Гулсмов Я.Г., Ламстники города Хивс‹, Т., 1941; Абдурасулов А., Хива, Т., 1997; Захидов Л.Ш., Хива, Т., 1980; Мамедов М.А., Мурадов А .Г., Средневековс‹е письменнс‹е источники о древнем Урганче, Ашхабад, 2000.
Абдулла Абдурасулов, Иброҳим Каримов.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
«ХИВА ГИЛАМИ» АКА¦ИЯДОА ЛИК ЖАМИЯТИ — гиламчилик саноатининг йирик корхонаси. «Ўзбекенгилсаноат» давлатакяисдорлик компанисси таркибига киради. Гилам, гилам махсулотлари, калава ип ишлаб чиқаради. Корхона Хива гилам комбинатс‹ номи билан қурилган (йиллик лойиҳа қуввати 2450 минг м2 гилам, 4000 т дан ортиқ калава). 1навбати 1977 й.да, 2навбати 1978 й. охирида ишга туширилган.
1988 й.да кт ва Ҳазорасп ип йигирув фкаси қсшилиб, Хива гилам ишлаб чиқариш бирлашмасига айлантирилди. 1990 й.да корхонада 2450 минг м2 гилам ва 4022 т калава ип ишлаб чиқарилди. 1994 й.дан корхона «Хива гилами» очиқ турдаги акяисдорлик жамистига айлантирилди. 2001 й.да Ҳазорасп ип йигирув фкаси мустақил корхона сифатида ажралиб чиқди. Кейинги йилларда корхона реконструкяис қилинди. Замонавий ЛЛМ240 Ш ип йигирув машиналари, А оссиснинг АЧ214 тараш аппаратлари билан жиҳозланди, корхонада гилам и.ч. қувватларини тслиқ таъминлайдиган ҳажмда срим жун калава и.ч. йслга қсйилди. 2002 й.да корхона и.ч. майдонининг срмида (30 тсқув станоги) ташки бозорда харидоргир бслган жун гиламлар ишлаб чиқарадиган «Хива Карпет» Ўзбекистон—Германис қсшма корхонаси ташкил стилди.
2003 й.да корхонада 1430 т калава, 756 минг м2 гилам ишлаб чиқарилди. Маҳсулотлари А оссис, Украина, Германис ва б. давлатларга скспорт қилинади.
Ад.: Сафоев А., Хива гилами. Урганч, 1993.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
ХИВА «ИЧАА ҚАЛАªА» МУЗЕЙ-ҚЎА ИҚХОААСИ, Хива «Ичан қалъа» тарихиймеъморлик музейқсриқхонаси — Хива ш.даги музейқсриқхона; Хоразмнинг қад. моддий ва маданий ёдгорликларини, авлодданавлодга стиб келаётган сзига хос анъаналарини саклаш, срганиш ва тарғиб қилиш билан шуғулланадиган маданиймаърифий муассаса. 1920 й. Ксҳна Арк (Арзхона)да ксргазмамузей тарзида очилган; 1924 й. Тошҳовлита ксчирилган. 1969 й.дан Хоразм тарихийинқилобий музейи «Ичан қалъа» музейқсриқхонаси билан бирлаштирилиб, ҳоз. номи билан аталади. 1990 й.да Ичан қалъа сзининг тарихий аҳамистга сга майдонлари (Дишан қалъа девори харобаларига қадар бслган ҳудуди) билан Жаҳон мероси рсйхатига киритилган.
Музейқсриқхона 26 га майдонни сгаллаган бслиб, унинг таркибида 54 та тарихий обидалар бор, 3253,2 кв. м майдонни Хоразмнинг қадимдан ҳоз. давригача бслган бой тарихи, моддий ва маънавий маданистини сзида акс сттирган 13 та доимий музейскспозияислар ташкил қилади: Ксхна Аркда — Қад. Хоразм; Муҳаммад А аҳимхон мадрасасида — Тарих ва адабиёт; Қози Колон мадрасасида — Мусиқа тарихи; Шерғозихон мадрасасида — Табобат; Исломхсжа мадрасасида — Халқ амалий санъати; Абдуллахон мадрасасида — Табиат; Муҳаммад Ланоҳ Мадрасасида — Авесто; Тошҳовлида — Ҳунармандчилик; Арабхон мадрасасида — Асосий фонд ва б.
Музейқсриқхона фонддаги 50 мингдан зиёд скспонатлар (2004) — археологик топилмалар (1109 та), қуроласлаҳалар (120), турли даврларда зарб қилинган нодир тангалар (14895), амалий санъат буюмлари (2309), уйрсзғор анжомлари (1815), тасвирий санъат асарлари (127), ноёб китоб ва ҳужжатлар (4954), фотофотонегатив ҳужжатлар (3071) ва б. ноёб осориатиқаларни, тарихий обидаларни авайлаб асрайди, илмий жиҳатдан срганади, уларни топилмалар билан бойитади ва б. ишларни амалга оширади.
Мустақиллик йилларида Шайх Мавлон бобо, Ксҳна Арк, Сайд Маҳрсйскон мажмуаси, Шайх Қаландарбобо, Қибла Тозабоғ мажмуалари, Биби Хожар мақбараси, Муҳаммад А аҳимхон, Муса Тсра мадрасалари, «Ичан қалъа» ксчаларида таъмирлаш ва ободонлаштириш ишлари ниҳоссига етказилди. Музейқсриқхона ҳудудида сайёҳлар учун интернет марказлари очилган.
Комилжон Худойберганов.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
ХИВА МУДОФААСИ - А оссис империссининг Ўрта Осиёни истило қилиши даврида шаҳар аҳолисининг кураши. 1872 й. охирларида ҳарбий вазир бошчилигида Летербургда Туркистон, Оренбург генералгубернаторлари ва Кавказдаги подшо ноиблари иштирокидаги махфий кенгашда Хива хонлигинк босиб олишга қарор килинган. Хонлик қсшинида ҳаммаси бслиб 27 сски замбарак, 2 минг отлиқ аскар, 4 минг навкардан иборат қсшин бслган. А оссис қсшини ҳам сон, ҳам сифат жиҳатдан, шунингдек, ҳарбий техника имконисти, қуролсроғлари билан ҳам Хива хонлиги қсшинидан устун сди. Мазкур ҳарбий операяисга раҳбарлик қилувчи зобитлар, генераллар амалий тажрибаси ҳам хивалик лашкарбошилардан ксп даражада юқори бслган. Туркистон қсшинларига генерал Кауфман, Оренбург отрсдига генерал Верёвкин, Мангқишлоқ отрсдига полковник Ломакин қсмондон бслиб, Орол флотилисси ҳам улар ихтиерига берилган сди. Истилочилар шу йссинда 3 йсналиш бсйича Хива хонлиги устига бостириб кирган. Император Александр II Хива юришига катта сътибор беради. Кауфман юриш олдидан Хивани сиёсий тарафдан сккалаб қсйиш чораларини ксрган. У Бухоро амири ва Қсқон хонига таҳдидли мактублар йсллаб уларни Хивага ёрдам бермасликка чақирган. Хива хонининг масалани тинч йсл билан ҳал қилишга уринишлари беҳуда кетгач, ҳарбий кенгаш чақириб, мудофаа режаларини тузган ва душманга қарши сзининг лашкарбошиларини сафарбар қилган. Матмурод девонбеги, Маҳмуд ссовулбоши, Ақуббек қалмоқ, Алтузар иноқ ва Бобо меҳтар раҳбарлигидаги сзбек ва туркман йигитлари рус қсшинлари ҳужумини қайтариш учун 2 гуруҳга бслинганлар. А услар йслда учраган ҳар бир шаҳар ва қишлоқни талаб, уйларга ст қсйиб, қирғин уюштирганлар. Уларнинг кетидан култепалар ва жасадлар қолган. Аммо, Хоразм ватанпарварлари бсш келмай, сзларига қулай жойлардан душманга ҳужум қилишган. 1873 й. 29 май куни Хива хони ортиқча қон тскилишини истамай, сз вакилларини фон Кауфман ҳузурига жснатган, аммо, генерал хоннинг таклифини оқибатсиз қолдириб ҳужумга киришган.
Афсуски, шундай қалтис бир пайтда хоннинг оиласи ва сқин қариндошлари душманга қарши скдил бслиш срнига, сулолавий низоларга берилиб кетишган. 1873 й. 29 майда Хива ишғол килинган. Хон саройидаги олий ҳукмдорларнинг тахти, бебаҳо олтинкумуш буюмлари, турлитуман қимматли матолар ва нодир қслёзма асарлар Летербургга, подшоҳ саройига слжа сифатида олиб кетилган. Ўлжа олинган беҳисоб бойликлар генераллар, зобитлар ва аскарлар сртасида тақсимлаб олинган.
Ад..Ўзбекистоннингснгитарихи, 1ж. [Туркистон чор А оссисси мустамлакачилиги даврида], Т., 2000.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
ХИВА ХОАЛИГИ - сзбек давлатчилиги тарихи боскичларидаги учта хонликдан бири (1512—1920 й.). Лойтахти — Вазир, Ксҳна Урганч, 16-а.нинг 70-й.ларидан — Хива ш.
Темурийлар тасарруфида бслган Хоразм ҳудудини Шайбонийхон 1505 й.да босиб олган. Шайбонийхон вафоти (1510) дан кейин Хоразм Арон сафавийлари қсл остига стди. Уларга қарши халқ қсзғолони бслиб, унга Вазир қалъаси қозиси Умар ва Бақирғон қишлоғидан мулла Сайд Ҳисомиддин бошчилик қилди. Икки йил давом стган курашлар натижасида сронийлар мамлакатдан қувиб чиқарилган ва хоразмликлар таклифи билан 1511 й. Вазир ш.ни сгаллаган шайбонийлардан Албарсхон Хоразм ҳукмдори деб тан олинган.
Албарсхон (1511 —16) билан бирга Дашти Қипчоқдан Хоразмга келган халкдар строклашганлар. Унинг даврида хоразмликлар Туркманистоннинг жан. қисми, Арон шим.даги Сарахс, Орол ва Манғишлоқни сгаллашган. Янги ерларни Албарсхон сғиллари ва укаси, қариндошларига бслиб бериши натижасида майда ҳокимликлар пайдо бслган. Албарсхон вафотидан кейин узлуксиз сзаро низолар сабабли хонлар тезтез алмашиб турган. 16-а.да Х.х.ни Султон Ҳожихон (1516), Ҳусайнқулихон (1516), Ссфиёнхон (1516—22), Бужақахон (152226), Аванешхон (152638), Алихон (153847), Акатойхон (154756), Юнусхон (155657), Дсстхон (1557—58), Ҳожи Муҳаммадхон (1559—1602) лар бошқарганлар. Бу даврда халқ, Албарсхон авлодлари сртасидаги сзаро қирғинларидан ташқари Бухоро ва Х.х. сртасида урушлар азобини ҳам тортишга мажбур бслган. Бухороликлар Убайдуллахон ва Абдуллахон II ҳукмронлик даврларида (153738; 1593; 159598) Хоразмга ҳужумлар қилиб, қисқа вақт Х.х.ни Бухорога бсйсундирганлар. Бу урушлар ва 16-а.нинг 70-й.ларида Амударё сзанининг сзгариб, Каспий денгизига оқмай қсйганлиги ҳам Хоразм иқтисодиётига салбий таъсир ксрсатган.
17-а. бошларига келиб, Хоразм тахти учун бслган сулолавий курашлардан сснг, тахтга стирган Араб Муҳаммадхон даврида Х.х.да давлат парокандалиги сзининг юқори чсққисига етган. А ус казаклари, қозоқлар ва қалмиқларнинг талончилик юришлари, Араб Муҳаммадхоннинг сғиллари Ҳабаш ва Албарсларнинг оталарига қарши чиқишлари парокандаликни авж олдирган. Бу курашда уларнинг қсли баланд келиб, оталарини қатл сттиришга сришадилар. Ладаркуш Албарс ва Ҳабаш султонлар (1621—23) акалари Асфандиёр (Исфандиёр, 1623—43) томонидан тахтдан туширилиб, қатл қилинган. Арон шоҳи Аббос I ҳомийлигида тахтга чиққан Асфандиёрхон даврида мамлакат сиёсий ҳаётидаги кескинлик сақланиб қолди. Орол бсйидаги сзбек қснғиротлари Асфандиёрга бсйсунмай қсйишган. Мамлакатда тарқоқлик ва зулм кучайган. Бундан фойдаланган йирик мулкдорлар Абулғозий Баҳодирхонпп 1643 й.да хон қилиб кстаришган. Абулғозий Баҳодирхон акаси вафотидан кейин 1644 й.да Х.х. тахтига стирган. У марказий ҳокимистни мустаҳкамлаб, Бухоро хонлигининг Чоржсй, Варданза, Қораксл, Кармана атрофларига бир неча марта ҳарбий юришлар қилди.
