—   Oqibat, tiriklarni qiynab boshlaydi. Tiriklarni qon-qaqshatib boshlaydi, tiriklarni kuydirib boshlaydi.
—   Ha, yasha. Nihoyat, uch kunlik o‘lik... tiriklardan alam oladi, tiriklardan xun oladi. Motam hovlida bir nima... chirq-chirq uchadi.
—   Ana o‘sha... uch kunlik o‘lik arvohi, rais bova, uch kunlik o‘lik arvohi. Ana shu arvoh tiriklardan... o‘ch olish uchun uchadi. Tiriklardan qasos olish uchun... chirq-chirq etadi.
—   Arvoh chirq-chirq etib... tiriklar ko‘ngliga g‘ulg‘ula soladi, tiriklar qalbiga tahlika soladi. Ana shu arvoh chirq-chirq etib... tiriklarni adoyi tamom qiladi! Shu bois — uch kun! Marhum uch kun mehmon bo‘ladi.
—   O’lmak, o‘lmakni ishi ko‘mmak, deydilar.
—   O’rtoq Lenin esa, yetmish yil... yetmish yildan buyon... ko‘milmaydi! Yetmish yildan buyon o‘rtoq Lenin arvohi chirq-chirq etadi. Yetmish yiddan buyon o‘rtoq Leninni arvohi chirq-chirq etib... sovet xalqlarini qiynaydi! Yetmish yildan buyon o‘rtoq Leninni arvohi chirq-chirq etib... sovet xalqlaridan qasos oladi!

—   Uch kunlik o‘lik yetmish yildan buyon arosatda yotadi, deng. Arvohi... allaqachon xilqatda sayr etib yuribdi, deng.
—   O’rtoq Leninni miyasi... Davlat Bankasida saqlanadi, shunday, Davlat Bankasida. Ichak-chavoqlari... o‘sha vaqtdayoq olib tashlangan. O’zini ustidan esa... Siyosiy byuro a’zolari qator bo‘lib yuradi! Bayram oti bor, parad oti bor — Siyosiy byuro a’zolari o‘rtoq Lenin ustida... saf bo‘lib turadi, ura-ura deya, qo‘l silkib turadi. O’rtoq Lenin ustidan... tepkilab-tepkilab turadi. Mana, yetmish yildan buyon o‘rtoq Lenin... Siyosiy byuroga oyoqosti bo‘ladi!
—   Bechora Lenin... na tiriklar orasida bor, na o‘liklar orasida bor!
—   Men senga bir nima aytaymi, kampir? Shu... mavzoleyga o‘rtoq Leninni ko‘rish uchun kirgan odam, u yerdan chiqib... bir boshqa bo‘lib qoladi! Ha, odam mavzoleydan chiqib... ajabtovur bo‘lib qoladi!
—   O’lik — o‘z oti bilan o‘lik-da.
Mavzoleydan chiqqan odamlar bir boshqa bo‘lib... uy-uylariga tarqaladi. Chirq-chirq... tovushlar ostida tarqaladi. Chirq-chirq... ovozlar og‘ushida tarqaladi. G’arb mamlakatlari sovet davlatini «yovuzlik imperiyasi», deb ataydi. «Yovuzlik imperiyasi» deb atalishi — shu... mavzoley bois emasmikin? Shu mavzoleydan kelib chiqmish... ajabtovurlikda emasmikin? Ana shu chirq-chirq... tovushdan emasmikin? Chin aytaman, kampir, bechora Lenin na... tiriklar orasida bor, na... o‘liklar orasida bor.

36

Botir firqa qayta quruvchi demokratlarni... uch toifaga bo‘ldi. Uch avlodga bo‘ldi.
O’z topqirligidan o‘zi quvonib oldi. O’z topqirli-gidan o‘zi... seskanib oldi!
«Bu avlod o‘z o‘rnini topmagan avlod. Bu avlod hamiyatga muhtoj avlod, — dedi Botir firqa. — Birinchi avlod... yetti-o‘n sakkiz yoshlilar avlodi. Bu yoshdagilar... bozorda olibsotarlik qiladi. Ko‘cha-ko‘yda savdo-sotiq qiladi. Saqich sotadi. Aroq sotadi. Bekatlarda yo‘lovchi mashinalarni yuvib, pul ishlaydi. Transportlarda cho‘ntak qirqadi. Ko‘cha-ko‘yda xotin-qizlar taqinchog‘ini qulog‘idan yulib qochadi, bo‘ynidan shilib qochadi...
Ikkinchi toifa avlod — o‘n sakkiz-o‘ttiz yoshlilar avlodi. Bu avlod... mafiya avlod, reket avlod. Bu avlod xolidan bitta mashina olib qochish uchun... tuqqan onasini beradi, nikohidagi xotinini beradi. Xonadondan bitta videomagnitofon o‘g‘irlab chiqish uchun... aziz jonini beradi, gulday umrini beradi...

Uchinchi toifa avlod — o‘ttiz-qirq besh yoshlilar avlodi. Bu avlod... hayotdan ko‘p narsalarni xohlab edi. Ko‘ksini to‘ldirib orzu-havaslab edi. Og‘zini to‘ldirib o‘y-niyatlab edi. Bu avlod... mansabdor bo‘lmoqchi edi, amaldor bo‘lmoqchi edi, shon-shuhrat taxtiga o‘tirmoqchi edi. Bu avlod... Abdulla Qodiriy bo‘laman, deb edi, Chingiz Aytmatov bo‘laman, deb edi, Abdulla Oripov bo‘laman, deb edi. Oyni ko‘zlab edi, yulduzni ko‘zlab edi...
Oxir-oqibat, bu avlod... qayta quruvchi demokrat bo‘ldi. Ammo-lekin hayot uchun kullan ziyon avlod bo‘ldi. Xalq uchun xavf-xatar avlod bo‘ldi.
Boisi — bu avlod... omadsiz-omadsiz avlod! Alam-zada-alamzada avlod!
Bu avlod... havoda muallaq osilib qoldi. O’z kasb-kori bo‘yicha uyoqlik-da bo‘lmadi, buyoqlik-da bo‘lmadi. Arosatda qoldi! Oqibat g‘ayir avlod bo‘lib qoldi!»

37

«Xo‘p, qayta quruvchi demokratlarchalik ham boraylik, — dedi Botir firqa. — Mayli, shularniyam sazasi o‘lmasin. Qayta quruvchilar sovet tuzumi... joyi-da yangi jamiyat quramiz, deydi. Xo‘p, qur! Tag‘in aytaman — qur!
Ammo-lekin qani o‘sha yangi jamiyat?
Jamiyat misoli bir imorat bo‘ladi. Eski imoratni buzishdan oldin yangi imoratni qurish kerak bo‘ladi. Bo‘lmasa, buzuvchi xaroba imorat ichida qoladi. Yomondan-yomoni — buzuvchi vayron imoratda qolishini-da bilmaydi, hali bitmagan imoratga ko‘chib o‘tishini-da bilmaydi. Arosatda qoladi. Arosatdan yomoni yo‘q!
Chin, biz dunyoda birinchi bo‘lib sotsialistik jamiyat qurib edik. Sovet tuzumi qurib edik. Yangi tuzum tamal toshini qo‘ymasdan — eskisini buzib edik. Qo‘limizga qurol olib edik. Yelkamizga bayroq ko‘tarib edik. Boshimiz uzra shior hilpiratib edik.

