— Astag‘firulloh! — deb yubordi Ismoilbey.
— Berkinish kerak, — dedi Zelixon Yigitaliga qarab.
— Uyga kiraylik, — dedi Yigitali.
— Yo‘q, — dedi Ahadbey. — Qasosga chorlashayotgan bo‘lishsa, yomon. Qochish kerak.
— Qochish?..
Qochish kerakligini hamma bilardi. Lekin «qayoqqa?» degan savolga hech kim tayinli javob bera olmasdi. Bu savolga birinchi bo‘lib javobni da’vatchi topdi:
— Obkomga! — deb chinqirdi u. — U yerga hech kim yaqinlasha olmaydi!
    Bu orada yigitlar ikkita tobut ko‘tarib kelishdi. Murdalarni solib shahar sari jadal yurib ketdilar. Quyoshning qizdirayotgani, hozirgina otash bag‘ridan chiqib kelganlariga qaramay tez yurdilar.
Obkom binosini o‘rab turgan militsionerlar ularni to‘xtatishga jur’at etolmadilar. Ichkaridan chiqqan rahbarlardan biri zinadan yugurib tushdi-da, oldinda tobut ko‘tarib kelayotganlarni to‘xtatdi:
— To‘xtanglar, o‘rtoqlar, tinchlaninglar!
— Qanday tinchlanish mumkin? — dedi da’vatchi oldinga chiqib. — Uylarni yoqishdi, odamlarni yoqishdi. Kim bular, nimaga indamaysiz?
— Bilamiz, vaziyat keskin. Sizlar bu yerdan tez ketinglar. O‘zbeklardan bir yigit o‘ldirilgan. Ma’lumotga qaraganda, uning murdasini ko‘tarib shu tomonga kelishyapti. Turklarni ayblaydigan mish-mishlar tarqalgan.
— Qayoqqa ketaylik?
— Hozir avtobuslar keladi. Sizlarni bexavotir joyga olib boramiz. Faqat vahimaga berilmanglar. Jinoyatchilar albatta jazolanadi!

    Chindan ham ko‘cha og‘zida o‘nga yaqin avtobus ko‘rindi. Olomon avtobuslarga chiqib ulgurmasidan ko‘chaning narigi boshida tobut ko‘targan boshqa olomon ko‘rindi.
— Bo‘ldi, bo‘ldi, yuringlar! — deb buyurdi rahbarlardan biri.
— Murdalarni nima qilamiz? — dedi da’vatchi.
— Ketaveringlar, o‘zimiz ko‘mamiz!
Avtobuslar xuddi poygadagiday shoshilib qo‘zg‘olishdi. Murdalarning egalari faryod urdilar. To‘xtashning iloji yo‘q edi. Ozgina fursat boy berilsa, yana bir qirg‘in boshlanib ketmog‘i mumkin edi.
    Avtobus shahardan chiqar mahalda Zelixon Yigitaliga qarab, ajablandi. Shuncha paytdan beri uning birga ekaniga ahamiyat bermagan ekan.
— Siz nima qilib yuribsiz? — deb so‘radi Zelixon undan.
— Sizlar nima bo‘lsangiz, bizlar ham shu-da, — dedi Yigitali.
Ismoilbey ham unga ajablanib qaradi. Aftidan, o‘z g‘amiga bandi bo‘lib u ham Yigitalining birga yurganiga e’tibor bermagan edi.
— Inim, siz bola-chaqangizning yoniga boring. Yana sizni yo‘qotib hayron bo‘lib yurishmasin. Rahmat sizga. Eson-omon ko‘rishmoqni Olloh nasib etsin.
— Ie, domlajon... — Yigitali e’tiroz bildirmoqchi edi, Ismoilbey uning gapini uzdi:
— Biz sizdan rozimiz, siz ham rozi bo‘ling. Bu g‘alvalar o‘tar-ketar, inshoolloh, farzandlarimiz omon bo‘lishsin. Yigitali, inim, siz boshqalar uchun xijolat bo‘lmang. Musulmon musulmonga qo‘l ko‘tarar ekan, bilingki, orada shayton bor. Shayton borligini unutdik, shayton hukmiga bo‘ysunib qoldik. Bu ham qiyomatning bir belgisi. Qalbimizni dunyo havaslari bilan band etmasak edik... — Ismoilbey yana odati bo‘yicha pichirladi. — Ad-dunyoya mazra’utul-oxira...*

Zelixon haydovchiga yaqinlashdi.
— Birodar, qayoqqa ketyapmiz?
— Bilmayman. Aytishmadi. Oldindagi moshin qayoqqa yursa, biz ham ashaqqa yurovramiz. Aqqa-baqqa qaramasdan yurishasanlar, deb buyurishgan.
— Birpasga to‘xtang, o‘zbak oshnamiz adashib chiqib qolibdi.
— Mumkin emas, kolonna to‘xtaydi. Ketovursinlar, qaytishimda hamroh bo‘lallar.
Zelixon joyiga qaytib, haydovchining gapini aytgach, hammalari yana jimib qolishdi. Ortiqcha gapga hech kimda toqat yo‘q edi. Hamma avtobus derazasi osha tashqariga e’tiborsiz boqib, har biri o‘z xayoliga bandi bo‘lib borardi.
    Shahar ham, qishloq uylari ham ortda qoldi. Asfalt yo‘l tugab, adirning notekis yo‘li boshlandi.     Avtobuslar chayqala-chayqala, yo‘ldagi tuproqni to‘zitib borishadi. Shaharda tutundan bo‘g‘ilayozgan odamlar to‘zon tufayli holdan toygan bir paytda avtobuslar to‘xtadi. Atrofda na bir uy, na bir daraxt ko‘rinadi. Adirning ufqqa tutash qismida samolyotlarning qorasi ko‘zga tashlanadi. O‘sha tomondan bo‘g‘iq guldurak ovozi keladi.
    Avtobuslardan tushgan odamlar bir-birlariga hayron boqishadi. «Qaerga keldik?» Barchamiz mana shu o‘t-o‘lanlarday qovjiraymizmi shu yerda, barchaning xayolida shu savol. Oldindagi mashinadan tushgan vakil baland ovozda gapirib, odamlarga tasalli bermoqchi bo‘ladi:
— Ozgina chidanglar, o‘rtoqlar. Hozir non-suv, oziq-ovqat, chodirlar olib kelishadi. U yoqda olomon tinchlangunicha shu yerda kutamiz.
— Shunday deb avrab jo‘nab qolasizlar, biz qovjirab o‘tiraveramiz.
— Jo‘namaymiz. Biz sizlar bilan shu yerda qolamiz. Fojia biz uchun ham tasodifan bo‘ldi, qurbonlar soni ko‘paymasligi uchun shunday qilishga majburmiz.

— O‘zbeklarga nima yomonlik qiluvdik? — dedi kimdir.
— Bunaqa gaplarni qo‘yib turing, iltimos. Oldin tinchib olaylik, jinoyatchilar bilan keyin gaplashamiz.
    «Gaplashib bo‘psan!» dedi Zelixon o‘zicha. So‘ng vakilning gaplaridan ensasi qotib, nari ketdi.
Kunni oftob tig‘ida, ochlik, tashnalik azobida o‘tqazishdi. Va’da etilgan narsalar o‘rniga yana avtobuslarda odamlar kelishdi. Faqat quyosh bota boshlagan onda yuk mashinalari ko‘rindi. Odamlar hech narsaga qaramay suvli mashina atrofini o‘rab olishdi. Boshqa paytda ko‘ngilni aynitishi mumkin bo‘lgan iliq suv jonga rohat ato etdi. Shundan so‘nggina ochlik esga tushdi. Shundan so‘nggina tunni qay ahvolda o‘tkazish tashvishi uyg‘ondi. Shundan so‘nggina tahlika bilan o‘tgan kundagi fojialar ko‘z oldilarida qayta qad rostladi. Kechagina kimsasiz bo‘lgan bu adirga yana odamlar keldi. Odamlar bu yerga qo‘lga ilingan narsalari bilan kelishardi. Kim to‘n, kim ko‘ylak, kim choyshab... olishga ulgurgan. Kimdir bolasini yo‘rgaklashga ham ulgurmagan. To‘plagan mol-mulklari uylarida qoldi. Bu yerdagilarning yagona mulki — tashvish, alam, tahlika... Bu mulkdan barchaga mo‘l berilgan.

    Zelixon botayotgan quyoshga qarab o‘tirib, o‘yga toldi. Ayollarning nolalari, bolalarning chinqirab yig‘lashi uni unutib bo‘lmas xotiralarini qitiqlab uyg‘otdi. Tun... ikki tugunni orqalab yo‘l yurish... bobosi, onasi... So‘ng poezddagi yo‘l mashaqqati... Ayollarning nolalari, go‘daklarning big‘illab yig‘lashi, qorni och bolalarning ingrashlari... qariyalarning yaratganga munojotlari... Qandaydir o‘xshashlik bor. Farq shundaki, qishloqlarga o‘t qo‘yishmadi. Bir kechada, hech kutilmaganda, vaj-korson ko‘rsatib o‘tirmay ko‘chirishdi. Bunisiga ham vaj-korson ko‘rsatilmadi. Tunda emas, kuppa-kunduzi yoqishdi... o‘ldirishdi... Eng ashaddiy jinoyatchilar ham bunchalik ochiq ishlashga jur’at etisholmas edi. Fedya... ular qanday jur’at etishdi? Nima uchun hech kimdan qo‘rqishmadi? Ularni kim yollagan o‘zi? Zelixon dastlab bu ish tepasida Asadbek yoki Hosilboyvachchaga o‘xshaganlar turibdi, deb fikr qilgan edi. Bugungi dahshatni ko‘rib, fikridan qaytdi. «Yo‘q, ular bunday keng miqyosda ishlay olishmaydi», degan xulosaga keldi. Bugungi ishboshi lozim bo‘lsa yuzta, balki mingta, balki undan ham ko‘proq Asadbeklarni o‘lik sichqonday o‘ynatib, so‘ng bir chekkaga taxlab qo‘yishi mumkin. Zelixonning o‘tkir zehni buni fahm etib turibdi. U faqat bir narsaga tushunmaydi: nima uchun qirg‘inga aynan turklar tanlandi?
   

    Ismoilbey asta yurib kelib Zelixonning o‘ng tomonidagi do‘nglikka Yigitali tashlab ketgan chorsini yoydi. Tayammum qildi-da, shom namoziga azon chaqirdi. Azon chaqirig‘ini eshitganlar orasida namoz o‘qig‘uvchilar yo‘q edi. Ismoilbey takbir tushirib, yolg‘iz o‘zi o‘qiy boshladi. Zelixon unga qarab turib yana bobosini esladi. Ko‘nglida o‘zi ham tushunmagan g‘alati bir tuyg‘u uyg‘onib, entikdi. O‘rnidan turib, Ismoilbey yonida namoz o‘qigisi keldi. O‘rnidan turdi ham, cholga yaqinlashdi ham... Ammo namoz o‘qishni bilmasdi. Hatto namoz o‘qiyotgan mo‘’min bandaga iqtido qilib turmoqni ham bilmas edi. Shu bois Ismoilbeydan bir qadam orqaroqda o‘tirdi. Ismoilbey namoz o‘qib bo‘lib ham joyidan jilmadi. «Qiblaga qarab Xudodan bir narsalar so‘rayotgandir», deb o‘yladi Zelixon.
    Ismoilbey Ollohdan ko‘p narsani so‘ramadi. Bandalariga insofu tavfiq, farzandlar umriga baraka... Har kuni so‘raydiganiga bugun «Bizga-ku vatangadolikni ravo ko‘rding, shu joylardan rizq berding, nolimaymiz. Bilamiz, imon ikki narsadan iborat, biri shukr, biri sabr. O‘zingga shukr qilamiz, chunki bizdan beshbattar ahvolga tushganlar ham bor. Shuncha yil sabr qildik, bundan keyin ham sabrli bo‘lamiz, inshoolloh. Ammo bolalarimizni vatangado qilma. Shu yerga kindik qonlari to‘kildi, endi bu aziz yerlarga begona qilma», deb qo‘shimcha qildi. So‘ng kun botishga tikilib ona yurtini ko‘z oldiga keltirdi. Chunki uning Mesxetiyasi ham shu tomonda, kunbotarda edi...

_________________
* M a z m u n  b u d i r: Bu dunyo u dunyoning polizi.

    Odamlar tushishi bilan avtobuslarning haydovchilariga «shaharga qaytilsin!» deb buyruq berildi. Yigitali shoshilinchda qo‘shnilari bilan durustroq xayrlashishga ham ulgurmadi. Avtobuslar changli doira yasab burildilaru chayqala-chayqala tezlikni oshirdilar. Katta yo‘lga chiqquncha Yigitali ham, haydovchi ham jim ketishdi. Chang bosilib, yurish yengillashgach, haydovchi peshoyna tepasidagi ko‘zgu orqali Yigitaliga qarab oldi-da:
— Bularning ichida nima qilib yuribsiz, tog‘a? — dedi.
Uning «bular» deb bepisand gapirgani Yigitaliga malol keldi. Shu sababli «bular» so‘ziga atayin urg‘u berib, javob qaytardi:
— Bular, mening qiyomatli qo‘shnilarim. Issig‘im ham, sovug‘im ham shular bilan edi.
— Qo‘shnilardan ham toz-za buyurgan ekan-da, a? — dedi haydovchi yana ko‘zgu orqali qarab.
— Nega unday deysiz? Xudoga shukr, qo‘shnilarim tillo odamlar.
— Ha, endi bitta-yarimtasi tuzukdir, qolganlari yaramaydi. Mana men ularni bexavotir joyga olib borib qo‘ydim. Men ularning jonini saqlab qoldim, to‘g‘ri emasmi? Biz bo‘lmasak ashaqda gum bo‘lishardi. Men jonlarini saqladimu, omma xizmatimga rozi emasman.
— Gaplaringiz qiziq-ku, inim, ular sizga nima yomonlik qilishdi?
— Menga-ku yomonlik qilishmadi. Qilib ham ko‘rsin-chi, kindigidan tomog‘igacha tilib tashlarman. Omma tozza qirg‘in qilishgan-da, bular.
— Qaerda?
— Ko‘p joylarda. Avtomatlari bor ekan. To‘rt oyli chaqaloqni olovda kuydirishganmish.
— O‘zingiz ko‘rdingizmi?
— Yo‘q, eshitdim.

— Eshitgan bo‘lsangiz... balki yolg‘ondir? Esimni taniganimdan beri shu odamlar bilan birgaman. O‘zimizga o‘xshagan mo‘min-musulmon ular. To‘g‘ri, yoshlari ichadi, mushtlashadi. Juda oshirib yuborsa pichoq tiqib olar. Lekin siz aytganday bolani tiriklayin kuydirmaydi.
— Bittagina siz ishonmas ekansiz. Ag‘da Quvasoy, bag‘da Marg‘ilon, ana ag‘da yana Farg‘ona. Hammaning og‘zida shu gap. Shu paytgacha birov bularning mushugini pisht dedimi? Urush paytida kelishgan ekanmi, ha, shundan berisiga yurishibdi kayfini surib. Omma boyib, bosar-tusarlarini bilmay qolishuvdi. O‘zing-ku, birovning uyida mehmonsan. Nima qilasan kerili-ib, — yigit shunday deb so‘kindi. Yigitali unga e’tiroz bildirish ortiqcha ekanini fahmladi.
— Ha, tog‘a, indamay qoldingiz? Gapimning chatag‘i bo‘lsa aytovring.
— Gapingizning chatag‘i shuki, hammamiz bu dunyoga mehmonmiz, bu birlamchi. Ikkilamchisi — besh qo‘l barobar emas. Ko‘rmaganning ko‘rgani qursin, deyishganini eshitganmisiz? Odamning qorni to‘yib, cho‘ntagi qappaysa, o‘zidan ketadi, tug‘yonga keladi. Bosar-tusarini bilmaydi. Bunisi millatga qarab bo‘ladigan ish emas.
— Endi tog‘a, o‘zimizning boylar bir nima qilsa yarashadi. Har holda o‘zimizniki-da. Bular-chi?.. Odammisan deyishmaydi. Bo‘lamni pivoxonadan haydab chiqarishibdi enag‘arlar.
— To‘g‘ri qilishibdi.
— Ie, tog‘a, bu nima deganingiz? Judayla yon bosavermang-da bularga.
— Yon bosayotganim yo‘q. Pivoxonada o‘tirgan yigitlarni ko‘rsam, g‘ashim keladi.
— Endi ichmasangiz mazasini bilmaysiz-da. Ishdan keyin shundan bo‘lmasa hordiq chiqmaydi.

    Yigitali haydovchining gap uqmaydiganlar xilidan ekaniga ishonch hosil qilib, u bilan suhbatni davom ettirmadi. Yigit ham yana bir-ikki gap aytgach, tinchidi. Yigitali shaharga yaqin qolganida avtobusdan tushdi. Haydovchi unga xayr ham demadi. Yigitali aytgan «rahmat»ga javob ham bermadi.
    Yigitali shaharga kiraverishdagi qishloqqa borib singlisining oilasidan xabar olib ketmoqchi edi. Shu niyatda yo‘lovchi mashinalarni to‘xtatmoqchi bo‘ldi. Biroq, yuzi shilingan, ust-boshi kirlangan odamni ko‘rgan haydovchilar to‘xtamay o‘tib ketaverishdi. Oqibatda u piyoda yurdi. Singlisi tinch-omon ekan. Bu tomonlarga faqat mish-mishlar, vahimali gaplar yetib kelibdi.
    Yigitali uyga kirib, singlisi bilan ko‘rishayotganda quda xola ayvonda, joynamoz ustida o‘tirgan edi. Yigitali namoz o‘qiyaptimi yo shunchaki o‘tiribdimi, degan xayolda unga bir-ikki qarab qo‘ydi. Uning ajablanayotganini sezgan singlisi izoh berdi:
— Turklar moshinlarda yurishibdi ekan, odamlarni shartta-shartta otishyapti ekan. O‘lsam imon bilan ketay, deb shu holda o‘tiribdilar-da.
    Bu gapni eshitib, Yigitalining jahli chiqdi. Kampirga yaqinlashib salom berdi-da, uning alik olishini kutmay zahrini sochdi:
— Quda xola, kim nima desa ishonaverasizmi? Turklarning hammasini adirga ko‘chirishdi. Boshi buzuqlar ularning uylarini yoqishdi, odamlarini yoqishdi, o‘z ko‘zim bilan ko‘rdim. Lekin odam qirib yurgan turklarni ko‘rmadim. Qo‘ying bunday o‘tirishni. Qirq yil qirg‘in bo‘lsa ajali yetgan o‘ladi...

    Kampir Yigitalining gaplariga ishonib-ishonmay yana picha o‘tirdi. Bundan Yigitali battar xunob bo‘ldi. Choy ichishga ham unamay, iziga qaytdi.
    Quyosh botay deb qolganida shaharga yetib bordi. Ko‘chada qurollangan askarlarni ko‘rib, ajablandi. Avtobus kutishning foydasi yo‘q edi. Yana piyoda yurdi. Mahallasiga yaqinlashganida dimog‘iga kuyuk hidi urildi. Yong‘in asosan o‘chgan, faqat allaqaerlarda nimalardir hanuz tutar edi. Ko‘chasiga burilishi bilan ikkita qurolli yigit ro‘parasidan chiqib, uni to‘xtatdi. He yo‘q, be yo‘q, ikkala qo‘lini ko‘tartirib qo‘yib tintib chiqdi. Yigitali josuslar haqidagi filmlarda shunaqa qilishlarini ko‘rgan edi. Avvaliga yigitlarning bu qilig‘ini hazilmi, deb ham o‘yladi. Qo‘lini tushirmoqchi edi bittasi avtomat qo‘ndog‘i bilan yelkasiga urib «Stoyat!» deb baqirgach, «yopiray, bunisi qandoq bo‘ldi?!» deb qo‘ydi. Askar Yigitalining kamariga osig‘liq pichoqni qinidan chiqarib chiroqqa tutdi. «Xolodnoe orujie» deb sherigiga ko‘rsatdi. So‘ng qinga ishora qildi-da, Yigitaliga «snimi!» deb buyurdi. Yigitali kamarni bo‘shatib, qinni chiqarib bergach, pichoqni joylab, cho‘ntagiga soldi-da:
— Poshli, — deb yana yelkasiga turtdi.
— Ie, qayoqqa poshli? — dedi Yigitali. U ruschani durust bilmagani uchun yarim ruscha, yarim o‘zbekcha qilib tushuntirmoqchi bo‘ldi. — Moya dom hov anavi yerda. Moya jena, detilarim ham kutib turishibdi. Qayoqqa poshli?
    Askarlar uning gaplariga quloq solmay, qo‘ndoq bilan turtib, iziga qaytishga majbur qilishdi. Yigitali guzardan o‘tib kelayotganida usti yopiq ikkita yuk mashinasi turganini ko‘rgan, ammo e’tibor bermagan edi. Uni mashina yonida turgan zobitga ro‘para qilib, pichoqni berishdi. Yigitali unga ham shu mahallada turishini aytib, tushuntirmoqchi bo‘ldi. Zobitning boshi garangmidi, uning gaplarini eshitishni ham istamadi. Yigitlarga imlagan edi, ular darhol Yigitalining qo‘ltig‘idan olib, mashinaga chiqarishdi-da, orqasidan eshikni yopishdi. Ichkari qorong‘i edi, kimdir yo‘taldi.