Абулғозий Баҳодирхон 1662 й.да Бухоро хони Абдулазизхон билан сулҳ тузиб, 1663 й.да ҳокимистни сғли Анушахонта топширган. Шунга қарамай Хива қсшинлари Бухоро, Самарқанд, Қаршига талончилик юришларини давом сттирган. 1685 й. Хива қсшинлари Ғиждувон сқинида мағлубистга учрагач, Бухоронинг Х.х.га таъсири кучайган. Бухоро хони Субҳонқулихон Анушага қарши фитна уюштириб, унинг сғли Аранг Мухаммадхонта тахтни сгаллашга ёрдам берди. Лекин унинг ҳукмронлиги жуда қисқа бслган. 17-а.нинг охири — 18-а. бошларида Х.х.да Худойдодхон (1687—88), Ўзбекхон—Арнакхон (1688—90), Жсжи Султон (169497), Валихон (169799), Шоҳниёзхон (1699—90), Шоҳбахтхон (170203), Сайид Алихон (170305), Мусахон (1705—06), Адгорхон (1706— 13) каби снлаб хонлар алмашган. Бу мамлакат ахволини снада оғирлаштирган. Худди шу даврга келиб А оссиснинг Шарққа бслган қизиқиши ортган ва Летр I 1714—17 й.ларда Александр БековичЧеркасский (қ. БековичЧеркасский ҳарбий юриши) бошчилигида Хх.га ҳарбий скспедияис жснатган. Хива хони Шерғозихон (1714—28) Қайрағоч дарасидаги очиқ тсқнашувда катта талафотга учрагач, ҳарбий ҳийла ишлатиб, рус қсшинларини 5 та шаҳарга бслиб юборган ва уларни алохддаалоҳида қирғин қилган. Бу пайтда ички низолар, зулм авж олган, Орол бсйи аҳолиси Хивага бсйсунмай қсйган сди. 1728 й. Хивадаги Шерғозихон мадрасаси қурилишида қуллар қсзғолон кстариб, хон ва унинг мулозимларини қатл қилишган. Шу воқеадан кейин Х.х.да сиёсий сйин сна авж олган. Х.х.даги сзаро урушларда Албарсхон (1728—39) ҳокимистни қслга киритгач, ички низоларни бостириб, қсшни ҳудудларга босқинчилик юришларини амалга оширган. 1740 й. Арон шоҳи Аодиршоҳ Х.х.га бостириб кириб, уни сзига бсйсундирган. 1741 й. хоразмликларнинг қсзғолони сронийлар томонидан бостирилган. 18-а. срталаридаги хонлар гоҳ Арон шоҳдарининг хоҳиши, гоҳ Бухоро ҳукмдорларининг таъсири, гоҳ маҳаллий аҳоли қснғирот уруғининг ёрдами билан тезтез алмашиниб турган. Бу даврда Тоҳирхон (1739—40), Абулхайрхон (7—8 кун), Ауралихон (1740—42), Абулғозийхон II (1742—46), Ғойибхон (174656), Қорабойхон (175657), Темурғозийхон (1757—64) ва бошқалар Х.х.да расман ҳукмронлик қилишган. 18-а.нинг 60-й.ларидан бадавлат шаҳарликлар ва руҳонийларнинг қсллабқувватлашига сришган қснғирот уруғлари Х.х.да ҳокимистни қслга ола бошлаган. Иноқ Муҳаммад Амин (1770—90) 1770 й.да туркманларнинг қаршилигини синдириб, 1782 й.да Бухоро амирлиги ҳужумини қайтариб, Х.х.да қснғиротларнинг амалдаги ҳокимистини мустаҳкамлаган. Аваз Муҳаммад Иноқ даврида Х.х.да марказий ҳокимист мустаҳкамланиб, иқтисодий аҳвол бирмунча схшиланган. Бу билан 19-а. бошларида қснғиротлар сулоласи ҳокимистни расман сгаллашига замин тайёрлаган. Муҳаммад Амин Иноқ ва Аваз Муҳаммад Иноқлар чингизий султонлар номидан ҳокимистни бошқарган бслсалар, уларнинг вориси Алтпузар (1804—06) 1804 й.да
Абулғозийхон V Адгорхон сғли (1802— 04)ни тахтдан тушириб, сзини хон деб сълон қилган. Шунинг учун ҳам Алтузархон Х.х. тахтига стирган қснғиротлар сулоласининг 1хони ҳисобланади. Унинг вориси, иниси Муҳаммад А аҳимхон I Х.х.ни бирлаштиришни ниҳоссига етказган. 1811 й.да бир қанча юришлардан кейин қорақалпоқларни ҳам Х.х. таркибига қсшиб олган. У стказган сиёсий, маъмурий, иқтисодий ислоҳотлар натижасида бошқарув тизими такомиллашиб, солиқлар тартибга тушган.
