— Jahongir degan ism ming marta yaxshi edi. Nasib qilsa, qachondir bir vaqt... shu nomga qaytgumdir!*
Salim otasi qo‘ygan nomdan voz kechmoqchi bo‘lgani mavlono Faridga ulkan bir jasoratday tu¬yuldi.
— Amirzodam, siz hozir o‘n uchga qadam qo‘ydingiz. Otangiz shu yoshda taxtga chiqqan edilar. Bobur bobongiz podsho bo‘lganlarida hali o‘n ikkiga to‘lmagan edilar. Nasib bo‘lsa, bir kun siz ham taxtga chiqgaysiz! O‘sha kunni ko‘rib o‘lsam armonim qolmagay! Chunki afsus qilurmenki hazrat otangiz dinlarni birlashtirish yo‘liga kirdilar. Holbuki, g‘ayridinlar bizdan bir necha barobar ko‘p. Biz ularning orasida yo‘q bo‘lib ketgaymiz! Bu yo‘l xatodir!
— Men bu yo‘lga zinhor yurmagaymen! — dedi Salim qat’iyat bilan.
— Shuning uchun butun najotni biz sizdan kut¬moq¬damiz, amirzodam! Hazrat otangizga Bayramxon ham bas kelolmadi, Mohim enaga ham, Ansoriy ham. Oxirida, mana, yolg‘iz inilari Muhammad Hakim za¬bun bo‘ldi. Biroq hech kim bas kelolmagan Rustam dostonga axiyri o‘zining o‘g‘li Suhrob bas kelgani «Shoh¬¬noma»dan ma’lumdir. Ilohim, siz bizning Suh¬robimiz bo‘ling-u Jahongir nomi bilan taxtga chiqing!
Agar bu gaplar otasining qulog‘iga yetib borsa mavlono Farid tirik qolmasligini Salim sezdi va atrofiga xavotirlanib qarab qo‘ydi. Lekin xilvatxonada ikkovlaridan boshqa hech kim yo‘q, eshik-derazalar berk. O‘lim xavfidan qo‘rqmay shunday dalil tilaklarni aytgan mavlono Farid Salimga jasur odam bo‘lib ko‘rindi:
— Mavlono, menga toj-u taxt nasib qilgan kuni birinchi xutbani o‘zingiz o‘qigaysiz!
Mavlono Farid azbaroyi ta’sirlanganidan ko‘zlariga yosh oldi-da, Salimni suyukli farzandidek bag‘riga bosib, yelkalarini siladi.
Akbar bilan uning o‘g‘li orasiga birinchi pona shu tarzda urildi.

_____________
* Salim o‘z xotiralarini keyinchalik «Tuzuki Jahongiriy» deb ataydi.

O‘n oy davom etgan Kobul yurishi Akbarni juda toliqtirgan edi. U poytaxtdagi oromgohlar, sokin ku¬tubxona va tasvirxonalarni* sog‘ingan edi. Kobuldan qaytgach, Fathpurda muqim yashab, chala qolgan ko‘p ishlarini nihoyasiga yetkazdi. Ilgari qad ko‘targan muhtasham binolar yoniga Panj Mahal deb ataladigan besh qavatli qasr, qizlar uchun qurilgan yangi maktab, marmar hovuz o‘rtasidagi go‘zal shohsupa, hovli yuzida har bir katagiga odam sig‘adigan ulkan satranj maydoni va Akbarning me’morlik iste’dodini ko‘rsatadigan boshqa o‘nlab obidalar qo‘shildi. Fathpur-Sekri qurib bitirilgan paytda uni kelib ko‘rgan ingliz sayyohi Ralf Fitchning yozishicha, Akbarning yangi poytaxti o‘sha davrdagi Londondan ikki barobar ulkan¬roq bo‘lgan. Shunday ulug‘vor shaharni yaxlit bir san’at asariga o‘xshatib kashf etgan va o‘ng besh-yigirma yil ichida qurdirgan me’morni uzoq yurtlardan kelgan odamlar bir ko‘rib ketishga intilar edilar.
