Birdan esini yig‘ib oldi. Firqa ekanini o‘yladi. Sho‘ro raisi ekanini o‘yladi. Eng yomoni — tepasida NKVDchilar qarab turishi bo‘ldi.
Botir firqa qo‘llarini tushirdi. Hadik bilan NKVDchilarga ko‘z qiri tashladi: yo‘q, ular o‘zlaricha gapirishib turdi.
«Xayriyat, qo‘llarimni ko‘targanimni ko‘rib qolmadi, xayriyat», deb xotirjamlandi.
Botir firqa taxlanib yotmish marhumlarga tikildi... ichida fotiha o‘qidi, ichida qur’on o‘qidi.
So‘g‘in, yuqoriladi. NKVDchilar oldiga borib turdi.
—   Rangingiz oqarib ketibdi, qo‘rqdingizmi? — dedi komandir.
—   Yo‘q, nega qo‘rqaman, yo‘q... — deya ming‘illadi Botir firqa.
—   Rangingiz dokaday oqarib ketibdi? Yana-tag‘in, duduqlanyapsiz?
—   Ha, endi... el-yurtchilik, o‘rtoq komandir, el-yurtchilik. O’z el-yurtingiz emasmi, odamga picha botar ekan. Uncha-muncha malol kelar ekan.

—   O’rtoq rais, bu haqda buyruq bor, buyruq! — deya
ovozini ko‘tardi komandir. — Buyruq! Sovet hukumatining buyrug‘i! Sovet hukumatining xohish-irodasi!
Yoki sovet hukumatidan norozimisiz?
Ana shunda, Botir firqa bir seskanib oldi. Teva-rakka olazarak-olazarak bo‘lib oldi.
—   Unday demang, unday demang... — deya kalovlandi. — Axir, men... firqaman, firqa!
—   Firqa bo‘lsangiz, nega ikkilanasiz?
Botir firqa birdan... qaddini rostladi. Qomatini adl-adl etdi. Boshini tik-tik tutdi.
—   Yashasin, sho‘ro hukumati! — dedi tantanavor. —
Sho‘ro hukumatkga shon-sharaflar bo‘lsin!
Botir firqa shu qo‘yi qotib turdi. Mijja-da qoqma-di. Nafas-da olmadi!
—   Ana bu boshqa gap! — dedi komandir.
Anaglundan keyin Botir firqa o‘zini... odam his etdi.  O’zini  erkin his  etdi.   Odamga o‘xshab  nafas oldi.

14

Shu vaqt so‘qmoq yo‘lda polutorka ko‘rindi.
Polutorka hovuz kemtigi oldida ko‘ndalang bo‘ldi.
Mashinadan bir NKVDchi «tap» etib tushdi. Mashi-na orqasini ochdi. Mashinaga yelka tutib turdi.
Mashina ustidagisi sholchaga o‘rog‘liq bir narsani burchidan sudrab keldi. O’ram bir uchini sherigi yelkasiga qo‘ydi. O’ram ikkinchi uchini o‘z yelkasiga qo‘ydi.
Ikkita NKVDchi o‘ramni yelkalab, hovuzga tushdi. O’ramni boyagi ustma-ust jasadlar ustiga qo‘ydi. Shol-chani bir chetidan tortdi. Sholcha ichidan... uchta jasad... jasadlar ustiga yumalab tushdi!
NKVDchilar sholchani qoqib-qoqib taxladi. Hovuzdan chiqib keldi. Sholchani mashina ustiga tashladi. Komandirlari oldiga keldi.
—   Tag‘in uchtasini olib keldik, — dedi birovi.
—   Ikkita desayam bo‘ladi. Bitta maydagina bolacha, — dedi ikkinchisi. — Menimcha, bolasi bo‘lsa kerak, bag‘riga bosib yotibdi.

—   Bolasi o‘g‘ilmi-qizmi? — so‘radi komandir.
—   Kim qarabdi, o‘rtoq komandir. Ishqilib, bir go‘dak odamcha-da.
Shunda, Botir firqa ajabtovur bir ovoz eshitdi. Firqa alang-jalang bo‘ldi. Ovoz ko‘kdan kelyapti yo yerdan chiqyaptimi,  bilolmadi.  Bir ko‘kka qaradi,  bir tevarakka qaradi, bir NKVDchilarga qaradi. Komandir iyagi bilan hovuzga imo etdi.
—   O’radan kelyapti, o‘radan, — dedi.
Botir firqa hovuzga tikildi. Chin, ovoz hovuzdan kelmish bo‘ldi. Nazarida... nazarida, jasadlar qimir-qimir etmish bo‘ldi.
Botir firqa yoqa tutamlab-yoqa tutamlab, angraydi. Botir firqa yoqa tuflab-yoqa tuflab, angraydi.
—   Iya! — deya komandirga qaradi. — Iya-iya...
O’z-o‘zidan... hovuzga tushib bordi. Qo‘rqa-qo‘rqa bordi.
Ovoz qadam sayin yaqin eshitildi.

Botir firqa joyida qotib qoldi. Qadam bosishini-da bilmadi,   ketiga qaytishini-da bilmadi.
Ovoz tobora yaqindan keldi.
Botir firqa yoqasini mahkam tutamladi. Ko‘zlarini yarim yumdi. Ham qo‘rquv, ham shijoat bilan yumdi. Ichida pichir-pichir kalima qaytardi. Dadil-dadil qadam qo‘ydi. Jasadlar boshiga bordi. Ko‘zlarini chirt yumib turdi-turdi... birdan yalt-yalt ochdi.
Shunda... shunda, Mirzaxo‘jaboyni bevasini ko‘rdi! Mirzaxo‘jaboyni zurriyotini ko‘rdi!
Botir firqani ichidan... bir nima o‘pirilib tushdi. Tan-joni jimir-jimir etdi. Tan-joni uvishib-uvishib oldi. Sochlari orasida misoli qumursqa yurdi. Ko‘zlarini tag‘in chirt-chirt yumdi...
—   Ularni tanidingizmi, o‘rtoq rais?
Botir firqa ana shunda ko‘zlarini ochdi. Yonlarida NKVDchilarni ko‘rdi.
Botir firqa tanidim, demishday bosh irg‘adi. Tag‘in jasadlarga tikildi.

Ana shunda, Mirzaxo‘jaboyni bevasi ko‘zlarini yarim ochdi! Boshidagilarga o‘lik nigoh bilan boqdi.
Botir firqa... biqinini changallab-changallab inqilladi.
—   U-u-uh!.. — deya oh urdi. — Tirik, tirik! O’rtoq komandir, ular tirik!
Komandir sheriklariga yuz soldi.
—   Darhaqiqat, ular hali nafas olmoqda-ku? — dedi.
—   To‘g‘ri, tirik, to‘g‘ri! — dedi birovi. — Lekin hozircha tirik, hozircha!
—   Baribir... o‘ladi! Bugun, bugun bo‘lmasayam... ertaga o‘ladi! — dedi ikkinchisi.
Mirzaxo‘jaboyni bevasi jonsarak-jonsarak boqdi. Mo‘lt-mo‘lt boqdi.
—   Yo‘q, yo‘q... — deya pichirladi. — Firqa bova, non
yo‘q. Bo‘lmasa, kelmas edim...
Gapidan, Mirzaxo‘jaboyni bevasi qaerga kelib qolganini bilmadi, qaerdaligini  bilmadi.

—   Tag‘in bitta kulcha bering, firqa bova, — dedi beva. — Bolamga berayin, non deyapti...
—   Beraman, beraman... — Botir firqa shunday deya, komandirga yuz soldi.
—   Urtoq komandir, tiriklarni ko‘mish qanday bo‘ladi?
—   Endi, nima qilaylik, o‘rtoq rais? Zamon shunday! Ocharchilikni bartaraf etmasak bo‘lmaydi.
—   Ammo-lekin... tirik-da, tirik! Ana, bag‘ridagi bolasi-da tirik! Sho‘ro hukumatiga ishchi kuchi kerak, o‘rtoq komandir, ular hali ish beradi.
—   Tushunaman, o‘rtoq rais, tushunaman. Ammo ular baribir... o‘ladi-da, o‘ladi! Nima yeb, jon saqlaydi?
—   Men ularga bittadan kulcha berib turar edim, o‘rtoq komandir. Bunday bo‘lishini bilsam, ikkitadan kulcha berar edim, o‘rtoq komandir. Men endi ularga ikkitadan kulcha berib turaman, o‘rtoq komandir, ikkitadan!
Komandir Botir firqaga o‘smoqchilab-o‘smoqchilab qaradi. Bir ko‘zini qisib-qisib oldi.
U bilan... apoq-chapoqmisiz deyman? — dedi. — Balki qo‘lidagi bolasiyam... o‘zlariga qarashlidir, o‘rtoq rais?

—   Yo‘q, yo‘q, unday xayolga bormang, o‘rtoq komandir, unday xayolga bormang. Gap shundaki...
—   Xo‘sh, gap nimada?
—   Gap shundaki, o‘rtoq komandir, ular juda aziz zotlarni bevasi, juda tabarruk zotlarni zurriyoti.
—   O’rtoq rais, siz aytgandek, kazo-kazolarga qaraladigan bo‘lsa, ocharchilikni tugatib bo‘lmaydi. Ukrainada generallarning bola-baqrasini ko‘mdik, generallarning! Ko‘plarini tiriklay ko‘mib tashladik, tiriklay! Bo‘lmasa ocharchilikni tugatib bo‘lmas edi!
Mirzaxo‘jaboyni bevasi Botir firqaga mo‘ltiradi.
—   Suv, suv... — dedi. — Bolamga suv bering.
—   Uchir! — deya o‘shqirdi bir xodim. — O’ladigan odamga... suv nima kerak?
—   To‘g‘ri, o‘likka... suv nima kerak? — dedi ikkinchi xodim.
Mirzaxo‘jaboyni bevasi ana shunda qaerda ekanini bildi. Olazarak bo‘ldi. Botir firqaga yolvordi.
—   Firqa bova, meni olib keting, — deya inqilladi.
—   O’zimga en bo‘lolmayman, sizga qanday bo‘y bo‘la-man? — deya o‘ksindi Botir firqa.
—   Men otasini yolg‘iz tirnog‘ini odam qilishim
kerak...

Bir xodim birdan hushyor bo‘ldi. Alang-jalang bo‘ldi.
—   Nima-nima?! — dedi. — Uyga ketasan? Ketasan-a, ketasan, ketib bo‘psan! Endi, sening... o‘ligingni orqalab kelish uchun yana boramizmi? Nima, sening... o‘ligingdan boshqa ishimiz yo‘qmi?
—   Uliklarga do‘q qilmang, o‘rtoq, o‘liklarga do‘q qilmang, — ded Botir firqa.
—   Do‘q qilmay bo‘ladimi? O’zi, allaqachon o‘lib bo‘lgan. Yana-tag‘in, uyga ketaman, deydi.
—   Oldin o‘lsin... — dedi Botir firqa.
—   O’ladi! O’limga mahkum etydgan, o‘ladi! Ana, rangida hayot asari yo‘q. Birgina shu... o‘lik uchun tag‘in boramizmi? Bunaqada ocharchilikni qachon tugatamiz?
—   Yo‘q, ular o‘limga mahkum etilmagan, — dedi
Botir firqa. — Men oldin ularga bittadan kulcha be-
rar edim. Endi, ikkitadan kulcha beraman...

Komandir sheriklariga nazar soldi.
—   Ana, o‘rtoq rais, ikkitadan kulcha beraman, de-
yapti, — dedi. — Bitta shu... o‘likka rahm-shafqat qilay-
lik? Kelinglar, uyiga olib borib qo‘yinglar.
NKVDchilar o‘zaro qarashib-qarashib oldi. Noiloj qoldi.
Bittasi mashinadan sholchani olib keldi. Alam bi-lan yoydi. Bittasi ona-bolani oyog‘idan oldi, bittasi boshidan oldi. Achchiq ham zarda bilan sholchaga o‘radi. O’ramni qo‘ltiqlab, mashinaga yo‘l oldi.