Оллоқулихон (1825—42), А аҳимқулихон (1842—45) ва Муҳаммад Аминхон (1846—55) даврларида Хива қсшинларининг Хуросонга юришлари кучайди, Марв ш. учун Бухоро амирлиги билан тезтез урушлар бслиб турган. Хива хонлари бу даврда Сирдарёнинг Орол денгизига қуйиладиган жойидан Туркманистон ҳудудидаги Кушкагача бслган ерларни бошқарган. 1855 й.да Сарахсни қамал қилиш пайтида Муҳаммад Аминхоннинг ҳалок бслиши мамлакатда парокандаликка сабаб бслган. Абдуллахон (1855— 56), Қутлуғмуродхонлар (1856) 6 ойдан ксп ҳукмронлик қилмасларидан сддирилган. 1856 й.да тахтни Сайд Муҳаммадхон (1856—64) сгаллаган.
Х.х.да сснгги мустақил ҳукмдор Феруз тахаллуси билан ижод қилган Муҳаммад А аҳимхон II (1864—1910) бслган. Унинг даврида хонликнинг сиёсий, иқтисодий, маданий жиҳатдан ссиши ксзга ташланади. Лекин, 1873 й. А оссис Х.х.ни босиб олган, Муҳаммад А аҳимхон II ва К.Л.Кауфман имзолаган Гандимиён шартномасига ксра, Х.х. А оссисга қарам давлатга айланиб қолган. Асфандиёрхон (1910— 18) А оссисдаги сзгаришлар сабаб Х.х.да зулмни кучайтирган. Шу билан бирга А оссис ҳукумати талаби билан 1910—13 й.ларда вазир Исломхсжа бошчилигида ислоҳотлар стказишга ҳаракат қилган. 1914—16 й.ларда солиқларнинг кспайиши, иқтисодий аҳволнинг оғирлашиши сабабли халқнинг норозилик ҳаракати кучайди.
1917 й. А оссисдаги фев. инқилоби таъсирида Аш хиваликлар ва б. сиёсий кучларнинг талаби билан Асфандиёрхон мажлис чақириш ва нозирлар кенгашини тузиш тсғрисидаги манифестга имзо чеккан. 1917 й. охирларида Х.х.даги советларга мойил кучларнинг олиб чиқиб кетилиши мажлиснинг тугатилишига асос бслган. 1918 й. снв.да сснгги рус аскарларининг Х.х.дан чиқиб кетиши Жунаидхон Хива ш.ни сгаллашига имкон берган. Асфандиёрхон Жунаидхон қслида қсғирчоқ ҳукмдорга айланиб қолган. Сиёсий сйинлар сабабли 1918 й. окт. ойида Жунаидхон томонидан Асфандиёрхон слдирилган ва сснгги хон Сайд Абдуллахон (1918 й. окт. — 1920 й. 2 фев.) тахтга чиқарилган. Бу даврда Х.х. мустақил давлат сифатида фаолист юргизган. Аш хиваликлар қизил армиснинг ёрдами билан 1920 й. 2 фев.да Сайд Абдуллахонни тахтдан туширишган ва Х.х. тугатилди деб сълон қилишган.
16—19-а.лар давомида Х.х. ҳудудлари доимо сзгариб турган. Дастлаб хонлик ҳудуди Хоразм воҳасидагина жойлашган бслса, кейинчалик унинг чегараси жан.да Арон ва Марвгача, шим.да Урал дарёсигача бслган ерларга чсзилган, шаркда Бухоро амирлиги, ғарбда сса Каспий денгизи кирғокдаригача етган. А услар босқинидан кейин Амударёнинг чап қирғоғида 62237,2 км2 ер майдонига сга кичик вассал давлатга айланиб қолган. Аҳолисининг сони ҳам доимо сзгариб турган. Ўртача 1 млн. киши атрофида аҳоли сшаган. Унинг кспчилигини сзбеклар, туркманлар, қорақалпоқлар, кам сонли форслар, араблар, руслар ва б. ташкил қилган.
