Аеча ёшда турмуш Қурган маъҚул?А еспублика "Оила" илмий-амалий маркази директори, психологис фанлари доктори,
профессор Васила КАА ИМОВА билан суҳбат
— Васила Маманосировна, халқимиз оилани барпо стиш билан боғлиқ барча жиҳатлар ва жараёнларга жиддий сътибор қаратади. Бундан йигит ва қизнинг никоҳ ёши ҳам мустасно смас, албатта. Аммо кейинги пайтларда оилада юзага келаётган муаммоларнинг бир учи никоҳ ёшига бориб тақалаётганининг сабаби нимада?
— Марказимиз томонидан стказилаётган тадқиқотлар жараёнида аҳолининг турли қатламлари, гуруҳлари билан мулоқотда бсламиз. Муаммоли оилаларнинг кспчилигида никоҳ ёшининг номувофиқлигига ёки срта турмуш қуришга бориб тақалади. Аикоҳга киришда балоғат ёшига етганлик жуда муҳим.
Хсш, бизда неча ёш балоғат ёши ҳисобланади? Оила қуришда балоғатга етганликнинг сзи кифос қиладими? Аикоҳга кирган иккала жинс вакилида ҳам балоғатга етганлик жуда муҳим, шу билан бирга, муомала лаёқати ҳам шаклланган бслиши керак. Чунки йигит ва қизда оиланинг соғломлиги, тскислиги, рсзғори бут бслиши учун ҳам, муомала лаёқатининг тслиқроқ шаклланиши учун ҳам вақт керак. Муомала лаёқати шахснинг восга етганлигини билдиради. Восга етганлик бизда барча манбаларда 18 ёш деб сътироф стилади. Муомалага лаёқатлилик ҳам шу ёш билан боғлиқ ҳолда ксрсатилади.
"Оила" аталмиш муқаддас қсрғон снг аввало, икки ёш сртасида расман қайд стилган никоҳ орқали бунёд бслади. Лекин бизнинг шарқона муҳитда келин-куёвдан иборат жуфтликни оила десак ҳам снглишамиз. У бизнинг шароитда ниҳостда кенг тушунчани англатиши билан ажралиб туради.Чунки қайнона-келин, қайнота-куёв, қариндош-уруғчилик, қуда-андачилик муносабатлари бор. Унда ҳам келиннинг, ҳам куёвнинг муомала лаёқати катта аҳамистга сга. Бугунгача биз срганган тадқиқотларда асосан оилавий келишмовчиликлар, оилавий низолар никоҳ ёши билан боғлиқлиги исботланспти. Ажримларнинг 80 фоизга сқинида йигитларнинг ҳам ёши фарқланмоқда, қизларнинг никоҳ ёши сса нисбатан кичик сканлиги аниқланди .
Сснгги пайтларда 18-21 ёш орасида ажрашаётган қизларнинг сони ортиб бораётганлиги кишини хавотирга солади.. Демак, бир аччиқ ҳақиқат аён бслмоқда, съни срта турмушга узатилаётган қизлар кспаймоқда. Аш турмушга чиққан қизларнинг оиласидан тез ажралиб кетиши юзасидан стказилган ссровларда бошқа уйда сз срнини тополмаганлиги, оиланинг баъзи мураккабликларига мослаша олмаганлиги, муроса деган тушунчаларга маънавий жиҳатдан тайёр смаслиги сабаб қилиб ксрсатилмоқда.
— Юқорида 18 ёшни восга етганлик ёши деб айтдингиз, қонунчиликда сса қизларнинг турмушга чиқишига 17 ёшдан рухсат берилади. Бир йил никоҳ ёши учун қанчалик аҳамистга сга?
— Аввало, таъкидлаш жоизки, мамлакатимизнинг бош қонуни - Конституяисмизда ҳам икки жинс вакилининг тенг ҳуқуқли сканлиги белгилаб қсйилган. 1998 йили "Оила" йили деб сълон қилинди. Шу йили Ўзбекистон А еспубликасининг "Оила" кодекси қабул қилинди. Бу ҳужжат оила институтини такомиллаштириш ва мустаҳкамлашда муҳим ҳуқуқий асос бслди. Ана шу кодекснинг 15-моддасида никоҳ ёши йигитлар учун 18, қизлар учун сса 17 ёш сифатида қайд стилди. Ушбу ёшни белгилашда Шарқ анъаналари, удумлари ҳам ҳисобга олинган. Бу модданинг киритилишида жуда ксп олимларнинг илмий—амалий қарашлари, қолаверса, жамоатчиликнинг ҳам фикр-мулоҳазалари инобатга олинган. Шунингдек, бундай меъёрнинг қабул қилинишида Шарқ менталитети, асрий удумлар, катта патриархал оилаларда ксп фарзандлик анъаналарининг сақланганлиги каби қатор сзига хосликлар инобатга олинган. Аммо "Оила" маркази томонидан стказилган психологик тадқиқот ва кузатишларда 17 ёш билан 18 ёш сртасидаги фарқ катта сканлиги аниқланди. Яъни 17 ёшда барибир болаликка хос қарашлар сақланиб қолганлиги билинади. 18 ёшда сса мустақил шахс сканлигини сезиш ҳисси шаклланади. 18 ёшда шахс балоғат ёшига нафақат физиологик жиҳатдан, балки ақлий, руҳий томондан ҳам етилади.
— Аммо катталар орасида қизларнинг ана шу ақлий етилишидан қсрқадиганлар бор. Шу боис, қиз болани иложи бслса 17 ёшида, ҳатто ундан ҳам сртароқ келин қилиб олишни исташади. Чунки ақлини таниган, сзининг ҳақ-ҳуқуқини билганни бошқариш, қайноналар тили билан айтганда, "қайириб олиш, жиловлаш" қийин кечади, деган қараш бор. Бунга сизнинг муносабатингиз қандай?
— Катталарда гап ксп. Ҳали ҳаётда пишмаган, ақлий салоҳисти етилмаган қизларни келин қилишни истаганлар, афсуски, йсқ смас. Уларнинг нисти нима? Аввало, ёш келинни уйдаги барча таомилларга бсйсундиришни хоҳлайди. "Аш қизни келин қилсам, ҳамма айтганларимни ссзсиз бажаради", деб сйлашади. "16-17 ёшли қизга уйлансам, менинг ҳам, онамнинг ҳам айтганларини қилади", дейдиган йигитлар ҳам орамизда кам смас. Лекин улар бу ёлғончи тасаввур сканлигини билишмайди. Маълум вақт стгач, ёш келинчакнинг уқувсизлиги, тажрибасизлиги, ақлсизлиги ксзига ташланади. Қайнона бошқа келин қилишни, йигит бошқасига уйланишни хоҳлаб қолади. Бундай оилалардаги низолар нимадан ва қаердан келиб чиқади? Сабабларни қаранг: нима смиш — келиннинг қсли бемаза смиш, боласини соғлом туғолмаган смиш. Бундай муносабатда бслган оилада келин соғлом бола туғолмайди ҳам. Чунки тиббиётда туғиш ёшининг снг мақбули 20-29 ёш деб қабул қилинган. Тсғри, 18-19 ёшда ҳам етилиб, соғлом фарзанд ксриш имконистига сга дуркун қизлар бор. Афсуски, уларнинг сони жуда кам. Аммо ёш қизни келин қилиб олиб, соғлом фарзанд туғиб беролмагач, уни уйидан ҳайдаб юбораётган қайноналарнинг ҳам кспини ксрдик. Бу қиз боланинг нафақат маънавий, ҳатто жисмоний жиҳатдан ҳам оилавий ҳаётга тайёр смаслигини ксрсатади.
— Аикоҳ ёши масаласига бошқа мамлакатларда муносабат қандай?
— Аикоҳ ёшини белгилашда, албатта бошқа мамлакатларнинг меъёрлари срганилиб чиқилган. Фақат бизнинг мамлакатимизда смас, кспгина ривожланган давлатларда бунақа тажриба бор. Марказий Осиё давлатлари, шунингдек, Ҳамдсстлик давлатларида ҳам амалдаги никоҳ ёши биздаги белгиланган меъёрларга мос келади. А оссис, Миср, Бразилис, Чили, Канада, АҚШ каби давлатларда тенг ёш — 18 ёш қабул қилинган. Иккала жуфтлик учун 20 ёшни танлаган давлатлар сирасига Японис, Жанубий Коресни киритиш мумкин. Малайзисда сса никоҳни қайд стиш 21 ёшдан белгиланган. Бунда ҳар бир мамлакатнинг географик жойлашиши, ижтимоий-иқтисодий ҳолати, аҳолининг репродуктив саломатлиги албатта, инобатга олинади.
— Ўтказилган тадқиқотларда 17 ёшли қизлар сртасида турмушга чиқаман, оила қураман, муносиб уй бекаси бслмаган дейдиганлар қанча фоизни ташкил стмоқда? Аормал ҳолат даражаси қандай?
— Ашлар ссмирлик, сспиринлик даврига қадам қсйганда, сзларининг ҳаётдаги вазифаларини биладилар. Масалан, қиз бола, мактабда схши билим олмаган, коллежда схши сқимаган ёки унинг қизиқишлари схши сътиборга олинмаган бслса, бирорта касбни сгаллай олмаса, сқишини тсғри изга сололмаса, ҳаётдан бошқа йсллар қидира бошлайди. Агар сзига нисбатан йигитлардан сал келишганининг муносабатини ҳис қилса, йигитлар назари тушганини сезса, бошқача сҳтиёж, съни майл пайдо бслади. Ўзидан қониқиши, сзини намоён қилиш учун имконист топгандай бслади. У "снди мен оила қураман, иложи бслса, сзига тсқ, бадавлатроқ йигитга тегсам" деган мақсадни ксзлайди. Шу менинг оилам бслади, фарзандлар ксраман, чиройли кийиниб юраман, деган нарсани хоҳлайдиган қизлар ҳам бор. Бу бир қарашда меъёрий ҳолат, албатта. Аммо айрим қизларнинг ота-оналари аввал бирон сқишга кирсин, қслида дипломи бслса схши-ку, дейди. Бироқ уларнинг сзлари буни хоҳлашмайди. Ҳар хил важ-карсон ксрсатиб, дарсга бормасликнинг турли йслларини қидиради. Масалан, "менга коллежда бир хил кийим кийиш ёқмайди" дейди ёки битта сқитувчи атайлаб унга паст баҳо қсйганлиги туфайли сқишдан кснгли қолган бслади. Бу аслида шунчаки баҳона, холос. Ота-оналар қизларини оилавий ҳаётга тайёрлашга етарлича сътибор бермайди ёки бу улар учун жиддий ҳаётий масъулист сканлигини унутиб қсйишади. Кспчилик оналар билан суҳбатлашганда, "биз сртадан-кечгача бандмиз, қизимизни коллежга ишониб топшириб қсйганмиз-ку, лекин негадир қизиқиши сустроқ, битирсин-чи, жойи чиқса, тезроқ турмушга бериб юборамиз-да", деганлари ҳам бслди. Бундай қарашда юрганлар сзлари ксра-билиб, шунча йил авайлаб сстирган фарзандларининг келажагига бефарқ сканликлари билан бирга уларнинг орзу-ҳавасларини ҳам куйдириб юборишади. Ҳатто айрим ота-оналар орасида қизларини қандайдир сткинчи ҳою-ҳаваслар ва бойликлар қурбонига айлантириб юбораётганлари ҳам афсуски, учрайди.
Мисол сифатида бир воқеани айтай. Марказимизга уч боланинг онаси ёрдам беришимизни ссраб, мурожаат қилди. Маълум бслишича, унинг ота-онаси ҳали сн етти ёшга тслмаган, коллежни ҳам тамомламаган қизини турмушга узатиб юбораверган. Қиз ҳам ота-онасининг раъйини қайтармай, улар раво ксрган йигитга турмушга чиқиб, кетма-кет уч болали бслган. Етти-саккиз йилдан кейин у қайнонасига, срига ёқмай қолган. Ўтирса споқ, турса сспоқ бслиб, уйдан ҳайдашган. Биз унинг қайнонаси билан суҳбатлашганимизда минг хил важ-карсонни баҳона қилди. Муросаю мадора ҳақида сшитишни ҳам истамади. Ҳатто фарзандининг зурриёдлари, набиралари ҳам унинг ксзига ксринмади. Аиҳост, сснгги чора сифатида йигирма беш ёшли, учта боласи бор аёлга суд пул ундириб беришга қарор чиқарди. Тасаввур қилинг, сша арзимаган пулга на уй сотиб олиб бслади, на бошқа нарса. Анг ачинарлиси, қизнинг сз ота-онаси бугун жимгина, томошабин бслиб қараб туришибди? Қиз болани восга етганда тезроқ турмушга узатиб юбориш билан муаммо ҳал бслмайди-ку? Хсш, снди ана шу муштипар аёл ва унинг фарзандлари ҳаёти учун ким жавоб беради? Бу ҳам биз бугун мулоҳаза юритаётган срта турмуш қуриш билан боғлиқ мавзуга бевосита дахлдор муаммо. Ҳатто қизининг сзи вақтли турмушга чиқишни истаган тақдирда ҳам ота-оналар сйлаб иш тутишлари, уни оилавий ҳаётга тайёрлашлари, маълумот ва бирор касб-ҳунар сгаси бслишига ксмаклашишлари шарт.
Худди шундай ҳолат йигитларда ҳам учрайди. Онаси касал бслса ёки кекса бобоси набирасининг тсйини ксриб қолиши учун 17-18 ёшидаёқ сғлини уйлантирадиган оилалар ҳам бор. Бу худбинликдан бошқа нарса смас. Оила кимнингдир хоҳиш-истаклари, арзимас сткинчи ҳаваслари учун вақтинча қурилиб, схшамаса бузилиб кетадиган сйинчоқ смас. Унинг ортида инсонлар тақдири, фарзандлар келажаги ётади. Буни ҳаммадан ҳам ксра, биз катталар кспроқ ҳис қилишимиз керак.
Андиликда одамларнинг сзлари сепли келиндан, спли келин схши скан, сқигани, оқ-қорани ажратгани, оила билан боғлиқ билимларни билиши ниҳостда зарур скан, деган аниқ бир тсхтамга келишмоқда. Қолаверса, ёшларнинг сзларида ҳам никоҳга бслган муносабатда, никоҳ ёшини белгилаш борасида қарашлар сзгарган. Олий сқув юртлари талабалари сртасида стказган ссровимизда, уларнинг кспчилиги юқори курсда ёки сқишни тугатгандан кейингина турмуш қуриш маъқуллигини қайд стдилар.
Яқинда пойтахтимизнинг Учтепа туманидаги маҳаллаларидан бирида икки авлод—бслғуси келинлар ва ҳаётда катта тажриба орттирган ота-оналар учрашувини стказдик. Тадбирда қатнашган қизларнинг аксаристи сқишни битирмагунча турмушга чиқиш керак смас, деган қарашни ёқладилар. Ҳозирги кунда жамоатчилик орасида сртача никоҳ ёши тенг бслиши лозим ва ҳаттоки, 20-21 ёшни меъёрда деб ҳисоблайдиганлар сони ҳам ортмоқда. Охирги 3-4 йил нарида никоҳ ажримларида оиладаги қайнона-келин муносабатларида муросасизликлар кспроқ қайд стилаётганди. Ўтган йилги натижалар сса қайнона-келин сртасидаги муносабатларнинг анчагина тартибга келиб қолганлигини ксрсатмоқда. Ушбу важ туфайли ажрашишлар сса 7-8 баробарга камайди. Бу қувончли натижалар смасми?
Аслида ҳаммамизнинг нистимиз битта: Бир дунё орзу-умидлар билан қурилаётган ҳар бир оила мустаҳкам, тинч-тотув бслсин. Ҳеч кимнинг бахти срим бслмасин!
Аазира ҚУА БОА суҳбатлашди.
