* * *
Mirdevon todar Malning hisobiga binoan, so‘nggi yetti yilda barcha viloyatlarda, shu jumladan yangidan qo‘shib olingan Gujarat, Bixar va Bangolada o‘tkazilgan moliya islohotlari natijasida davlat xazinasiga tushayotgan daromadlar avvalgidan uch barobar ortgan edi. Shu daromadlarning ellik kururdan ortig‘i g‘ayridinlardan olingan qo‘shimcha soliq — jizyadan tushgan ekan. Akbar ustozi Salim Cheshtiga bu adolatsiz soliqni bekor qilish haqida va’da bergani qachon edi? So‘nggi yillarda xayoli boshqa narsalarga alahsib, buni unutgan bo‘lsa, endi shuning hissasini chiqarishi kerak emasmi? Muhtojlarga xayr-u ehson qilish odati hamma ellarda bor-ku. Barcha imon-u e‘tiqod vakillariga barobar ulashiladigan xayr-ehsonga qaysi taqvodor shayx qarshi chiqa oladi?
Akbar shu o‘ylar bilan jizyadan tushgan tangalar¬ning katta bir qismini muhtojlarga ulashmoqchi bo‘ldi. Uning farmoni bilan devoniom oldidagi marmar hovuz suvdan tozalandi. Xazinadan charm qoplarda olib chiqilgan tangalar qup-quruq qilib artilgan marmar hovuzga xuddi omborga to‘kilgan bug‘doyday to‘kildi. Hovuz lim-lim to‘lganda, unga o‘n yetti kurur* rupiy tanga siqqanini Akbarga ma’lum qildilar. Shuncha ko‘p pulni xayr-u ehson tarzida ulashish bek-u a’yonlar uchun aqlga sig‘maydigan bir ish edi. Akbar buni onif — to‘lov deb atadi:
— Oniflar — davlatning yordamiga muhtoj keksalar, yetimlar, nogironlar, beva-bechoralardir. Biz bu pullarni fuqarodan soliq tarzida olganmiz. Endi uni barcha imon-u e’tiqod vakillariga barobar ulashsak adoaltdan bo‘lgaymi, yo‘qmi, taqsirlar?
Akbarning bu savoli ruhoniylarga qaratilgan edi. Eng avval shayx Muborak:
— Behad katta savob bo‘lg‘aydir! — deb xitob qildi.
Hind brahmani deva Prasad ham:
— Brihma, Shiva, Vishnu — uchalasi ham bunday saxovatdan shod bo‘lurlar! — dedi.
Shayx Ansoriy va Abdunabilar marmar hovuz to‘la pulning machit-u mozorlarga emas, kambag‘al muhtojlarga ulashilishini uncha yoqtirmasalar ham, lekin onif — to‘lovning savob ish ekanini tan olishga majbur bo‘ldilar.
Shundan keyin Akbar mirdevonga tayinladi:
— Sohib Todar Mal, o‘zingiz tuzgan ro‘yxat bo‘yi¬cha chinakam muhtoj odamlarga berilishini nazorat qiling, toki ochko‘z puldorlar janda kiyib kelib, beva-bechoraning haqini olib ketmasin!
Toshhovuz to‘la tangalar o‘n minglab muhtojlarga qirq ikki kun davomida ulashildi.
Shu orada jizya solig‘i ham bekor qilindi. Abulfazl dilidagi bu orzuning amalga oshganidan behad shod bo‘ldi.
— Hazratim, Panjobda, Ganga bo‘yidagi Audda el-ulus sizning haqingizga hindcha qo‘shiqlar to‘qibdilar, — deb daftarga yozib olingan satrlarni Akbarga o‘qib berdi: