Ana shunda, Botir firqa bir savob olmoqchi bo‘ldi: tobutni bir chetidan besh-o‘n qadam ko‘tarib bormoqchi bo‘ldi... Shu maqsadda tobut ketidan ergashdi. Tobutga qo‘l uzatdi. Tobutga barmoq o‘ynatdi.
Ammo qo‘li yetmadi — tobut qadam sayin olislab bordi. Botir firqa qo‘l uzata-uzata qoldi. Tobutga qo‘li yetmagani uchun yoshidan o‘pkalamadi. Quvvatsizligidan-da o‘pkalamadi.
Odam tumonot bo‘ldi, tumonot!
Botir firqa tumonot odamdan ko‘ngli yorug‘ bo‘ldi.
«Qaysiki marhumni janozasiga tumonot odam yig‘ildimi, bo‘ldi, ana shu odam jannati bo‘ladi! — o‘yladi Botir firqa. — Ana, tumonot odam, ana! Demak, professor jannati bo‘ldi, jannati!»
Botir firqa tobutga ergashib bordi. Tumonot odamni oralab bordi. Ko‘nglidan manavi gaplar o‘tib bordi:
«Mengayam... shuncha odam kelarmikin? — dedi. — Kelmaydi, kelmaydi! Sovet davrida partiya-sovet organlari barchani safarbar etar edi. Pionerlar faxriy qorovulda turar edi. Komsomollar orden-medallar ko‘tarib yurar edi. Kommunistlar otashin nutklar so‘zlar edi. Endi, komsomol ham yo‘q, partiya ham yo‘q. Ammo-lekin o‘lim bor! Ana o‘lim, ana...»

Katta ko‘chada odam tag‘in-da ko‘paydi. Odam tumonotdan-tumonot bo‘ldi!
«Men bechorani janozamga hech kim kelmaydi! — dedi Botir firqa. — Kizil edi, deb kelmaydi. Kommunist edi, deb kelmaydi. O’z oti o‘zi bilan Botir firqa edi, deb kelmaydi. Shunday ekan, men bechorayam... shu bugun omonatimdan qutulib olsam bo‘lardi! Ana, tayyor tumonot odam. Men bechorayam... shu bugun ketaqolsam bo‘lardi! Ana, o‘z oyog‘i bilan kelgan tumonot. Ana, tayyor tumonot odam, tayyor...»

67


«Siz omonatingizni topshirib kelavering. Buyog‘ini bizga qo‘yib bering».
Botir firqa tosh bitikchini ushbu gapini o‘yladi. Chalqancha yotib o‘yladi. Radiodan muzika eshitib o‘yladi.
«Omonatni topshirish kerakligini bilaman, — dedi. — Ammo-lekin shu omonatni qanday topshiraman? Ana shuni bilmayman! Dono bo‘lsang, ayt? Omonatni uzish yo‘lini ayt».
Radio xo‘p muzika chaldi. Mumtoz-mumtoz muzika chaldi.
Botir firqa muzika og‘ushida yotdi-yotdi — ruhi orom oldi. Qalbi rohat oldi.
Qalbida munislik davr surdi. Tan-jonida muntazamlik davr surdi.
Joyidan ohista qo‘zg‘oldi. O’ziga oro berdi. Tashqariladi.
—    Yo‘l bo‘lsin? — dedi kampiri.
—    Oyog‘imni yoyib kelaman, — dedi. Tag‘in qabriston yo‘l oldi. O’tkinchi-ketkinchilar bilan salom-alik etmaslik uchun — yo‘lini chetlardan oldi. Odamlarni ko‘rib-ko‘rmaslikka oldi. Tikka qarab yurdi.
Qabristonga-da tikka kirib bordi. Tosh bitikchini kulbasiga-da tikka kirib bordi.
Tosh bitikchi bilan ko‘rishib-so‘rashdi. Tosh bitikchini yonidan joy oldi. Yuzlariga fotiha surtdi.

—    Marhumlarni yo‘qlab kelibsiz-da, otaxon? — dedi tosh bitikchi. — Marhumlarni yo‘qlab turish savob ish. Ko‘p savob ish. Rasululloh sallallohu alayhi vasallam aytadilarki, dafn etilgan marhumni holi bamisoli suvga g‘arq bo‘layotib, yordam so‘rayotgan insonni holiga o‘xshaydi. Bordi-yu, ota-onasi, yor-birodarlaridan duo yoxud istig‘for borib qolsa, bu marhum uchun dunyodagi barcha narsalardan mahbubroq bo‘ladi. Darhaqiqat, Olloh taboraka va taolo qabrlarga ahli tiriklarning duolarini yetkazadi. Tiriklarning marhumlarga qiladigan hadyalarini talabi g‘ufron va rahmat hamda istig‘fordir...
—    Shu maqsadda keldim, uka... — deya manqalandi Botir firqa.
—    Yashang, otaxon, yashang. Payg‘ambar sallallohu alayhi vasallam naql qiladilarki, inson qabriston yonidan shunchaiki o‘tib ketayotganda ham: «Qul huvallohu ahad»ni o‘n bir marta aytib, marhumlarga uning savobini bag‘ishlasa, marhumlar odaticha, o‘sha insonga ham savobi tegadi.
Botir firqa bosh irg‘ab ma’qulladi. Kafti bilan lablarini siladi. Tomog‘ini qirdi. Nimadan gap boshlashini bilmadi.
—    Shu, biz partiya-sovet organlarida ishlab, shu... namozxonlikka vaqtimiz bo‘lmadi, uka... — deya chaynaldi Botir firqa.
—    Iya, hali namoz o‘qishni bilmaysizmi?

—    Partiya-sovet ishlarini bilamiz, uka. O’zingizdan qolar gap yo‘q. Kabinet, kreslo, telefon, majlis, nutq... Umrimiz ana shunday o‘tdi, uka. Uvol-savob ishlaridan bebahra qoldik.
—    Namozxonlikni foydasi katta, otaxon. Namoz o‘qish vaqtida namozxonni asab tomirlari muloyim bo‘ladi, diqqat-e’tibori bir nuqtaga jam bo‘ladi. Namozxon ruhiyati tirikchilik tashvishlaridan xoli bo‘ladi. Hordiq-orom oladi. Zehn-zakovati peshlanadi, fikr yuritish uchun sog‘lom bo‘ladi. Namozxonlik yettilik raqamiga imon keltiradi. Ya’ni, namozxon yerga sajda qilganda — namozxonni tashqi a’zolaridan yettita joyi yerga tegib-tegib oladi. Burni-peshonasi, ikkita qo‘li, ikkita tizzasi va ikkita oyog‘ini ikkita uchlaridir. Namoz vaktida namozxonni ichki a’zolari cho‘qqidan samo sari talpingan... burgut misol parvoz tuyg‘ularini his etadi! Shu sababdan donolar: «namoz o‘qish — me’rojga chiqish demakdir», deydilar. Boisi, namozxonni ichki a’zolari bilan ilohiy dunyoni ichki muloqotda bo‘lishi — me’rojni bir ko‘rinishi, demakdir.
Tosh bitikchi derazadan marhumlar shahriga qaradi. Keyin, Botir firqaga qaradi.

—    Uvol-savob ishlarini bilmasangiz, unda qiyin ekan, — dedi. — Savob ishlarni hadislarga qarab qilmasangiz, marhumlar uvoliga qolasiz, otaxon. Yaxshisi, bunday qilasiz: shunday borib, qabrni bir chetiga o‘tirasiz. Aslo, qabr ustiga oyoq bosmaysiz. Hadislarda: qabr ustida o‘tirishdan ko‘ra cho‘g‘ ustida o‘tirib... kiyim va badanlaringiz kuysa, yaxshiroqdir, deyiladi! Qabr boshiga borganingizda, marhumdan biror narsa so‘ramang. Ovoz chiqarib yig‘lamang. Qabr boshida chiroq yoqmang. Qabrni bir chetginasida o‘tirib, duoi fotiha o‘qing. Hali duoniyam bilmaysizmi? Unda, yon daftaringizni oling. Qani, yozing...
Botir firqa yon daftarini ko‘krak cho‘ntagiga soldi. Ruchkasini joyiga qistirdi. Ohista qo‘zg‘oldi.
—    Kelib turing, keladigan joyingiz, — dedi tosh bitikchi. — Ha, keladigan joyingiz!
—    Keladigan joyimiz, shunday, keladigan joyimiz!

68


Botir firqa marhumlar shahri aro ravona bo‘ldi.
«Bilaman, keladigan joyim, bilaman, — dedi. — Ammo-lekin qanday qilib kelaman?»
Botir firqa marhumlar shahrini sayr etdi. Shahar yo‘laklari bo‘ylab sayr etdi.
Marhumlar shahri obod ham sarishta bo‘ldi. Marhumlar shahri xushhavo ham xushmanzara bo‘ldi.
U shaharni sayr etdi-etdi — qaytib ketmoqchi bo‘ldi.
Shunda, oppoq panjarali bir qabrga ko‘zi tushdi. Marmardagi marhum siymosi ko‘zlariga issiq-issiq ko‘rindi.
U ana shu qabr oldida oyoq ildi. Cho‘ntagidan qo‘llarini oldi. Ko‘zoynagini peshladi. Marmardagi siymoga tikildi...
Ana, o‘sha raykom bo‘lib o‘lmish, ammo... janozasiz ko‘milmish To‘raqulov! Ana, o‘sha raykom bo‘lib dafn etilmish, ammo... janozasiz dafn etilmish To‘raqulov!
Ana-ana, hamon raykom bo‘lib yotmish, ammo hamon... janozasiz yotmish To‘raqulov!
Botir firqa raykom To‘raqulovga tikilib qoldi... Qalbi qon bo‘ldi! Qalbi qop-qora qon bo‘ldi!

— Ey, parvardigor! — deya kaftlarini ochdi. — Sen rahmdil va kechiruvchi zotsan, ey, parvardigor! Bizdan oldin o‘tgan mana shu zotlarni gunoh-ayblarini mag‘firat aylagin! Ana shu zotlarga nisbatan qalbingda gina-kudurating bo‘lsa, yuvib tashlagin, ey, parvardigor!
Botir firqa yuzlariga fotiha surtdi.
Shunda, yon daftari esiga tushdi. Ko‘krak cho‘ntagini paypasladi. Yon daftarini oldi. Barmoqlarini tupukladi. Daftarini varaqladi. Hali yozib to‘lg‘izmish betini topdi.
Qabrni kunbotar tarafidan keldi. Panjara oldida cho‘nqaydi. Daftarchani panjara orasiga qo‘ydi — daftarcha siljib tushdi. Tag‘in olib qo‘ydi. Daftarcha panjara tirqishida joylashdi.
Botir firqa daftarcha boshida joylashib o‘tirdi. Oyoqlarini ichiga qayirdi. Tizzalariga tirsak tiradi. Kaftlarini ochdi. Kaftlari uzra daftarchaga ko‘z tikdi.
Machitda o‘tirmish mulla qiyofasini oldi.
Qabr boshida oyat o‘qidi.

So‘zlar Qur’ondan bo‘ldi, ovoz... partiyaviy bo‘ldi! Ovoz... raykomona bo‘ldi! So‘zlar payg‘ambardan bo‘ldi, ohang... partiya s’ezdida so‘zlovchi ohang bo‘ldi. So‘zlar oxiratdan bo‘ldi, ohang... raykom byurosida dag‘dag‘a etuvchi ohang bo‘ldi:
—    Assalamo alaykum ahlad diyori minal mo‘‘mina va muslimiyna va inna inshollohu bikum lohikun.
Antum faratuna va nahnu lakum taba’un...
Ana shu joyda Botir firqa chidab turolmadi. Botir firqani ko‘ngli buzildi. Botir firqani ko‘ngli vayron bo‘ldi.
Botir firqa... ho‘ng-ho‘ng yig‘lab qo‘ya berdi! Botir firqa... o‘kirib-o‘kirib yig‘lab qo‘ya berdi!
—    Uv-uv-uv!.. — deya yig‘ladi.
Ko‘zlarini qo‘llari yuzi bilan artib-artib yig‘ladi. Burunlarini tortib-tortib yig‘ladi. Yuz-ko‘zlarini kostyumi etaklari bilan artib-artib yig‘ladi.
—    Ey xudo, men bir notavon bandangman! — dedi. —
Meniyam... yig‘ishtirib ol! Men g‘arib bandangniyam yig‘ishtirib ol-da qo‘y!
Botir firqa kostyumi yoqalariga yuz-ko‘zlarini artdi. Hiq-hiq eta-eta, peshonasini bilaklariga ko‘ydi. O’pkasini bosolmay — hiq-hiq etdi. Yelkalari silkinib-silkinib — hiq-hiq etdi. Ko‘zlarini yumib... og‘ir tin oldi.

Shunda, chala qolmish oyatni esladi. Tag‘in boshini ko‘tardi. Daftariga qaradi. Kaftlarini duo uchun ochdi. Oyatni davomini o‘qidi.
Oyatlar... sukunatga singib-singib bordi:
—    Nas’alulloha lana va lakamul ofiyata. Ollohum mag‘fir lahum, Ollohu marham hum...
Shu vaqt turli-tuman ovozlar eshitildi. Ovozlar tobora yaqin keldi.
U yelkasi osha qaradi. Kaftlari muallaq ko‘yi qaradi. Ko‘zlarini pirpiratib qaradi.
Orqa tarafda bir-ikkita qora ko‘rindi. Qoralar yaqin-yaqin keldi. Birovini boshida... harbiy kaska bo‘ldi. Birovini boshida... qizil askar telpagi bo‘ldi. Ikkovini-da qo‘lida... miltiq bo‘ldi! Ular... miltiq peshlab-miltiq peshlab keldi!
Botir firqa yuzlarini o‘nglab oldi. Muallaq kaftlariga tikilib qoldi.
«KGB-KGB! — deya o‘yladi. — Bular KGB! Ko‘za kunda sinmaydi, kunida sinadi, deganlari ana shu bo‘ladi. Men o‘rtoq Yagoda qilichlarini aylanib o‘tdim. Men o‘rtoq Yejov o‘qlariga chap berdim. Men Lavrentiy Beriya qamoqlaridan eson-omon o‘tdim. Ana, ana endi qo‘lga tushdim! Nihoyat qo‘llik bo‘ldim».