58


Xiyoldan keyin boshliq chiqib keldi. Boshliq Botir firqani qo‘ltiqlab oldi. Skameykaga olib borib o‘tirg‘izdi. Tevarakka qarab bosh irg‘adi.
—    Ha-a, o‘zingiz yaxshimisiz, otaxon, o‘zingiz? — deya bosh irg‘adi. — O’zingiz qalaysiz endi, o‘zingiz?
—    Shu, ko‘rib turibsiz?
Ichkaridan sanitar yigit chiqib keldi.
—    Bo‘ldi, Napoleonni ham, Petr Perviyni ham... bog‘lab tashladim! —dedi.
—    Endi, Napoleon bilan Petr Perviyni reanimatsiya xonasiga olib kiring. Napoleonga... sulfozin bering, sulfozin! Petr Perviyga esa... skipidar bering, skipidar! Qo‘shin tortib, urush ochish oqibati nima bo‘lishini bir bilib qo‘ysin!
—    Bo‘ldi, boplaymiz!
Boshliq Botir firqaga bet bo‘ldi.
—    Ha-a, o‘zingiz yaxshimisiz, otaxon, o‘zingiz? Qalaysiz endi, otaxon?
—    Hozircha bir navi.
—    Endi, gap bunday, otaxon. Siz ham, o‘rtoq Rajabov ham ona-vatanga xizmat qilib qo‘ygan zotsizlar! Shu sabab, men sizlarga yomonlik sog‘inmayman. Aslo, haligilar holiga tushmangizlar. Shuning uchun o‘rtoq Rajabovga tayinlab qo‘ying, aql bilan ish qilsin.

—    Obkom Rajabov aqlli kommunist! Nima qilishini biladi.
—    Ko‘rdik... kelganida aqlini ko‘rdik!
—    Obkom Rajabovni... ichkilik yo‘ldan ozdirdi.
—    Men sizlarga yomonlik sog‘inmayman. Qulog‘iga shivirlab qo‘ying, o‘zini bossin. Bo‘lmasa, haligilarday bo‘ladi. Haligilar dastlab kelishida... tuppa-tuzuk odamlar edi! Ana, oqibatini ko‘rdingiz?
—    O’zi, bular kim?
—    Kim bo‘lardi, narkomanlar, alkashlar-da. Bular o‘zini: «jef», «mulka», «ignaga o‘tirgan», «chifir», deb ataydi. Bularni oti shunaqa. Ko‘zingiz tushmadimi, «ignaga o‘tirgan»larni vena qon tomirlari oldida ukollar izi bor? Qo‘llarida tatuirovkalar bor?
—    Obkom Rajabovni bularga teng qilmang, uka.
—    Kechagiday bayroq ko‘tarib baqiraversa... davolovchi vrachlar bitta ukol beradi... haligilarday bo‘lib qoladi, tamom!
—    Ukol... foydali bo‘ladi shekilli?

—    Siz aytgan ukollar boshqa, otaxon, boshqa. Masalan, sulfozin ukolimiz bor. Ana shu sulfozin ukoli berilsa... shunday og‘riydi! Og‘rig‘i do‘zax azobi bo‘ladi. Kasalni tan harorati... qirq gradusga ko‘tariladi. Bitta sulfozindan keyinoq kasal dod, deb chinqiradi. O’zini uyoq-buyoqqa olib uradi. Palata bo‘ylab baqirib chopadi. Kasal bitta sulfozindan keyin tartibga kelmasa, unda, ikkita kuragi ostiga bittadan sulfozin beriladi. Keyin, kasalni qo‘llari... shol bo‘lib qoladi! Kasalni dumbalariga bittadan ikkita sulfozin beriladi. Undan keyin, kasalni oyoqlari yurolmay qoladi! Qarabsizki, kasalni qo‘llari ham ishlamaydi, oyoqlari ham yurolmaydi. Kasal qo‘l-oyoqsiz bo‘lib qoladi! Bu holatni meditsinada: «to‘rt uyali uslubda davolash», deydilar. Mana, ukol bilan davolayapmiz, deydilar. Aslida esa, sulfozin ukoli... tayoq, darra vazifasini bajaradi! Sulfozin... jazo ukolidir! To‘g‘ri, sulfozin vaqtincha talvasa-telbalikni bosadi. Kasalni vaqtincha karaxt qilib uxlatadi. Ammo kasalni... umrbod ruhiy kasal qilib qo‘yadi! Yarim jon qilib qo‘yadi! Skipidar deganlari... sulfozindan ham yomon! Skipidar ukoli ham kaltak va darra sifatida ishlatiladi. Skipidar oyoq-qo‘lni... shol qilib tashlovchi... chilvir-arqon o‘rnida foydalaniladi.

—    Kasal odamni chilvir-kaltak bilan davolaydimi?
—    Sovet meditsinasida kasalni davolash uchun chilvir bilan kaltak ishlatish... qoloqlik, ibtidoiylik sanalar edi-da. Kasalni ursa — iz qoladi, shish qoladi, qon ketadi. Kasal ko‘rish uchun kelgan qarindosh-urug‘lari buni ko‘rib nima deydi? Albatta, yuqoriga shikoyat yozadi. Tekshir-tekshir o‘tkazadi. Sulfozin bilan skipidar ukoli esa... bilinmaydi, ko‘rinmaydi.
—    Uka, jon uka! — deya sapchib turdi Botir firqa. — Obkom Rajabovni ozod qiling! Bizni Rajabovni ozod qiling, jo-o-on uka!
—    Xo‘p, bosh vrach Mirzaev bilan maslahatlashay. Ertagayam kelasizlarmi? Unda, o‘rtoq Rajabovga aytinglar: uch-to‘rt kun o‘zini bosib tursin, xo‘pmi? Xo‘p, xudoni panohiga!

59


Kampiri Botir firqaga bo‘qoqlik shim kiydirdi. Ukraincha ko‘ylak kiydirdi. Kitel-kostyum kiydirdi. Baxmal shlyapa kiydirdi.
Kitel-kostyumga Mehnat Kizil Bayroq ordenini taqib qo‘ydi.
—    Nega shu ordenni taqyapsiz, rais bova? — dedi.
—    Yig‘ilish «O’zbekistonda suv xo‘jaligi ishlari» deb atalar emish.
—    Ha-a, shu ordenni Katta Farg‘ona kanalidan olib edingiz-a?
—    Shunday, Katta Farg‘ona kanalidan olib kelib edim.
—    Shungayam, kim qancha vaqt bo‘ldi-ya?
—    O’ttiz to‘qqizinchi yilda edi. Avji saratonda boshlab, sumbula tuqqanida qazib bo‘lib edik.
—    Qayta quruvchilar Katta Farg‘ona kanali kunini o‘tkazar emishmi?
—    Bu bir gap. Aslida, qayta quruvchilar gapni Orol dengiziga olib kelib ulamoqchi.
—    Orolga ulasa, sizga nima. Siz xizmat qilib qo‘ygansiz. Mana isboti — orden!

—    Iya, ha-da, ha! Katta Farg‘ona kanalini qirq besh kunda qazib tashlaganmiz, qirq besh kunda! Yana-tag‘in, ketmon bilan qaziganmiz, faqat ketmon bilan! U vaqtlarda texnika qaerda edi!
—    Ordeningiz uzukni ko‘ziday yarashib turibdi. O’zingizni ordeningiz ekanligi shundaygina ko‘rinib turibdi. Faqat shu... ust-boshingiz ajabtovur-da, rais bova.
—    Ust-boshimga nima qipti? Manavi galife shim frantsuz generali Galife nomi bilan ataladi. Bir so‘z bilan aytsak, men frantsuz generali Galife nomi bilan ataluvchi shim kiyaman! Manavi ukraincha ko‘ylak. Xrushchevskiy ko‘ylak!
—    Bilaman, bilaman.
—    Bir vaqtlar, bunaqa ukrainskiy ko‘ylak faqat... ikki kishida bor edi, ikki kishida! O’rtoq Xrushchevda bor edi va ... menda bor edi!
—    Bilaman, bilaman. Endi, shu ust-boshni... vaqti o‘tib qoldimikin deyman-da?
—    Vakti o‘tmaydi. Men bor — galife shim bor, men bor — ukrainskiy ko‘ylak bor!
—    Qayta quruvchilar... kulmasa edi, deyman-da?

—    Qayta quruvchilar — boshsiz chavandoz! Demokratlar — boshsiz chavandoz! Qayta quruvchi demokratlar qayoqqa ketyapti, nega ketyapti — o‘zlariyam bilmaydi! Qayta quruvchi demokratlar o‘zlarini o‘zlari hurmat qilmaydi. Qayta quruvchi demokratlar o‘z qadr-qimmatlarini bilmaydi, o‘z izzat-obro‘larini bilmaydi. Shu bois, qayta quruvchi demokratlar... o‘zlariga ishonmaydi, safdoshlariga ishonmaydi. Oqibat, huzur-halovatini yo‘qotadi, jig‘ibiyron bo‘ladi. Oqibat, o‘zini ko‘z-ko‘z etish, otashin nutqlar so‘zlash — qayta quruvchi demokratlar uchun tasalli-taskin bo‘ladi. Oqibat, qayta quruvchi demokratlar uchun mansab-martaba, shon-shuhrat — dori-darmon bo‘ladi. Shunday ekan, qayta quruvchi demokratlar kuladimi, yig‘laydimi — sadqai sarima!
—    Xo‘p, yaxshi borib keling, rais bova.
Botir firqa yo‘lda tevarak-atrofni tomosha etib yurdi. To‘xtab-to‘xtab yurdi. Pichir-pichir etib yurdi.
Lenin haykali qabatidan o‘tdi. Haykal qabatida oyoq ildi. Baxmal shlyapasini boshidan oldi. Lenin haykaliga qarab... bosh egdi. Lenin haykaliga qarab... bosh irg‘adi.
—    Salomlar bo‘lsin, o‘rtoq Lenin! — dedi.

Shlyapasini boshiga qo‘ndirdi. Yo‘lida davom etdi.
Yig‘ilishda odam mo‘l bo‘ldi.
Botir firqa bir chetdan joy oldi. Shlyapasini tizzasiga kiydirdi. Tanish-bilishlar bilan bosh irg‘ab salom-alik etdi.
Raislik etuvchi kirish so‘zi bilan yig‘ilishni ochdi.
Birinchi bo‘lib Madiev so‘zladi.
—    Xonimlar va janoblar! — dedi Madiev. — Jamiyat qanday bo‘lsa, inson ham shunday bo‘ladi. Jamiyat qanday bo‘lsa, hukumat ham shunday bo‘ladi, huquq-tartibot ham shunday bo‘ladi, turish-turmush ham shunday bo‘ladi. Biz yashagan jamiyat — sotsializm jamiyati edi. Biz qurmoqchi bo‘lgan jamiyat — kommunistik jamiyat edi. Bilasiz, sotsializm jamiyati aqlli shaxslarni jini yoqtirmas edi. Sotsializm aql-zakovatli shaxslarni bir chetga surib qo‘yar edi, ovozini chiqarmas edi. Chunki sotsializm aql-zakovatli shaxslardan ko‘rqar edi!
Mana, vatanimizga ham ozodlik shamoli ufurib, bizga ham erkinlik huquqi tegdi. Biz ham o‘z so‘zimizni aytish haq-huquqiga ega bo‘ldik. Buning uchun xudoga ming qatla shukurlar bo‘lsin! Biz nega yetmish yil och-nahor yashadik? Chunki biz sotsializm tuzumi zanjirida yashadik. Sotsializm tuzumi qonimizni so‘rib keldi. Sotsializm mehnat haqimizning uchdan birini berib keldi, gadoyga beriladigan mehnat haqini berib keldi. Natijada, biz gadoylarcha yashadik. Biz kommunizm uchun suv tekin mehnat qilib yashadik. Peshona terimiz bilan topilgan mehnat haqimizni esa, SSSR otli ajdarho o‘z domiga tortib keldi. Biz esa, quruq qo‘l bilan qolaverdik.
SSSR bizni aldadi. SSSR bizning mehnat mahsulotlarimizni, yer osti-er usti boyliklarimizni tashib ketdi. Biz endi o‘z yurtimizga o‘zimiz bosh bo‘lishimiz kerak. Biz endi o‘z mulkimizga o‘zimiz egalik qilishimiz kerak. Biz endi xalq bo‘lishimiz kerak, xalq!

Gulduros qarsaklar bo‘ldi.
Qayta quruvchi demokratlar birin-ketin so‘zladi:
—    Bundan besh-olti kun oldin Moskvada bo‘lgan Orol kunlari yangicha tushuncha va yangicha ekologik tafakkurning bugungi jarayondagi real imkoniyatlarini namoyish etdi. Millionlab insoniyat umid nigohini tikib turgan Orol fojiasi insoniyatni mudhish fojialardan ogoh etuvchi achchiq saboq sifatida qayd etil-di. Anjumanda Orol taqdirini hal etuvchi tadbirlar dasturi olg‘a surildi...
—    Sharqiy daryolarda besh-olti yilcha umr ko‘ruvchi keta, mittigina baliq bor.Tabiat keta balig‘iga go‘zal va fojiali umr ato etgan. Keta balig‘i nasl qoldirish uchun yuzlab kilometr yo‘l bosib, toza suvlarga suzib keladi. Toza suvda urug‘ tashlab... jon beradi. Ya’ni, zurriyot uchun o‘zini... qurbon qiladi. Biz insonlar-chi? Avlodlarga nima qoldirib ketyapmiz? Nahotki, shu mittigina keta balig‘ichalik bo‘lmasak?
—    Paxtani «oq oltin» deb, ko‘klarga ko‘tardilar.
Boshqa barcha noz-ne’matlardan yuqori qo‘ydilar. Bu bir yoqlama siyosat barcha noz-ne’matlarni dalalardan surib chiqardi. Paxta deb... Orolni mana shu fojiaga olib keldi. Bu fojialar uchun paxta yakkahokimligi aybdor. Bunga yo‘l qo‘yib bergan rahbarlar aybdor!
Minbarda oppoq liboslik bir otinbibi bo‘y berdi. Otinbibi yuz ochdi.
Bu — Dilya bo‘ldi! Mirzaxo‘jaevalar sulolasidan bo‘ldi.
«Bu juvon... suyuqoyoq edi, — o‘yladi Botir firqa. — Yuz-ko‘zidan... hamon o‘sha-o‘sha! Ana, yuzlari suyuq, suyuq! Ko‘zlari... g‘ar, g‘ar!»

Dilya qog‘ozini ochdi. Qog‘ozini o‘qidi:
—    Olloi taolo yakshanba kuni quyosh, osmon, yerni yaratdi. Dushanba kuni oy, kun, yulduzni yaratdi. Seshanba kuni qush, qurt, qumursqani yaratdi. Chorshanba kuni suv, shamol, bulutni yaratdi. Jumladan, dov-daraxtni, o‘t-o‘lanni yaratdi. Ayni ana shu kuni rizq-nasiba-da ulashib berdi. Payshanba kuni jannat bilan do‘zaxni yaratdi. Nihoyat, Olloi taolo juma kuni... odamzotni yaratdi! Shanba kuni yaratmadi. Olloi taolo shanba kuni... dam oldi! Shu bilan hafta  yetti kun bo‘lib qoldi. Nechun hafta yetti kundan iborat bo‘lib qoldi? Nechun hafta olti kun bo‘lmadi yo sakkiz kun bo‘lmadi? Sababi, toqlik — faqat Olloi taologa xos. Toqlik — faqat Olloi taologa yarashadi. Chunki Olloi taolo yagonadir, yagona! Men ana shu yakkayu yagona Olloi taolo nomidan so‘rayman: sovet kommunistlari orden-medallarini topshirsin!
Botir firqa gap tagini ilg‘amadi. Gap mag‘zini anglamadi. Derazaga qarab xayol so‘rdi:
«Ana endi, qayta quruvchilar xudoni nomidan so‘zlagich bo‘libdilar. Kelib-kelib, xudoni nomidan so‘zlovchi... odamni qarang! Qayta quruvchilar xudoga shak keltirmasalar ekan, xudoni tinch qo‘ysalar ekan. O’zi aytmoqchi, xudo bitta. Qayta quruvchi zoti bor... o‘zini xudo fahmlaydi! Demokrat zoti bor... o‘zini xudo chog‘laydi! Yomondan-yomoni — inson o‘z marazligini... toat-ibodat bilan niqoblab yashaydi. Inson o‘z ablahligini... shariatpeshvolik bilan bekitib yashaydi. Inson o‘z haromiligini... xudoga e’tiqod qo‘yish bilan yashirib yashaydi! Azal-azaldan shunday. Baloga qolgan... xudo, xudo!»