Х.х. бошқарув тизими, асосан, Бухоро ва Қсқон хонликларидек бслиб, фарқи, 19-а. бошларидан хон ҳузурида Кенгаш (Девон) бслган. Анг юқори амалдорлардан ташкил топган кенгаш ваколати чекланган. Асосий қарорлар хон томонидан қабул қилинган бслсада, амалдорларнинг хонлик бошқарувидаги мавқеи баланд сди. Мансаб ва унвонлар ҳарбиймаъмурий, ҳарбий ва диний тоифаларга бслинган. Иноқ, оталиқ, бий, амир улумаро, меҳтар, қушбеги, бекларбеги, девонбеги ва б. унвон ва мансаблар хонлик иқтисодий, сиёсий, молисвий, ҳарбий ҳаётида муҳим срин тутган. Хонлик суд ишлари, асосан, диний уламолар қслида бслиб, уларнинг мамлакат ҳаётида таъсири кучли бслган.
Хонликда давлат тили сзбек тили бслиб, Бухоро ва Қсқондан фарқли слароқ барча фармонлар, давлат ҳужжатлари фақат сзбек тилида ёзилган. 16 — 18-а.ларда Х.х.нинг маъмурий жиҳатдан бслиниши вилост деб аталган бслса, 18-а.дан беклик деб атала бошлаган. Дастлаб хонликда 16 та вилост, 2 та ноиблик бслган бслса, кейинчалик вилостлар сони 22 тага етган. Уларни хон томонидан тайинланган ҳоким ва ноиблар бошқарган. Хива ш. сса хон ва бош вазир томонидан бошқарилган.
Ижтимоий ҳаётда хон ва унинг амалдорлари ва диний уламоларнинг мавқеи юқори бслиб, иқтисодий ҳаётнинг асосини ташкил қилувчи ер ҳам, асосан, улар қслида бслган. Кам ерли ва ерсиз деҳқонлар улардан ижарага ер олиб ишлаганлар ва уларнинг аҳволи жуда оғир бслган. Сунъий суғоришга асосланган деҳқончилик мамсакат иқтисодида муҳим срин тутгани учун Амударёдан чиқарилган каналларни қазиш давлат аҳамистига молик иш ҳисобланган. Шунингдек, чорвачилик, ҳунармандчилик, савдосотиқ ҳам иқгисодий ҳаётда муҳим срин тутган.
Хонлик ҳарбий қсшини ва қурол аслаҳасини схшилаш жуда паст даражада бслган. Қсшинни кспроқ срим ксчманчи туркманлар ташкил стган. Олдинги даврлардаги ҳарбий соҳадаги ижобий тажрибалар ривожлантирилмай ташлаб қсйилган.
Х.х. Бухоро, Қсқон, Арон ва А оссис каби қсшни давлатлар билан савдосотиқ ишлари олиб борган. Солиқдар барча мусулмон давлатларидагидек хирож, закот, бож ва жузъсдан иборат бслган. Шу билан мажбурий меҳнатнинг баъзи турлари амалга оширилган.
Бошланғич мактабда сқиш, ёзишни срганган болалар мадрасаларда сқитилган. 19-а.да Х.х.да 1500 га сқин бошланғич мактаб ва 103 Мадраса мавжуд бслган. Хива ш.нинг сзида 22 та Мадраса бслган. 19-а.да Х.х.да адабиёт, тарихнавислик, хаттотлик, мусиқа санъати, меъморлик ва маданистнинг бошқа соҳаларида муайсн ютуқлар қслга киритилган.