Qilichxon Andijoniy «darbor» deb ataladigan qabul kunida Akbarning huzuriga oq yuzli, qo‘ng‘ir soch, barvasta bir sayyohni boshlab kirdi. O‘siq soqoliga oq oralagan bu odam — moskvalik tujjor Matvey Kalitinning o‘g‘li Akim edi. Qilichxon uni bundan qirq yil burun Eronning Mozandaronida, Hazar de¬ngizi bo‘yiga kemada sizib kelgan paytda ko‘rgan edi. O‘shanda Humoyun Matveyning Moskoviyadan Agraga sovg‘a qilib olib borgan samur po‘stini va qarchig‘ayiga javoban yoqut in’om qilgani Qilich¬xonning yodida bor edi. Eng muhimi, Akim Mat¬veyevich Adan orqali o‘tib kelayotganda Gulbadan begimning taqdiridan xabar topgan va so‘nggi yangiliklarni eshitib kelgan edi.
Qilichxon buning hammasini aytganda Akbar uzoq yurtdan kelgan mehmonga qiziqib peshvoz chiqdi. Akim Matveyevich boshidan kartuzini olib, unga ta’¬zim qildi-da:
— Gazrati aliylari! — deb so‘z boshladi. U turkiy tilni Qozonda o‘rgangan va bulg‘or tatarlarini eslatadigan talaffuz bilan so‘zlar edi: — Sizning buyuk qudratingizga turk sultoni ham tan bermishdir. Yuborgan elchingizni bik yaxshi qabul qilgan. Adan hokimiga qarshi askar yuborib, Gulbadan begimni asirlikdan bushatuvg‘a majbur itgan. Men Adang‘a kelganda barcha el-ulus shul to‘g‘rida so‘zlab yururlar ekan. Begimning ulug‘ og‘alari mirzo Humoyunni men Hazar bo‘yinda ko‘rganim yodimg‘a tushdi. Buyuk padaringiz mening otamg‘a zo‘r bir yoqut bergan edi. Rahmatli otam ul yoqutni menga meros qilib qoldirg‘an. Men haligacha bu yoqutni qalbim yonida asrab yururmen.
Akim Matveyevich qo‘yniga qo‘l solib, yumaloq charm hamyonchani oldi-da, ichini ochdi. To‘q qizil yoqut Akbarning ko‘ziga cho‘g‘day yaltirab ko‘rindi. Uning o‘zi ham otasi yozib bergan to‘rt satr she’riy tilakni haligacha tumor qilib kiyimi ichidan osib yurar edi. Ko‘kragining chap tomonini paypaslab, tumorchaning salqin ipagi badaniga tekkanini his qilganda olis yurtlardan ham ammasining, ham otasining xabarini olib kelgan Akim Kalitin ko‘ziga juda issiq ko‘rindi.
— Xushxabar keltirganingiz uchun sizga tashakkur, janobi Akim. Adanda Gulbadan begimning odamlaridan kimni ko‘rdingiz?
— Ahmad Buxoriyni ko‘rdim. U bilan ham qirq yil burun Hazar dengizi bo‘yida tanishgan edik. Ahmad Buxoriy keksayib, mo‘ysafid bo‘lib qolibdir.
— Men uni ammamga qo‘shib yuborgan edim. Hozir ahvollari nechuk ekan? Salomatliklarini so‘ra¬dingizmi?

— Turk sultoni Adan hokimiga farmon berib, begimni xushhavo bir ko‘shkka o‘tkazibdirlar. Sog‘liq¬lari yaxshi ekan. Faqat «Tezrov» degan kemalari yetti oy qarovsiz yotgani uchun ichidagi narsalarini talab, ba’zi joylarini buzgan ekanlar. Hozir siz yuborgan odamlar Ahmad Buxoriy boshchiligida kemani tuzatmoqdalar. Bir oylarda tuzatib, Hindiston tomonga yo‘l olmoqchilar.
— Xayriyat! — dedi Akbar yengil bir so‘lish olib.
Akim Matveyevich orqaga o‘girilib qaradi. Uning xizmatkor yigiti oq ipak matoga o‘ralgan katta bir kitobni ikki qo‘llab tutib turar edi.
— Gazrati oliylari! Siz barcha xalqlarning kitobla¬riga ehtirom ko‘rsatganingizni biz ham eshitdik. Ulug‘ bobongiz Boburshoh boshlagan nek ishlarni siz davom ettirayotganingizdan behad shodmiz. Bobur bobongiz mamlakatlarimiz tarixida birinchi bo‘lib Moskvaga elchi yuborgani ikki tomon uchun ham juda xayrli ish bo‘lmishdir. Bobongizning elchisi uch yil Rossiyaning Murom shahri yaqinida istiqomat etgan edi. Men ham muromlikmen. Bizning yaqinimizda so‘nggi qirq yil ichida Baburin degan qishloq paydo bo‘ldi. Baburin degan nomlar ham bor. Xalq orasida rivoyat tarqalganki, hind shohi Boburning avlodlari Murom atroflariga kelib yashagan*.
Ulug‘ adib bo‘lgan bobongizning hurmati uchun biz sizga Rossiyadan kitob sovg‘a qilib keltirdik.
Akim Matveyevich kitobni xizmatkor yigitdan oldi-da, Akbarga tutdi. Akbar kitobning ustidagi oq ipak pardani ko‘tarib muqovasiga qaradi. Chetlari zarhal qilingan qalin charm muqova ustida notanish oltin yozuv ko‘rindi.
— Bu — lotin xatimi? — so‘radi Akbar.
— Yo‘q, bu — rus xatidir. Bundan besh yuz yil muqaddam Kirill bilan Mefodiy nomli ulug‘ vatandoshlarimiz shu alifboni kashf qilmishlar.
Besh asrdan beri o‘z alifbosida ish olib boradigan xalqning kitobi Akbarga endi juda qiziqarli ko‘rindi:
— Bu kitobning nomi nedur?
—«Apostol». Iso payg‘ambarning eng ishongan o‘n ikki yor-do‘sti, xalifasi bo‘lgan. Shular bizda apostol deb e’zozlanur. Sizlardagi choryorlar kabi.
— Undoq bo‘lsa, bu tabarruk kitob ekan! — deb, Akbar sovg‘ani e’zozlab ko‘ziga surdi.
U kitobni varaqlayotganda har bobning bosh harflariga maxsus rasmlar ishlanganini ko‘rdi, biroq matnlar qo‘lda ko‘chirilganga o‘xshamasligini sezib taajjublandi. Shunda Akim Matveyevich o‘zi keltirgan kitobning bosmaxonada qanday chop etilganini aytib berdi.

Kitob chop etish hali sharq mamlakatlariga yetib kelmagan, Akbar buning nimaligini bilmas edi. Akim Matveyevich unga Ivan Fyodorov degan kishining Moskvada birinchi bo‘lib milodiy 1563-yilda ochgan bosmaxonasi bir marta terilgandan so‘ng kitobni zudlikda o‘nlab nusxa bosib chiqarishi mumkinligi Akbarga juda katta yangilik bo‘lib tuyuldi.
— Ammo bizda ham yangilikdan joni chiqadigan ruhoniylar bor, — dedi Akim Matveyevich. — Ivan Fyodorov Moskvada bittagina kitobni chop etishga ulgurdi. Keyin ruhoniylar uni dahriy «antixrist» deb aybladilar. Fyodorovning bosmaxonasi yog‘och uyga o‘rnatilgan ekan. Johillar bu uyga o‘t qo‘yib, hammasini kuydirib yuboradilar. Ivan Fyodorov Moskva¬dan qochib, chet bir viloyatga boradi.
— Podsholaringiz kim?
— Podshomiz Ivan Grozniy Qozon, Astraxan xonliklarini zabt etish bilan band edi. Keyinchalik uning ruxsati bilan Fyodorovning bosmaxonasida ko‘proq diniy kitoblar chop etiladigan bo‘ldi.
Akbar Ivan Grozniyning Qozon va Astraxan xonliklarini qanday zabt etganini Agraga kelib ketgan Eron elchisidan eshitgan edi.
— Janob Akim, biz ham begunoh farishtalar emasmiz, shafqatsiz urushlar qilib, behuda qonlar to‘kkan paytlarimiz bo‘lgan. Lekin hozir shunday xulosaga keldikkim, qilich bilan odamlarning dilini yaralab erishilgan g‘alaba bebaqo ekan. Undan ko‘ra odam¬larning qalbiga yaxshilik bilan yo‘l topib erishilgan g‘alabaning umri uzoq bo‘lgay.
— Siz mening dilimdagi gapni aytdingiz, hazrati oliylari. Qonni qon bilan yuvib bo‘lmagay. Tojdorlar qilgan shafqatsizliklar uchun xalqlar aybdor emas. Qozonda mening do‘stlarim bor. Rossiyaning vijdonli kishilari Ivan Grozniyning ayovsiz ishlarini afsuslanib tilga olurlar. Chunki u jahl ustida hatto o‘zining katta o‘g‘lini temir hassa bilan urib o‘ldirib qo‘ygan. Lekin uning tarixga kirgan yaxshi ishlari ham bor: tarqoq o‘lkalarni Moskva atrofiga birlashtirib, ulkan davlat tuzdi. Yana bir nek ishi — Moskvada, biz Kreml deb aytadigan ulug‘ qizil qal’a yonida Qozon fathiga bag‘ishlangan muhtasham bir obida — sobor qurdirdi.

Orqada turgan xizmatkor yigit Akim Matveyevichning ishorasi bilan cho‘zinchoq yog‘och sandiqchani olib keldi. O‘rol tog‘larining rang-barang toshlari bilan zeb berilgan bu sandiqcha ichida rangdor suratlar bor edi. Akbar Moskvada Kremlning kungirador qizil devorlarini, qubbalariga yaxlit oltin qoplangan baland qo‘ng‘iroqxonalarini shu suratlarda ko‘rdi. U Qozon soborining tasviri chizilgan rasmni qo‘lga olib qarayotganda:
— e’tibor bering, hazrati oliylari, — dedi Akim Matveyevich. — Rus me’morlari Qozonning o‘ziga xos qiyofasini bu obidada ehtirom bilan ifodalashga intilganlar. Sobor tepasidagi ba’zi qubbalarning taram-taramlari menga muslim sallasining o‘ramlarini eslatur.
— Gapingiz asosli, janob Kalitin, men ham bu obidada milliy adovat emas, aksincha, turli imon-u e’tiqodlarga hurmat ifodasini ko‘rmoqdamen. El-uluslar orasidagi o‘zaro ehtirom o‘choqda saqlanadigan cho‘g‘ kabi hamisha bordir. Fozil kishilar shu cho‘g‘ni kul orasidan izlab topib, uning yordamida katta gulxanlar yoqmog‘i mumkin. Biz hozir Odam Ato farzandlarini ana shunday ma’naviy gulxan atrofiga to‘plash harakatidamiz.
— Biz ham shu gulxan yorug‘ini uzoqdan ko‘rib keldik!
— Qadamingiz qutlug‘ bo‘lsin! Podsholaringizda Hindistonday uzoq mamlakatlarga elchi yuborishga hozircha imkon bo‘lmasa... mayli. Lekin elchilar ishini yaxshi kitoblar-u siz kabi jasur sayyohlar ham qilmog‘i mumkin.
Akbar kitobdorni chaqirtirdi va «Boburnoma»ning yangi ko‘chirilgan bir nusxasini olib kelishni buyurdi. U Akim Matveyevichga berar ekan:
— Siz bizni Moskoviyadan yo‘qlab kelganingizning o‘zi katta bir qadrdonlikdir, janob Akim! — dedi. — Hazrat bobomiz mamlakatlarimiz orasida shunday qadrdonlik bo‘lishini istab elchi yuborgan ekanlar. Ruslar qadrshunos el ekanki, bobomizning bu xayrli ishini unutmasdan, nomini o‘z odamlariga qo‘yibdirlar, qishloqlarini Baburino deb atabdirlar. Bu — tahsinga sazovor fazilatdir. Siz turkiy tilni bilar ekansiz. Shuning uchun «Boburnoma»ning asl turkiycha nusxasini sizga in’om etdik!
Akim Matveyevich zarhal muqovali kitobni olib, e’zozlab ko‘ziga surdi-yu:
— Men bu kitobning shuhratini butun mamla-katimizga yoygaymen, — dedi. — Vatandoshimiz Afanasiy Nikitin yuz yil burun biz uchun Hindistonni ochgan edi. Uning «Uch dengizdan nariga sayohat» nomli kitobida bizning Hindistonga bo‘lgan beg‘araz qiziqishimiz, samimiy ehtiromimiz ifoda etilmishdir. Biz ba’zi farangilarga o‘xshab, Hindiston atrofidagi dengizlarga xo‘jayinlik qilmagaymiz, orollarni bosib olmoqchi emasmiz, faqat xolis niyat bilan hamkorlik qilishni istaymiz.

— Siz farangi tillarini ham bilsangiz kerak?
— Ha, bilurmen. Dengizdan portugal kemasida o‘tib keldim. Shunda ularning o‘zaro gaplaridan tushundimki, Adanda hazrat ammangizni sizga qarshi qo‘zg‘atmoqchi bo‘lgan kuchlar orasida portugallar ham bor ekan. Ular zimdan yomonlik qilishda behad katta tajriba orttirmishlar. Beg‘araz hayrixohingiz sifatida aytib o‘tmoqchimen. Ular sizni o‘z dinlariga o‘tkazib, keyin butun Hindistonni mustamlaka qilish orzusidalar.
Akbar istehzoli kuldi:
— Ushalmaydigan orzu! Men barcha imon-u e’tiqodlarni barobar ko‘rganim uchun padrelarga poytaxtdan joy berdim.
— Albatta, portugallar orasida adolatparvar, halol odamlar ham bor. Lekin men ularning shafqatsiz qulfurushlarini ham ko‘rdim. Ular Ovruponing qul bozorlariga bechora qora tanlilarni Afrikadan kemalarga bosib borib, oltinga sotmoqdalar. Siz Hindistonda qul bozorlarini berkittirib olijanob ish qilibsiz. Qullarni ozod etibsiz. Ammo farangilar yangi kashf etilgan Amerika qit’asida ham qul bozorlari ochmishlar, habashistonlik yuz minglab qora tan¬lilarni kemalarda Amerikaga eltib, qul qilib sotibdirlar. Shu yo‘l bilan behisob ko‘p boylik orttiribdirlar.
— Insonfurushlik bilan orttirilgan boylik — dun¬yodagi eng harom boylikdir! — dedi Akbar nafrat bilan.— Men bilurmen, biz bo‘sh kelsak, hindlarni ham «qora tanli» deyishib, kemalarga bosib ketib, qul qilib sotishga tayyor farangilar bor. Ammo biz tirik ekanmiz, ular bu shum niyatlariga yetolmagaylar!
Gap orasida Akbar mehmonga savol berdi:
— Bizdan ne tilagingiz bor, mehmon?
Akim Matveyevich bir o‘ylanib oldi. Jizya va tamg‘a soliqlarining bekor qilingani, barcha nasoralarning huquqlari muslimlarniki bilan tenglashtirilgani Akim Matveyevich kabi ajnabiy sayyohlarga juda katta yengillik bermoqda edi. Kalitin o‘zi uchun hech narsa so‘ramoqchi emas, faqat shu yerda uchratgan bir vatandoshining mushkulotini oson qilgisi kelar edi.
Paramon degan kishi yoshligida Volga daryosi bo‘ylarida Qrim xonlari bilan bo‘lgan jangda yara¬lanib, asir tushgandan so‘ng uni qul qilib sotgan ekanlar. Falakning gardishi bilan Hindistonga kelgan bu odam o‘ziga o‘xshagan nasora ayolga uylanib, ikkita farzand ko‘rgan ekan. Kasbi imoratsoz usta. Akbar¬ning yangi poytaxtini qurishga o‘n yetti yil mehnati singgan. Lekin hali ham ona tilini unutmagan ekan. Akim Kalitin u bilan ruscha gaplashganda ko‘zlaridan tirqirab yosh chiqib ketdi. «Birga olib ketinglar, birodarlar, qolgan umrimni Vatanimda o‘tkazay!» — deb yalindi. Ammo sarkori unga javob bermadi. Chunki o‘g‘li ham ganchkor usta ekan. «Bunday katta ustalarga hazratim o‘zlari javob bermasalar, mening haqqim yo‘q!» — deb turib oldi.

Akbar bu gapni eshitib, Qilichxonga yuzlandi va gap qaysi usta haqida borayotganini so‘radi.
— Usta Parmon bo‘lsa kerak, — dedi Qilichxon,— o‘zi hozir tashqarida qabulingizni kutib turgan edi.
Akbar Mirituzukka usta Parmonni  chaqirishni buyurdi. Hindiston oftobida yuzlari qorayib ketgan ellik yoshlardagi ko‘kko‘zli miqti odam eshikdan ta’¬zim qilib kirdi:
— Mening asli otim Paramon, hazrati oliylari! O‘zim Volga bo‘ylarida o‘sganmen. Meni qul qilib sotgan edilar, sizga rahmat, bizdan «qul» degan isnodni olib tashladingiz. Mening orzuyim — vatanga qaytish edi. Axir bizni vatandan zo‘ravonlik bilan judo qilgan edilar! Ijozat bersangiz, oilam, o‘g‘lim bilan endi Rossiyaga ketsam...
— Ammo biz sizdek yaxshi ustolarni qaydin topurmiz?
— Hazrati oliylari, yigirma yilda to‘qqizta shogird yetishtirdim, hech biri imoratsozlikda mendan qolishmagay!
Akbar Abulfazlni chaqirtirdi:
— Janob vazir, farmon biting: usta Parmonning oilasi bilan birga vataniga qaytib ketishiga ruxsat berilsin. Yangi poytaxtni qurishda o‘g‘li bilan qilgan ko‘p yillik mehnati uchun uning vataniga yetib borgunicha ketadigan yo‘l xarajatlari xazinadan to‘lansin.
— Bosh ustiga, hazratim! — deb Abulfazl bu farmonni darhol bajarish uchun orqasi bilan yurib chiqib ketdi.
Usta Paramonning quvonchi ichiga sig‘may, yoni¬dagi Akim Matveyevichni quchoqlab o‘pa boshladi...
O‘sha kunlari Antoni Monserrate va Rudolf Akvaviva Goaga qaytib ketish harakatida yurgan edi. Akbar Akim Kalitin va usta Paramonni padrelar bilan bir karvonga qo‘shib jo‘natdi. Goa orolida Kalitinlar Portugaliya kemasiga tushib Yevropaga yo‘l oldilar*.
Padrelar esa orolda qolishdi.

______________
* T a s v i r x o n a — musavvirlar dargohi.
* Aslida bu — Bobur yuborgan elchining xalq xotirasida o‘zgargan va boyigan holda saqlanib qolganligini ko‘rsatuvchi rivoyatdir. Baburinskiy xutor, Baburino degan joylar va Baburin degan ismlar ulug‘ rus yozuvchisi I. S. Turgenev yashagan davrda ham bo‘lgan. Shu sababli I. S. Turgenev o‘zining «Punin va Baburin» degan povestida Paramon Semyonovich Baburinning hind shohi Boburdan kelib chiqqanligi haqidagi rivoyatdan foydalanadi.
Rus sovet olimasi G. F. Blagova esa Baburino degan qishloqlarning Murom va Kirjach atroflarida 1960-yillarda ham bo‘lganligidan guvohlik beradi.
* Fathpur-Sekrida asoratdan qutqarilgan bir rus oilasi Portugaliya missionerlari hamrohligida Hindistondan jo‘nab ketganini ingliz olimi V. Smit «Akbar» nomli kitobida qayd etgan.

Akbar ham, o‘g‘illari ham katolik diniga o‘tmaganligi Goadagi portugal ma’murlarini juda ko‘ngil¬siz¬lantirdi. Ular Monserrate va Akvavivaning Akbar davlatida olib borgan uch yillik ishlarini «muvaffaqi¬yatsiz missiya», deb baholadilar. Faqat padrelar keltirgan harbiy ma’lumotlar foydali deb topildi. Ayniqsa, Albert Pereyroning Alibek degan turkiycha nom bilan shahzoda Salim mulozimlari orasiga ishga olinganligi va Fathpurda qolganligi Goa hokimini mamnun qildi. Chunki Akbar saroyida Albert Pereyroday tadbirkor xufiyaning ish olib borishi portugallar  uchun juda zarur edi. Goa hokimi Pereyro bilan aloqa bog‘lash uchun savdogar qiyofasidagi maxsus odamni Goadan Fathpurga jo‘natar ekan:
— Senyor Albertga ayting, qaytib kelganda biz uni general unvoniga taqdim etmoqchimiz, — deb va’da berdi. Kemasozlikka oid eski kitoblardan unga ko‘proq olib borib bering. Akbar bilan uning o‘g‘liga bizning tajribamizni iste’moldan qolgan eski kemalar asosida o‘rgatsin. Afg‘on yusufzaylari bilan aloqani uzmasin. Albert ularning qo‘zg‘olonchi pirlari — ravshaniylarni biladi. Kobul yurishiga borganda Peshovarda ular bilan tanishgan. Ravshaniylar Haybar dovoni etagida Akbarga qarshi isyon ko‘targanlar. Ammo ravshaniylarning peshvosi shayx Jaloliddinni Akbar Fathpurda hibsda saqlamoqda emish. Rav¬shaniylar bu shayxni hibsdan bo‘shatish harakatida emishlar. Siz Fathpurga borgan zahotingiz ravshaniylar piri shayx Jaloliddinni hibsdan qochirmoqning yo‘lini izlang. Bu pir qochib chiqsa, ravshaniylar isyo¬ni yanada avjlanib, Haybar dovoni bekilib qolgay. Bizga xuddi shu kerak! Akbarning kuchlari shimoliy chegaralar tashvishidan bo‘shamasin!
Goa hokimining bu fikri Rudolf Akvavivaning ko‘nglidagi gap edi:
— Siz mutlaqo haqsiz, senyor vitse-qirol! — dedi Akvaviva. — Biz uch yil Akbar saroyida yurib shunga amin bo‘ldikki, hozir butun Sharqni larzaga solayotgan to‘rtta eng zo‘r davlat turkiy sulolalar qo‘lidadir. Kichik Osiyoda turk sultonlari, Eronda buyuk shoh Abbos nomi bilan ulug‘lanayotgan ozarbayjonlik Safaviy, Turonda Abdullaxon Shayboniy. Xayriyatki, bu to‘rt davlat birlasha olmaydir, aks holda, biz ularga bas keladigan kuch topa olmas edik. Ammo turkiy podsholar orasida biz uchun eng xatarlisi — Akbardir. Narigi uchalasi shia sunniy nizolari tufayli bir-biriga ashaddiy dushman. Ammo Akbar har uchala turkiy sulola bilan murosa yo‘lini topib, bordi-keldi qilib turibdir. Hatto turk sultoni Murod Akbarning hurmati uchun Adanda asira bo‘lib qolgan Gulbadan begimni qutqarishga yordam beribdir.

— Bu begim Fathpurga qaytib borgani rostmi?
— Ha, uni tantana bilan kutib oldilar. Endi turk sultoni dengiz kemalari quradigan ustalarni ham Akbar huzuriga yubormoqchi emish. Turk harbiy floti hozir O‘rta yer dengizida hukmron, bizga u yoqlarda kun yo‘q. Shunday zo‘r flot Hind ummonida ham paydo bo‘lsa, Goa bilan xayrlashishga to‘g‘ri kelgay!
— Yo‘q, bunga yo‘l bermaslik kerak! — dedi Goa hokimi va Fathpurga jo‘natayotgan savdogar-xufiyaga uqtirdi: — Shayx Jaloliddin tezroq hibsdan qochirilmog‘i shart! G‘ayridin Man Sinx Kobulda o‘z rajputlari bilan hukmron bo‘lib turgani muslim afg‘onlar-ning izzat-nafsiga tegmoqda. Biz suv yo‘li orqali Peshovarga maxsus odamlar, qurol-yarog‘lar yuborgaymiz. Hind-muslim nizolarini alanga oldirmog‘imiz zarur! Shuni Pereyroga yaxshilab tushuntiring!
Albert Pereyro Fathpurda mana shu ko‘rsatmalar asosida shayx Jaloliddinni hibsdan qochirishga muvaffaq bo‘lgan paytda Goaning katolik cherkovi Antoni Monserrateni Arabiston va Turkiyaga maxfiy topshiriqlar bilan jo‘natdi. Biroq turk sultoni Akbardan ko‘ra shafqatsizroq edi. Monserrate muslimlar orasida nasora dinini targ‘ib qilganligi uchun Sinan degan joyda qamoqqa olindi va yetti yil hibsda yotdi. U qamoqdan qutulib Goaga qaytganda Rudolf Akvaviva allaqachon olamdan o‘tgan edi.
ma’lum bo‘lishicha, Rudolf muqaddas martirlik unvonini oqlash uchun Goa yaqinidagi hind qishloq¬larida qat’iy harakatlar qiladi. U iezuitlar g‘oyasi uchun o‘zini shahid qilishga ko‘pdan tayyorlanib yurganini, martirlik unvoni shuni taqozo qilishini Mon¬serrate bilardi. O‘ttiz uch yoshli Rudolf Selset qishlog‘ida bir eski ibodatxonani katolik cherkoviga aylantirmoqchi bo‘ladi. To‘rtta baquvvat portugal yigi¬tini ishga solib, ibodatxonadagi majusiy haykallar o‘rniga salib o‘rnattirayotgan paytda yerli aholi birdan isyon ko‘taradi-yu, Rudolfni ham, uning to‘rt yigitini ham urib o‘ldiradi.

Akbarning hayotini yaqindan kuzatib, u haqda maxsus asar yozayotgan hind tarixnavislari orasida ikki kishi avval tengqur, do‘st, keyin esa bir-biriga ashaddiy raqib bo‘lib ketdilar. Bularning biri Abulfazl bo‘lsa, ikkinchisi — Abduqodir Badavniy edi. Ular Akbar saroyiga deyarli bir vaqtda kelishgan va xizmatni eng past poyadan — dog‘ qilingan otlarni xatlaydigan bitikchilikdan boshlagan edilar. Keyin Abulfazl¬ning omadi kelib, vazirlik lavozimiga ko‘tarildi. Biroq, Abduqodir Badavniy saroydagi yettita oddiy imomlardan biri bo‘lganicha qoldi. Lekin u o‘zini qalami o‘tkir, iste’dodli muarrix deb bilar, saroyda, harbiy yurishda, ibodatxonada Akbarni zimdan kuzatib, unga bog‘liq eng muhim voqealarni daftariga yozib borardi. Bir kun emas bir kun Akbarning nazari Badavniyga ham tushishi va uning ham Abulfazlday ko‘tarilib ketishi ehtimolga yaqin tuyulardi. Shuning uchun Badavniy «Muntaxabut tavorix» (ya’ni, tanlangan tarixlar) deb atalgan yozuvlarining bosh qismlarini Akbarga ixlosmand odam sifatida yozdi: «Hazrati oliylari ko‘p yillar davomida qarama-qarshi fikrlarni bir-biriga muqoyasa qilib, ularning orasidan haqiqatni topishga o‘rgandilar. Hazratimning yangicha e’tiqodlari xuddi toshga o‘yilgan suratday uzoq o‘ylar, munozaralar natijasida asta-sekin shakllanib bordi. Bu e’tiqod bo‘yicha, aqlli odamlar hamma millatlar orasida ham bor, ularni yig‘ib yakdil qilmoq savobli ish emasmi?»
Badavniy Akbar tomonda turib o‘zicha bu savolni bergan paytlarda hali ma’naviy zilzilalar va shayxlar isyoni boshlanmagan edi. Mulla Abduqodir Ajmirdagi mashhur Muyiniddin Cheshti maqbarasining pesh¬vosi bo‘lish umidida edi. Bu maqbaraga Akbarning o‘zi ham piyoda ziyoratga borar va katta ehsonlar qilar edi. Buni ko‘rgan bek-u a’yonlar va boshqa odamlardan nazr-u niyozlar daryoday oqib kelardi. Bu yerda peshvo bo‘lishning boyligidan tashqari, katta nufuzi ham Badavniyni o‘ziga tortardi.
Lekin Fathpurdagi ibodatxonada bo‘lgan diniy munozaralarda Badavniy bir necha marta Ansoriy tomonida turib, shayx Muborak bilan munozara qildi. Bir marta hatto qiziqqonlik qilib, shayx Muborakni dahriylikda aybladi. Akbarga uning shu ishlari yoqmagan ekan. Abulfazl otasiga yon bosib, Badavniyni podshoga yomon ko‘rsatgan bo‘lishi kerak. Akbar Ajmirdagi mashhur maqbaraga shayx Muborakning tarafdori bo‘lgan boshqa bir odamni peshvo qilib tayinlatdi. Keyin Ansoriyning shayxulislomligi bekor bo‘ldi-yu, unga yaqin imomlar ham ishsiz qoldi. Shu imomlardan biri bo‘lgan Abduqodir Badavniy saroy kutubxonasiga tarjimon bo‘lib ishga kirdi. Ro‘zg‘or tebratish uchun o‘zi suymaydigan g‘ayridinlarning kitoblarini forscha she’rga solishga majbur bo‘ldi.