Ammo-lekin bizda... marksizm-leninizm utopiyasi bor edi, marksizm-leninizm utopiyasi! Chin, marksizm-leninizm o‘z oti o‘zi bilan utopiya edi. Ammo-lekin utopiya bo‘lsa-da... bor edi-da, bor!
Manavilarda esa... utopiya-da yo‘q! Aqalli, utopiyagina-da yo‘q!
Yana-tag‘in, o‘zlarini: oppozitsiya, oppozitsiya, deydi.
Uzi, oppozitsiya nima? Oppozitsiyani uchta talab-tamg‘asi bor: nima qilsa — kelajak yaxshi bo‘ladi? Nima qilsa — kelajakda yurt obod bo‘ladi? Nima qilsa — kelajaqda xalq to‘q bo‘ladi?
Ana shu uchta talabga javob beruvchi zot... oppozitsiya shon-shavkatiga loyiq bo‘ladi. Ana shu uchta talab uchun kurashuvchi zot... oppozitsiya shon-shavkatiga munosib bo‘ladi...
O’tmishga qayrilib bosh eguvchi zot, kelajakka talpinib yeng shimaruvchi zot — chin oppozitsiyachidir!
Manavilar esa o‘z tarixiga tosh otishdan boshqa nimani bilmaydi. O’z o‘tmishiga tupurishdan boshqa narsaga kuchi yetmaydi. O’z ajdodlari sha’niga loy chaplashdan boshqa ish qo‘lidan kelmaydi».

38

Botir firqa partiyaviy o‘yladi:
«Yetmish yil Ulug‘ Oktyabr revolyutsiyasi... deya sig‘inib keldik. Ulug‘, ulug‘... deya hamdu sanolar aytib keldik. Endi, Oktyabr to‘ntarishi, Oktyabr suiqasdi... degich gaplar chiqib qoldi. Hatto, o‘n yettinchi yil oktyabrida toj-taxt xo‘jasiz edi. Bolsheviklar bittayam o‘q otmay, taxtni egallab oldi, degich gaplar oralab qoldi. Yo‘q, men ishonmayman, yo‘q».
Botir firqani ichini it tirnadi. Muvozanatini yo‘qotdi. Qo‘li ishga bormay qoldi. Gazeta-jurnal titkilab boshladi. Shu hakda bir tarixiy hujjat topdi.
Chin, 1917 yil 25-oktyabrida Nikolay II taxtini topshirib ketadi.  Kerenskiy lashkar to‘plash uchun Pskovga jo‘nab ketadi. Oq podsho taxti xo‘jasiz qoladi! Smolniy harbiy-inqilob qo‘mitasi a’zosi Pestkovskiy shu kuni polyak hamshahri Dzerjinskiy bilan uchrashib qoladi. Dzerjinskiy bu favqulodda uchrashuvdan foydalanadi. «Hozir biz senga mandat yozib beramiz, sen shu mandat bilan borib, pochtamptni egallaysan», deydi. Pestkovskiy hamshahrini topshirig‘ini bajarishga kirishadi. Yo‘lda yana bir tanishini ergashtirib oladi. Ikkovi yo‘lovchi mashina ushlaydi. Pochtamptni egallash uchun yo‘l oladi. Eng oldin qorovulxonaga kirib boradi. Askarlar bilan o‘zaro kelishib oladi. Shundan keyin telegraf, telefon stantsiyalarini qo‘lga oladi.

Bittayam otishma bo‘lmaydi, bittayam qurbon bo‘lmaydi!
Bu vaqtda o‘rtoq Lenin Fofanovlar uyi yerto‘lasida bekinib o‘tiradi. Revolyutsionerlar o‘rtoq Leninni taklif etmaydi. Chunki o‘rtoq Lenin bundan oldin ikki marta qo‘zg‘olon uyushtirib, har ikki qo‘zg‘olonni-da xarob etib edi. Shu bois, revolyutsionerlar o‘rtoq Leninga xabar bermaydi. Hatto... o‘rtoq Leninga bildirmaydilar. Sababi, revolyutsionerlar o‘rtoq Leninni... o‘ta ekstremist, deb biladi.
Ammo-lekin o‘sha Oktyabr kechasi o‘rtoq Leninni qalbi nimalarnidir sezadi. O’rtoq Leninni qalbi Oktyabr revolyutsiyasi... Leninsiz g‘alaba qozonajagini tushunib qoladi. O’rtoq Leninni qalbi Rossiya toj-taxti... Leninsiz egallanajagini bilib qoladi. O’rtoq Leninsiz-a?
O’rtoq Lenin kechani qorong‘ilatib, ko‘chaga chiqadi. Revolyutsionerlar taklif etmasalar-da, Smolniyga o‘zi kirib boradi!
O’sha Oktyabr kechasi soat birlarda bir to‘da revolyutsioner bosh shtab arkidan chiqib... imperator darvozasi tomon yuradi.
Ular orasida mashhur Jon Rid ham bo‘ladi.

Qishki saroy telefonchisi o‘z jurnaliga: «Taxminan uch yuz kishidan iborat delegatsiya saroyga yaqinlashib kelmoqda», deya qayd etib qo‘yadi.
Ana shu delegatsiya qish uchun g‘amlab qo‘yilgan o‘tinlar uyumi ustidan o‘tib... darvoza oldiga keladi. Ammo darvoza berk bo‘ladi. Bir revolyutsioner shu yaqinda joylashgan Preobrajenskiy polki kazarmasiga yo‘l oladi. Revolyutsioner kazarmadan lom so‘raydi. Polk soqchisi esa: «Polk uxlayapti, senlar bo‘lsa, revolyutsiya qilaman, deya ivirsib yuribsan», deya so‘kib beradi.
Shunday bo‘lsa-da, revolyutsionerlar kechasi soat bir yarimlarda bir amallab darvozani ochadi. Qishki saroyga kirib boradi. Saroy ichida bir soatcha... daydib yuradi. Nima qilishlarini bilmaydi. Oxir-oqibat, Qishki saroy ichida... adashib qoladilar!
Botir firqa ushbu hujjatni o‘qib, tevarakka qaradi! Tevarak jimjit bo‘ldi, odamzot yo‘q bo‘ldi!
Tag‘in hujjatga qaradi: barcha satrlar chin. Barcha so‘zlar chin. Barcha harflar chin. Ana, manaman, deb turibdi. Ana, askarday saf tortib turibdi. O’chirg‘ich bilan o‘chirsa o‘chmaydi. Olmos bilan tirnasa, ketmaydi.
Bu sovuq satrlarni qanday yo‘qotsak bo‘ladi? Bu qop-qora harflardan qanday qutulsa bo‘ladi?

Botir firqa gazetani oldin to‘rt buklab yirtdi. Keyin, ikki buklab yirtdi. Tag‘in mayda-mayda etmoqchi bo‘ldi. Ammo qurbi yetmadi. Gazetani qulochkashlab, paqirga otdi.
Gazeta ustidan... og‘zini to‘ldirib-to‘ldirib tupurdi. Tomog‘ini qirib-qirib tupurdi. Gazeta ustidan... burunlarini qoqib-qoqib tashladi.
Bir piyola sovuq suv ichdi. O’zini bosolmay entikdi. Og‘ir-og‘ir entikdi. Paqirga tikilib qoldi.
Nazarida, gazeta paqir ichidan... chiqib kelajakday bo‘ldi. Odamlar orasida qo‘lma-qo‘l... o‘qilajaqday bo‘ldi.
Botir firqa shahd bilan qo‘zg‘oldi. Qahr bilan gugurt chaqdi. G’azab bilan gazetani... yoqdi!
«Ana, ana endi birov o‘qib bo‘pti, — dedi. — Mendan boshqa birov o‘qib bo‘pti. Men esa, tuya ko‘rdingmi yo‘q».
U ana shunda gazeta nusxasini esladi. Gazeta... uch million nusxada bo‘ldi. Yana-tag‘in... Moskvani gazetasi bo‘ldi.