Мунис, Огаҳий, Феруз, Комил Хоразмий, Камрон, Баёний, Хисравий, Муродий, А ожий, Мутриб Хонахаробий, Лаффасийлар асарлари сзбек адабиёти ривожида сзига хос сринга сга. Танбур чизиғи нотасини сратган Комил Хоразмий «Мақоми Феруз Шоҳий» асари ва «Ланжгоҳ» мақоми билан сзбек миллати санъатига катта ҳисса қсшган. Абулғозийхон «Шажарайи турк», «Шажарайи тарокима» асарлари билан Хоразм тарихнавислик мактабини бошлаб берган бслса, Мунис ва Огаҳийлар тарихнавислик ва таржимонлик мактабини сратиб, «Фирдавс улиқбол», «Зубдат уттаворих», «Ғиёс уддавлат», «Жоме улвоқеоти султоний», «Шоҳид ул иқбол» асарлари билан тарих соҳасини ривожлантирдилар. Баёнийнинг «Шажарайи Хоразмшоҳий», «Хоразм тарихи» асарлари Ўзбекистон тарихини срганишда асосий манбалар ҳисобланади.
Ҳоз. Хива ш.да сақланиб қолган қад. меъморлик иншоотлари, асосан, хонликлар даврида қурилган. Буларга Анушахон ҳаммоми, Шерғозихон мадрасаси, Муҳаммад Аминхон мадрасаси, Ксҳна Арк, Тошховли, Карвонсарой, Исломхсжа минораси, Қалъа девори, Ауриллабой саройи ва б. киради.
Ад.: Абулғозий, Шажарайи турк, Т., 1992; Огаҳий, Асарлар, 56ж., Т., 1978— 80; Баёний, Шажараи Хоразмшоҳий, Т., 1994; Хива минг гумбаз шаҳри, Т., 1997.
Аеъмат Лолвонов.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
ХИВА ҚЎЗҒОЛОАИ - Хива хони Асфандиёрхон ва унинг амалдорлари зулми ҳамда подшо А оссисси мустамлакачилигига қарши кстарилган халқ қсзғолони (1916).
Х.қ.нинг 1босқичи (1916 й. 14—30 снв.)да Хсжасли ҳокими (беги) Авазбий Хсжа (Асфандиёрхоннинг жисни) бошчилигидаги исёнчилар (600 киши) Хивага йсл олишади. Уларга йсл-йслакай хонликнинг бошқа шаҳар ва қишлоқларидан бош кстарган қсзғолончилар ҳам қсшилгач, қсзғолончилар сони 3 минг кишига етган. Қсзғолончилар шахсан хонга мурожаат қилиб, у ва амалдорларини раъистга зулм қилишдан тийилишга ва шариатга риос стишга чақирмоқчи бслишган. Қсзғолончиларнинг миллий таркиби сзбеклар, туркманлар ва қисман қорақалпоқлардан иборат сди. Қсзғолончилардан тахм. 300 киши 1916 й. 18 снв.да Хивага келиб, хоннинг амакиваччаси А аҳмонқул тсра (Иноқ тсра деб ҳам айтилган)нинг шаҳар ташқарисидаги қсрғончасига келиб тушганлар. Бу ҳолдан даҳшатга тушган Асфандиёрхон Амударё бслими бошлиғи полковник В.Л.Колосовскийга чопар юбориб, ундан қсзғолонни бостиришни ссрайди. Колосовскийнинг буйруғи билан полковник Голошевский бошчилигидаги рус отрсди А аҳмонқул тсра қсрғончасига келиб, қсзғолон раҳбарлари (Авазбий Хсжа Муртазобий Хсжаев, унинг иниси Маҳмуд хсжа; Қиёт ҳокими Абдуллабек иноқ Бобобеков; Гурлан ҳокимлигидан Қутлимурод иноқ Ибодуллаев ва Худой берганбек Муҳаммадниёзов, Манғит ҳокимлигидан Муҳаммад Амин дарғa ва б.)ни қамоққа олишган.
Жунаидхон бошчилигидаги 3 минг отлиқ Хива ш.ни қуршовга олган. Колосовский Хивага қсшимча равишда ҳарбий отрсдлар юборишни ссраб, Туркистон генерал губернаторига мурожаат қилган.
Х.қ.нинг 2-босқичи (1916 й. 1 — 14 фев.)да асосий ролни Жунаидхон бошчилигидаги туркманлар сйнашди. Бу босқичда қсзғолон Хива хони зулмига қарши курашдан подшо А оссисси мустамлакачилигига қарши миллий озодлик қсзғолони даражасигача кстарилди. 1916 й. 3—4 фев.да туркманлар Тошҳовуз, Шоҳаббос, Қиёт, Гурлан, Манғит, Қиличбой ш.лари ҳокимларини гаровга олиб, Янги Урганч томон йсл одяилар. 7 фев.да 15 минг кишилик оломон Ғозиобод (Ғозовот)ни сгаллайди. Жунаидхон ва Хон Ашон Қсшкспирга келишиб, қамоққа олинганларни озод қилишни ссраб, сна Хивага талабнома юборишган. Бироқ Колосовский томонидан қамоқда ётган қсзғолончиларнинг раҳбарлари (8 киши) Хсжаслида слдирилган сди. 8 фев.да қсзғолончилар Янги Урганч ш.ни сгаллаб, шаҳарликлардан 50 минг ссм товон пули ундиришган. Жунаидхон сгаллаган ва у ҳали бормаган ҳокимликлар аҳолиси унинг фуқаролигини қабул қилишган. Туркистон слкаси генералгубернатори Мартсоннинг Летроградга — А оссис ҳарбий ишлар вазири номига йсллаган телеграммасида айтилишича, 8 фев.да Хонқа ҳокимлиги аҳолиси сшонлар бошчилигида Жунаидхоннинг фуқаролигига стган. 10 фев.да қсзғолончилар Хивани қамал қилишган. 13 фев.га стар кечаси Жунаидхон қсшини Хивага кириб, хон саройини сгаллайди. Бироқ Асфандиёрхон сз срнида қолдирилиб, ундан 18 минг ссм товон пули олинган.
Туркистон слкаси генералгубернатори Хивадаги қсзғолон Закаспий обл. ва бутун Туркистон слкасига тарқалиб кетишидан хавфсираб, Сирдарё обл. ҳарбий губернатори генераллейтенант Галкин бошчилигидаги ҳарбий отрсдни Хивага юборди. Галкин жазо отрсди 15 фев.да Хивага етиб келиб, Колосовский отрсди билан қсшилган. Х.қ.нинг 3босқичи (1916 й. 15 фев. — 4 май)ни жазо отрсди томонидан бостириш жараёни ана шундай бошланди. Бу пайтда Жунаидхон қсшини Хива билан Янги Урганч ва ЛетроАлександровск (ҳоз. Тсртксл) сртасидаги телеграф алоқасини узиб ташлади. Бироқ Жунаидхоннинг қсшини бутун хонликдаги шаҳарларда сочилиб кетганлиги сабабли у Галкин жазо отрсди сиқувига дош бера олмай, 16 фев. да Хивани тарк стишга мажбур бслди. 15 рота, 5 та казак юзлиги ва 16 та тспдан иборат Галкиннинг жазо отрсди 15 март срталаб Хивадан Ғозиободга йсл одди. Ғозиободда улар қатгиқ қаршиликка учрашди. 16 мартда Ғозиобод босиб олиниб, шаҳарга ст қсйилди. 19—20 мартда Тахта қалъаси сгалланиб, Жунаидхон, Хон Ашон ва уларнинг сафдошларига қарашли ҳовлилар вайрон қилинди. Жунаидхон сса 19 апр.га стар кечаси Сундукли дарадан Аронга стиб кетган.
Галкин жазо отрсди 24 апр. — 4 майда Ксҳна Урганч, Хсжасли, Лорсу, Илонли (Илалли), Тошҳовуз, Гурлан, Янги Урганчда бслиб, қсзғолончиларни жазолагач, Хивага қайтади. Мустамлакачилар хонлик аҳолисидан катта миқдорда товон пули (мас, Хсжасли фуқароларидан 100 минг ссм) олишган. Жазо отрсди фақат қсзғолончиларни смас, балки уларнинг оила аъзолари ва қариндошуруғларини ҳам шафқатсиз жазолади, тинч аҳоли вакиллари слдирилди.
Х.Қ.нинг моҳисти подшо ва совет А оссисси ҳукмронлик қилган даврда сохталаштирилиб, у сунъий равишда прогрессив ва реакяион босқичларга ажратилди.
Фақат 21-а. бошларига келиб, сзбек тарихчилари томонидан бу қсзголон сзининг холис талқинини топмоқда.
Ад.: Алексеенков Л., Хивинское восстание 1916 года, Т., 1930; Хоразм тарихи, 1жилд, Урганч, 1997; Лолвонниёз Ҳожи Юсупов, Аш хиваликлар тарихи (хотиралар), Урганч, 1999.
Қаҳрамон А ажабов.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан